ΙΩΑΝΝΑ Γ. ΡΙΣΒΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. Κατολισθητικές κινήσεις στην περιοχή Προυσού, Ευρυτανίας

Τομέας: Γενικής Θαλάσσιας Γεωλογίας & Γεωδυναμικής ΙΩΑΝΝΑ Γ. ΡΙΣΒΑ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Κατολισθητικές κινήσεις στην περιοχή Προυσού, Ευρυτανίας Επιβλέπων: Κουκουβέλας Ιωάννης, Καθηγητής ΠΑΤΡΑ 2012

Ευχαριστίες: Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Καθηγητή κ. Κουκουβέλα Ιωάννη για την πολύτιμή του συμβολή στην εκπόνηση αυτής της διπλωματικής εργασίας, για την κατανόηση και την υπομονή του. Ευχαριστώ θερμά τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Κοκκάλα Σωτήρη για τη γόνιμη συνεργασία μας και την καθοριστική του συμβολή στην υπαίθρια έρευνα. Θεωρώ χρέος μου να αναφέρω την αμέριστη βοήθεια στα πρώτα στάδια της εργασίας μου από τον εκλιπόντα Καθηγητή Δούτσο Θεόδωρο. Τέλος ευχαριστώ τη φίλη και συνάδελφο Ευδοκία Καμπούρογλου για τις ενδιαφέρουσες υποδείξεις και παρατηρήσεις κατά το στάδιο της συγγραφής, καθώς και την οικογένειά μου για την κατανόηση, τη συμπαράσταση και την ενθάρρυνση που μου πρόσφεραν.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΙΣ 4 1.2 ΑΙΤΙΑ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ 6 1.3 ΕΙΔΗ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ A. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ 8 B. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ 8 1.4 ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗΣ 13 1.5 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ 14 1.6 ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ 16 2.1 ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ 17 2.2 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ 18 2.3 ΓΕΩΛΟΓΙΑ 22 3.1 ΣΚΟΠΟΣ 25 3.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ 26 4.1 ΣΤΟΙΧΕΙΑ Α. Κατολίσθηση Αγίας Παρασκευής 27 Β. Κατολίσθηση Προυσού 40 5.1 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 52 6.1 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 53

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΙΣ Με τον γενικό όρο Μετακίνηση Μαζών (Mass Wasting ή Mass Movement) χαρακτηρίζονται όλες οι βαρυτικές μετακινήσεις αποσαθρωμένων πετρωμάτων προς τα κατάντη ενός πρανούς. Η κατολίσθηση εκφράζει το αποτέλεσμα μιας νέας κατάστασης ισορροπίας του εδάφους και είναι δυνατή η ανθρώπινη επέμβαση για την πλήρη παύση ή την επιβράδυνση του φαινομένου. Οι μετακινήσεις των εδαφών μπορούν γενικά να πλήξουν : Ορεινά ή πεδινά χωριά ακόμα και μεγάλες αστικές περιοχές. Στοές μεταλλείων. Οδοποιία και σήραγγες. Φράγματα (στα αντερείσματα ή στον ταμιευτήρα του φράγματος). Δίκτυα κοινής ωφέλειας και υποθαλάσσιες κατασκευές (υποθαλάσσιες αστοχίες πρανών που γίνονται κυρίως λόγω σεισμού). Τα χαρακτηριστικά μιας κατολίσθησης είναι τα εξής: Το κυρίως μέτωπο: Είναι η απότομη επιφάνεια που δημιουργείται στο αδιατάρακτο έδαφος που περιβάλλει την κατολίσθηση. Δευτερεύοντα μέτωπα: Είναι απότομες επιφάνειες εντός του διαταραγμένου υλικού της κατολίσθησης. Κεφαλή: Βρίσκεται στην κορυφή της κατολίσθησης και αποτελείται από τα ανώτερα τμήματα των υλικών που κατολίσθησαν. Πόδας της κατολίσθησης είναι το ακραίο, χαμηλότερο συνήθως τμήμα του κώνου. Εικόνα 1. Κύρια χαρακτηριστικά τυπικής κατολίσθησης. Δάκτυλος: Είναι το τμήμα των υλικών που έχουν κατολισθήσει στη μεγαλύτερη απόσταση από το κύριο μέτωπο της κατολίσθησης. Κορυφή: Είναι το ουσιαστικά αδιατάρακτο υλικό που βρίσκεται στα ψηλότερα σημεία του κύριου μετώπου. 4

Επιφάνεια διάρρηξης: Είναι η επιφάνεια αποχωρισμού των υλικών που κατολισθαίνουν από το σταθερό υπόβαθρο. Η επιφάνεια ολισθήσεως είναι η επιφάνεια εκείνη πάνω στην οποία λαμβάνει χώρα ή μετακίνηση των μαζών που κατολίσθησαν. Ο κώνος ή σωρός της κατολίσθησης σχηματίζεται από τη συσσώρευση των υλικών, τα οποία αφού μετακινήθηκαν κατά μία διαδρομή, σταμάτησαν και συγκεντρώθηκαν στη θέση στην οποία η κινητική ενέργεια μηδενίστηκε, δηλαδή στο κάτω μέρος του σώματος της κατολίσθησης. 5

1.2 ΑΙΤΙΑ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ Οι δυνάμεις που καθορίζουν αν κάποιο πέτρωμα ενός πρανούς θα κινηθεί ή θα παραμείνει σταθερό είναι: η διατμητική τάση και η διατμητική αντοχή, οι οποίες είναι αντίρροπες μεταξύ τους. Το βάρος ενός πετρώματος επί ενός πρανούς μπορεί να αναλυθεί σε μια συνιστώσα κάθετη στο πρανές, την ορθή τάση και μια συνιστώσα παράλληλη προς το πρανές, τη διατμητική τάση. Η τάση αυτή θα κινούσε το πέτρωμα προς τα κάτω αν αυτό δεν αντιδρούσε με την εσωτερική αντοχή του (διατμητική αντοχή). Αυτή καθορίζεται από την τριβή και την συνεκτικότητα των επί μέρους τμημάτων του πετρώματος ή του αποσαθρωμένου μανδύα (εικ. 2). ΔΙΑΤΜΗΤΙΚΗ ΤΑΣΗ Εικόνα 2. Σχηματική απεικόνιση της σχέσης μεταξύ διατμητικής τάσης και διατμητικής αντοχής. Οι βασικοί παράγοντες που ρυθμίζουν την ενεργότητα του πρανούς είναι οι ακόλουθοι: 1. Η κλίση του πρανούς. Μεγάλη συχνότητα κατολισθήσεων (65,6%) εντοπίζεται σε περιοχές με έντονο ανάγλυφο ενώ σε περιοχές με ήπιο ανάγλυφο το ποσοστό είναι πολύ μικρό (2,9%). Καθορίζεται από φυσικές αιτίες ή από ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Στις φυσικές αιτίες συγκαταλέγονται οι κατακόρυφες τεκτονικές κινήσεις μιας περιοχής, η ποτάμια διάβρωση, καθώς και ο ποτάμιος κυματισμός. Στις ανθρωπογενείς αιτίες περιλαμβάνονται έργα οδοποιίας, μεταλλευτικές δραστηριότητες και άλλα τεχνικά έργα. 2. Η σύσταση και η δομή του πρανούς. Ένα πρανές συγκροτείται συχνά από ένα συνδυασμό πετρωμάτων, αποσαθρωμένου μανδύα και εδάφους με ποικίλες ποσότητες φυτοκάλυψης και ποικίλη περιεκτικότητα σε νερό. Όταν το πρανές δομείται αποκλειστικά από συνεκτικά πετρώματα τότε μπορεί να σχηματίζονται έως και κατακόρυφα πρανή. Κάθε πέτρωμα αφενός μεν αποσαθρώνεται, σχηματίζοντας έναν μανδύα αποσάθρωσης, αφετέρου δε φέρει εσωτερικώς επιφάνειες ασυνέχειας (στρώσεις, διαρρήξεις, φυλλώσεις) που όταν η κλίση τους είναι ομόρροπη με αυτή του πρανούς προκαλούν ολισθήσεις και συμβάλουν στο σχηματισμό των κορημάτων. Η σταθερότητα αυτών των κορημάτων εξαρτάται από το μέγεθος, το σχήμα και τη διάταξη των επί μέρους κλαστικών υλικών τους. Γενικώς κορήματα με μεγάλους, γωνιώδεις και ακανόνιστους κόκκους διατεταγμένους χαοτικώς σχηματίζουν πρανή μεγαλύτερων κλίσεων από ότι κορήματα με μικρούς και αποστρογγυλωμένους κόκκους διατεταγμένους σε παράλληλα επίπεδα. 6

3. Το νερό. Το νερό, επιφανειακό και υπόγειο, παίζει καθοριστικό ρόλο στην εκδήλωση κατολισθήσεων με τον κορεσμό και φόρτιση των υλικών, τη δημιουργία υδροστατικών πιέσεων, την αυξομείωση της πίεσης των πόρων, την εσωτερική διάβρωση, τις υποσκαφές, τις διαβρωτικές-αποσαθρωτικές διεργασίες, τη χαλάρωση του πετρώματος κατά μήκος των επιφανειών ασυνέχειας με τη συνεχή διεύρυνση τους και τη μεταβολή του όγκου στην περίπτωση δημιουργίας παγετού κλπ (εικ. 3). Εικόνα 3. Εξιδανικευμένο διάγραμμα για την ανάπτυξη ενός υδροφόρου ορίζοντα σε κολλούβια κατά τη διάρκεια έντονων βροχοπτώσεων σε σχέση με την έντονη αστάθεια της πλαγιάς. Το νερό όταν βρίσκεται σε μικρές ποσότητες στους πόρους των πετρωμάτων, αυξάνει τη διατμητική τους αντοχή. Αυτό συμβαίνει γιατί τα μόρια του νερού στο λεπτό υδάτινο περίβλημα κάθε κόκκου έλκουν το ένα το άλλο. Η έλξη αυτή ονομάζεται εφελκυσμός επιφάνειας και έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της συνεκτικότητας του πετρώματος. Η συνεχής αύξηση της περιεκτικότητας σε νερό ενός πετρώματος καθιστά αυτό αρχικά πλαστικό. Αν προστεθεί επιπλέον νερό τότε αρχίζουν σιγά σιγά οι κόκκοι του πετρώματος να χάνουν την επαφή μεταξύ τους, το πέτρωμα χάνει τη διατμητική του αντοχή και μεταβαίνει στην υγρή φάση. Αυτό το φαινόμενο λέγεται ρευστοποίηση και είναι χαρακτηριστικό των αργίλων. 4. Η σεισμική φόρτιση. Ιδιαίτερα σε πρανή που αποτελούνται από χαλαρά ή μικρής συνεκτικότητας υλικά κατά τη διάρκεια του σεισμικού κραδασμού επέρχεται μείωση της συνοχής και το πρανές οδηγείται σε αστοχία. 7

1.3 ΕΙΔΗ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ Α. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Η ταξινόμηση που ακολουθεί προέρχεται από το βιβλίο «Γεωλογία: Αρχές και Εφαρμογές» (Δούτσος 2000). Πτώσεις Λίθων : είναι κατακόρυφες ολισθήσεις πετρωμάτων τα οποία συχνά συσσωρεύονται στους πρόποδες των πρανών ως αλλουβιακοί κώνοι κορημάτων. Ακολουθούν ύστερα από ισχυρές βροχοπτώσεις και δονήσεις του εδάφους. Ολισθήσεις : είναι αποκολλήσεις και μετακινήσεις πετρωμάτων, εδαφών ή χαλαρών υλικών κατά μήκος ενός επιπέδου ολίσθησης (βρίσκεται μέσα στο πέτρωμα ως στρώση, διάρρηξη ή φύλλωση). Συμπαγοποιημένα πετρώματα σχηματίζουν ολισθήσεις πετρωμάτων ενώ όταν είναι ασύνδετα σχηματίζουν ολισθήσεις κορημάτων. Όταν η ολίσθηση γίνεται κατά μήκος μιας κοίλης προς τα πάνω επιφάνειας σχηματίζονται οι περιστροφικές ολισθήσεις. Τα υλικά αυτά κινούνται με μικρές ταχύτητες και σε μικρές αποστάσεις. Ροές : αν σε ένα πρανές που δομείται από μείγμα υλικού πετρωμάτων, νερού και αέρα εφαρμοστεί μια μεγάλη δύναμη (βαρύτητα), τότε το σώμα θα αρχίσει να ρέει. Ανάλογα με την ταχύτητα μετακίνησης των υλικών τους και από τις μικρότερες προς τις μεγαλύτερες ταχύτητες διακρίνουμε : o Ερπυσμός : είναι ο βραδύτερος τύπος βαρυτικών μετακινήσεων και μετριέται σε μερικά χιλιοστά το χρόνο. Μπορεί να συμβεί και σε μικρής κλίσης πρανή και περιλαμβάνει χαλαρά υλικά (έδαφος, αποσαθρωμένος μανδύας κτλ). Δείκτης αυτής της κίνησης στην επιφάνεια είναι η καμπύλωση κορμών δέντρων, μετατόπιση κατακόρυφων κατασκευών κτλ. Η κίνηση οφείλεται στην παρουσία του νερού ή στις μεταβολές όγκου που υφίσταται με την διακύμανση της θερμοκρασίας. o Ροές κορημάτων : αποτελούνται από αδρομερέστερα υλικά (άμμους, κροκάλες). Απαιτούν μεγάλες κλίσεις πρανών και εμφανίζονται ύστερα από ισχυρές βροχοπτώσεις σε περιοχές χωρίς φυτοκάλυψη. o Λασποροές : απαρτίζονται από λεπτομερή υλικά (άργιλοι και άμμοι) και εμφανίζονται σε περιοχές με ξηρό κλίμα ύστερα από έντονες βροχοπτώσεις. Β. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ Μια από τις ποιο διαδεδομένες ταξινομήσεις των κατολισθήσεων είναι η ταξινόμηση κατά Varnes (1978) που χρησιμοποιεί τον όρο μετακίνηση μαζών, που περιλαμβάνει κάθε μετακίνηση τμήματος πρανούς που οφείλεται σε ολίσθηση, κατάπτωση, ανατροπή, ροή και ερπυσμό. Δεν περιλαμβάνει όμως τις καθιζήσεις, τις χιονοστιβάδες και τις μετακινήσεις πάγου. Ο Varnes πρότεινε ένα σύστημα ταξινόμησης των κατολισθήσεων που περιλαμβάνει όλες τις εδαφικές μετακινήσεις με εξαίρεση τις καθιζήσεις. Χρησιμοποιεί 2 κριτήρια ταξινόμησης : Τον τύπο μετακίνησης που διακρίνεται σε πτώσεις, ανατροπές, ολισθήσεις, πλευρικές εξαπλώσεις και ροές. Επιπλέον υπάρχει μια ακόμα ομάδα που περιλαμβάνει την σύνθεση των παραπάνω τύπων. Το είδος του μετακινούμενου υλικού γίνεται διακριτό από (α) το βραχώδες υπόβαθρο και από (β) τους εδαφικούς σχηματισμούς (κορήματα και γαίες). Τα είδη κατολισθητικών κινήσεων σύμφωνα με την ταξινόμηση κατά Varnes (1978) είναι τα ακόλουθα: 8

Εικόνα 4. Σύντομη ταξινόμηση των κατολισθητικών κινήσεων (Varnes, 1978). Εικόνα 5. Ταξινόμηση κατολισθητικών φαινομένων κατά Varnes (1978). Πτώσεις (Falls) : Πρόκειται για την αποκόλληση τμήματος εδάφους ή βράχου από απότομο πρανές κατά μήκος μιας επιφάνειας με μικρή ή σχεδόν μηδενική διατμητική αντοχή. Η κίνηση του υλικού γίνεται μέσω κύλισης και αναπήδησης. 9

Ανατροπές (Topples): Η κίνηση οφείλεται σε τάσεις οι οποίες προκαλούν περιστροφή προς τα εμπρός, γύρω από ένα σημείο ή άξονα που εντοπίζεται κάτω από το κέντρο βάρους της βραχώδους ή εδαφικής μάζας που επηρεάζεται. Στη συνέχεια τμήματα αποχωρίζονται από την υπόλοιπη μάζα, αναπηδώντας και πέφτοντας προς τα κατάντη του πρανούς. Το φαινόμενο μπορεί σταδιακά να εξελιχθεί σε πτώση ή ολίσθηση της μετακινούμενης μάζας, ανάλογα με την γεωμετρία της επιφάνειας αποχωρισμού, και τον προσανατολισμό των ασυνεχειών. Ολισθήσεις (Slides): Πρόκειται για την προς τα κάτω κίνηση εδαφικής ή βραχώδους μάζας και κυρίως λαμβάνει χώρα κατά μήκος επιφανειών θραύσης ή σχετικά λεπτών ζωνών διάτμησης. Η κίνηση αρχικά, δεν εκδηλώνεται ταυτόχρονα σε όλη την επιφάνεια αστοχίας. Ο όγκος της μετακινούμενης μάζας μεγεθύνεται από την αρχική περιοχή τοπικής αστοχίας. Συχνά τα πρώτα σημάδια μετακίνησης είναι ρωγμές στην αρχική επιφάνεια του εδάφους, κατά μήκος της οποίας θα διαμορφωθεί το κύριο μέτωπο της ολίσθησης. Η μετακινούμενη μάζα ολισθαίνει πέρα από τον πόδα της επιφάνειας θραύσεις, καλύπτοντας την αρχική εδαφική επιφάνεια στο πρανές, η οποία τελικά μεταπίπτει σε επιφάνεια διαχωρισμού. Ο Varnes (1978) διαχώρισε τις ολισθήσεις σε περιστροφικές και μεταθετικές. Οι περιστροφικές ολισθήσεις ή κυκλικές ολισθήσεις κινούνται κατά μήκος μιας κεκλιμένης επιφάνειας αστοχίας η οποία είναι κοίλη προς τα πάνω. Όταν η επιφάνεια αστοχίας έχει προφίλ κυκλικό ή κυκλοειδές, η κινηματική υπαγορεύει ότι η μετακινούμενη μάζα θα κινηθεί κατά μήκος της επιφάνειας θραύσης έχοντας υποστεί μικρή εσωτερική παραμόρφωση. Ο άξονας της κυκλικής επιφάνειας είναι παράλληλος στον άξονα γύρω από τον οποίο η μάζα ολισθαίνει.. Συνήθως ολισθήσεις με κυκλική επιφάνεια θραύσης, συμβαίνουν σε ομοιογενή υλικά και κυρίως σε επιχώματα. Τα φυσικά πρανή συνήθως αποτελούνται από μη ομοιογενή υλικά, συνεπώς σε τέτοια υλικά η κίνηση ακολουθεί προϋπάρχουσες επιφάνειες ανομοιογένειας, ή επιφάνειες ασυνεχειών. Εικόνα 6. Κύρια μέρη περιστροφικής ολίσθησης: a) εφελκυστικές ρωγμές, b) φρύδι ολίσθησης, c) διαμήκεις ρωγμές d) ακτινικές ρωγμές e) πλευρικές εδαφικές ανυψώσεις (Varnes & Zaruba, 1982). 10

Οι μεταθετικές ολισθήσεις αφορούν σε μια μετακινούμενη μάζα η οποία ολισθαίνει κατά μήκος μιας επίπεδης ή κυματοειδούς επιφάνειας θραύσης. Οι μεταθετικές ολισθήσεις είναι γενικά μικρότερου βάθους από τις περιστροφικές. Οι μεταθετικές ολισθήσεις σε βραχώδη πρανή καλούνται ολισθήσεις τεμαχών ή επίπεδες ολισθήσεις. Η επιφάνεια αστοχίας μπορεί να δημιουργείται από δύο ασυνέχειες οι οποίες προκαλούν τη μετακίνηση της μάζας που περικλείεται από αυτές προς τα κατάντη κατά μήκος του ίχνους τομής τους, σχηματίζοντας μία σφήνα. Παρόμοιας μορφής μετακινούμενες μάζες μπορεί να ορίζονται από μία ασυνέχεια η οποία διαμορφώνει το κύριο μέτωπο της ολίσθησης, και μια άλλη η οποία διαμορφώνει την αστοχία επίπεδης μορφής. Ο τύπος της κίνησης εξαρτάται τελικά από τον προσανατολισμό της ελεύθερης επιφάνειας του πρανούς και τη σχέση της με τις ασυνέχειες της βραχόμαζας (Hocking, 1976, Cruden, 1978). Μια σημαντική διαφορά μεταξύ των παραπάνω υποδιαιρέσεων είναι ότι οι περιστροφικές ολισθήσεις, με την κίνησή τους τείνουν να ισορροπήσουν και πάλι τη μετακινούμενη μάζα, ενώ οι μεταθετικές ολισθήσεις συνεχίζουν ανεξέλεγκτα, ιδιαίτερα αν η επιφάνεια αποκόλλησης έχει μεγάλη κλίση. Καθώς η μεταθετική ολίσθηση εξελίσσεται, η μετακινούμενη μάζα μπορεί να σπάσει, ιδιαίτερα αν η ταχύτητα ή η περιεκτικότητα σε νερό αυξηθούν. Εικόνα 7. Μεταθετική ολίσθηση στην περιοχή Flims, στο καντόνι Graubunden στηνελβετία (Heim, 1932, Zaruba, 1982). Εκτάσεις (Spreads): Είναι κινήσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από πλευρικές εκτάσεις συνεκτικών υλικών, τα οποία υπέρκεινται μαλακών υλικών. Διακρίνονται σε εκτάσεις βράχων Σχ. 10 και σε εκτάσεις ρευστοποίησης. Οι εκτάσεις βράχων απαντούν σε ισχυρά διαρρηγμένες βραχόμαζες, και συχνά σχετίζονται με καθίζηση της διαρρηγμένης μάζας όταν υπόκεινται πιο μαλακά υλικά. Συχνά δεν είναι δυνατή η αναγνώριση μια επιφάνειας ολίσθησης στο υπόβαθρο, ούτε μιας πλήρως προσδιορισμένης ζώνης πλαστικής ροής. Οι εκτάσεις ρευστοποίησης δημιουργούνται σε ευαίσθητες αργίλους και ιλύες οι οποίες έχασαν την αντοχή τους και η δομή τους έχει καταστραφεί. Ροές (Flows): Τα φαινόμενα τα οποία χαρακτηρίζονται από συνεχείς κινήσεις στο χώρο, ανήκουν στην συγκεκριμένη κατηγορία (εικ. 8). Οι επιφάνειες διάτμησης είναι μικρής έκτασης και συνήθως δεν διατηρούνται. Από άποψη κινηματικής η κίνηση θα μπορούσε να συγκριθεί με ιξώδη ροή. 11

Εικόνα 8. Ροή εδάφους στην περιοχή Dubkova, στη Σλοβακία. a) κεφαλή παλιάς κατολίσθησης, b) εδαφική ροή το 1937, c) πλευρικές ρωγμές, d) περιοχή συσσώρευσης υλικών, e) πηγές (Zanuba, 1982). Σύνθετη (Complex) : Ο Varnes πρότεινε αυτή την κατηγορία για να κατατάξει τις κινήσεις εκείνες οι οποίες είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού δύο ή περισσότερων από τις παραπάνω πέντε κατηγορίες. Ο Dikau (1996) σημειώνει ότι όλες οι κατολισθήσεις περιλαμβάνουν περισσότερους από έναν τύπους κινήσεων οι οποίοι είτε δρουν ταυτόχρονα, σε διαφορετικά μέρη της επιφάνειας θραύσης, είτε εξελίσσονται προς τα κάτω, είτε με τον χρόνο εξελίσσονται σε διαφορετικές διαδικασίες. 12

1.4 ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗΝ ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗΣ Η ταχύτητα μετακίνησης μιας κατολίσθησης αποτελεί μια παράμετρο που σχετίζεται άμεσα με τις συνέπειες που εμφανίζει σε ανθρώπινες ζωές, βλάβες κτιρίων και έργων υποδομής, καθώς και σε απώλεια γης. Είναι αξιοσημείωτο να αναφερθεί ότι όσο μεγαλύτερη είναι η ταχύτητα μιας μετακίνησης, τόσο πιο μεγάλες θα είναι οι απώλειες και οι επιπτώσεις. Οι πιθανές βλάβες που μπορούν να προκληθούν από κατολισθητικά φαινόμενα διακρίνονται σε επτά κατηγορίες κατά Cruden & Varnes (1996). Κλάση Ταχύτητας Περιγραφή Ταχύτητα Πιθανές Επιπτώσεις 1* Εξαιρετικά αργή 2* Πολύ αργή 3* Αργή 4 Μέτρια 5 Γρήγορη 6** Πολύ γρήγορη 7** Εξαιρετικά γρήγορη 1,5 cm/έτος 1,6 m/έτος 13 m/μήνα 1,8 m/ώρα 3 m/min 300 m/min Αμυδρή κίνηση ανιχνεύσιμη μόνο με όργανα. Οι κατασκευές είναι δυνατές με μέτρα προφύλαξης. Ορισμένες μόνο μόνιμες κατασκευές μπορεί να παραμένουν χωρίς ζημιές. Είναι δυνατόν να γίνονται επιδιορθωτικές εργασίες. Μη ευαίσθητες κατασκευές μπορεί να διατηρούνται με συχνή συντήρηση εφόσον δεν υπάρχουν περιοδικές εξάρσεις στην ταχύτητα μετακίνησης. Μερικές προσωρινές και μη ευαίσθητες κατασκευές μπορεί να διατηρηθούν προσωρινά. Δυνατή η διαφυγή. Καταστροφή κατασκευών, εγκαταστάσεων και εξοπλισμού. Μερικώς θανατηφόρες επιπτώσεις. Μη εφικτή η ολική διαφυγή (βάδισμα ανθρώπου 70 m/min). Μείζονος βιαιότητας καταστροφές. Αδύνατη η διαφυγή. Καταστροφές κατασκευών επίσης από πρόσκρουση κατολισθαίνοντων υλικών. 13

1.5 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ Για την αντιμετώπιση μια κατολίσθησης μπορούν να ληφθούν τα ακόλουθα άμεσα μέτρα κατά περίπτωση: i. Τοποθέτηση γαιωδών υλικών στη βάση της ολισθαίνουσας μάζας ή αφαίρεση υλικών από την κεφαλή της κατολίσθησης. ii. Διαμόρφωση της επιφάνειας του πρανούς, συνήθως σε αναβαθμούς. Πρόκειται για ευρέως διαδεδομένο μέτρο, το οποίο όμως πρέπει να συνοδεύεται και από άλλα (π.χ. συλλεκτήριες τάφροι ομβρίων υδάτων), ενώ η έκταση και γενικά τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των αναβαθμίδων ποικίλουν κατά περίπτωση. Εικόνα 9. Σχηματική τομή βάσης ολισθαίνοντος πρανούς με την προσθήκη χωματισμών και αποστράγγισης. 1) αρχική επιφάνεια εδάφους, 2) βραχώδες υπόβαθρο, 3) άμμοι και χαλίκια, 4) εδαφικός μανδύας, 5) βάση κατολίσθησης, 6) επίχωμα από διαπερατά υλικά (Zaruba, 1982). iii. Χρήση επιφανειακών στραγγιστηρίων παράλληλα με το φρύδι του πρανούς είτε πάνω στην ολισθαίνουσα μάζα προκειμένου να επιτευχθεί η συλλογή και η απομάκρυνση όλων των επιφανειακών υδάτων που ρέουν μέσα στην ολισθαίνουσα περιοχή. iv. Διάνοιξη μέσα στην ολισθαίνουσα μάζα συστήματος κύριων και δευτερευουσών αποστραγγιστικών στοών για τη συλλογή των υπόγειων υδάτων με φυσική ροή. v. Διάνοιξη φρεάτων για άντληση των υπόγειων υδάτων με στόχο την ταπείνωση της στάθμης του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα. vi. Τσιμεντενέσεις - χημικά ενέματα. Με την εισπίεση τσιμέντου ή άλλων μιγμάτων γίνεται προσπάθεια αύξησης της διατμητικής αντοχής εδαφικών κυρίως μαζών. vii. Εκτόξευση σκυροδέματος (gunite). Το μέτρο αυτό λαμβάνεται σε απότομα βραχώδη πρανή και πρέπει να έχει προηγηθεί απολέπιση - φρεζάρισμα της επιφάνειας, ενώ συνοδεύεται και από κατάλληλο δίκτυο αποστραγγιστικών σωλήνων. Επιπλέον μέτρα που θα μπορούσαν να ληφθούν για την αντιμετώπιση μιας κατολίσθησης είναι τα κάτωθι: a. Φυτοκάλυψη του πρανούς με ταυτόχρονη χρήση γεωπλέγματος. b. Κατασκευή τοίχου βαρύτητας στη βάση του πρανούς. Οι τοίχοι βαρύτητας συνεισφέρουν μόνο με το βάρος τους στη συγκράτηση της ολισθαίνουσας μάζας (αντίσταση στην ολίσθηση). Στην περίπτωση που ο τοίχος αντιστήριξης εδράζεται 14

πάνω σε πασσάλους, τότε και αυτοί μπορούν να παραλάβουν οριζόντια φορτία και προστατεύουν το πρανές από πιθανές επιφάνειες ολίσθησης που αναπτύσσονται σε μεγαλύτερα βάθη. c. Κατασκευή τοίχου αντιστήριξης στη βάση του πρανούς ή πασσαλότοιχου και ταυτόχρονη χρήση αγκυρίων. d. Τα σκέπαστρα κατασκευάζονται κατά μήκος συγκοινωνιακών αξόνων, στις περιπτώσεις που άλλο μέτρο προστασίας δεν αποδίδει. Είναι αρκετά δαπανηρές κατασκευές. Εικόνα 10. Τοίχος αντιστήριξης στη βάση του πρανούς (Γεωγνώση Α.Ε.) e. Διαμόρφωση της επιφάνειας του πρανούς, συνήθως σε αναβαθμούς. Πρόκειται για ευρέως διαδεδομένο μέτρο, το οποίο όμως πρέπει να συνοδεύεται και από άλλα (π.χ. συλλεκτήριες τάφροι), ενώ η έκταση και γενικά τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά των αναβαθμίδων ποικίλουν κατά περίπτωση. Εικόνα 11. Δημιουργία αναβαθμίδων σε ασταθή κορεσμένα ορύγματα φλύσχη στη θέση Αγ. Αναστασία Εγνατία οδός (Γεωγνώση Α.Ε.) f. Αποφυγή εξωτερικών φορτίσεων στην κορυφή και στο σώμα του πρανούς. 15

1.6 ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ Ο Ελληνικός χώρος χαρακτηρίζεται από γεωμορφολογική και γεωλογική πολυμορφία. Το γεγονός αυτό εξηγεί το μεγάλο αριθμό κατολισθήσεων-καθιζήσεων (μόνο κατά μήκος του οδικού δικτύου έχουν καταγραφεί επίσημα πάνω από 500 περιπτώσεις τα τελευταία 50 χρόνια), η εκδήλωση των οποίων ελέγχεται από τα αίτια που προαναφέρθηκαν. Ειδικά λοιπόν για τον Ελληνικό χώρο, αιτίες που οδηγούν σε συχνή εμφάνιση κατολισθήσεων-καθιζήσεων είναι: i. Οι μεγάλες μορφολογικές κλίσεις σε πολλά σημεία της χώρας. ii. Η έντονη τεκτονική παραμόρφωση. Το σημείο αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό και συνδέεται και με την υψηλή σεισμικότητα της χώρας μας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι μεγάλος αριθμός κατολισθήσεων συνδέεται με σεισμικά γεγονότα (π.χ. Κυλλήνη 1988, Μήλος 1992, Πύργος 1993, Γρεβενά 1995, Αθήνα 1999). iii. Τα μικρά μεγέθη των γεωτεχνικών παραμέτρων των γεωλογικών σχηματισμών. iv. Οι ανθρώπινες παρεμβάσεις, οι οποίες συχνά γίνονται αλόγιστα και χωρίς μελέτη ή προγραμματισμό και οδηγούν στην αποψίλωση των δασών, στην άστοχη διαμόρφωση πρανών ή στην αφαίρεση της υποστήριξης των πρανών, στην υπεράντληση των υδροφόρων οριζόντων κ.α. Όσον αφορά την ταξινόμηση των κατολισθήσεων στον Ελληνικό χώρο, με βασικό κριτήριο τη φύση του υλικού, θα μπορούσαν οι κινήσεις αυτές να αναφερθούν σε τρεις λιθολογικές ενότητες, ανάλογα με την ταξινόμηση Zaruba Mencl (1969,1976) και Hoek Bray (1977) για βραχώδεις σχηματισμούς ως εξής: a) Τεταρτογενείς αποθέσεις. b) Τριτογενή αργιλομαργαϊκά ιζήματα. c) Παλαιότεροι βραχώδεις σχηματισμοί. Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις κατολισθήσεων κατά μήκος του εθνικού οδικού δικτύου είναι αυτή της Ε.Ο. Αθηνών - Λαμίας στη Μαλακάσα και της Ε.Ο. Κορίνθου - Πατρών στη θέση Παναγοπούλα. Και στις δύο περιπτώσεις χρειάστηκε μεγάλο οικονομικό κόστος όσο αφορά την επέμβαση και αποκατάσταση των συγκοινωνιών. 16

2.1 ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Η Ευρυτανία βρίσκεται στη βορειοδυτική άκρη της Στερεάς Ελλάδας, αποτελεί την ορεινή περιοχή της νότιας Πίνδου. Η έκταση του νομού ανέρχεται σε 2.045km² και χαρακτηρίζεται ως ο πλέον αραιοκατοικημένος νομός της Ελλάδας (ο σημερινός πλήθυσμος ανέρχεται σε 20.000 κατοίκους). Θεωρείται ως μια από τις περισσότερο πληγείσες περιοχές από διαχρονική εκδήλωση κατολισθητικών φαινομένων. Εικόνα 12. Χάρτης ζωνών συχνότητας κατολισθήσεων στον Ελλαδικό χώρο (Κούκης & Ζιούρκας, 1989). 17

2.2 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΤΟΛΙΣΘΗΣΕΩΝ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ Οι παράγοντες ανάπτυξης κατολισθήσεων στο νομό Ευρυτανίας διακρίνονται στους κάτωθι: 1.Δομή-λιθολογία Στον χώρο της Δυτικής Ελλάδας επικρατούν πετρώματα λεπτομερή, κλαστικά καθώς επίσης συναντάμε α) μάζες πετρώματος μεγαλύτερης αντοχής που καλύπτουν σχηματισμούς με μικρότερη αντοχή, β) στρώματα με διαφορετικές φυσικές - μηχανικές ιδιότητες σε εναλλαγές και γ) ζώνες που χαρακτηρίζονται για την έντονη νεοτεκτονική δραστηριότητα. Οι κατολισθήσεις που προέρχονται από αυτό τον παράγοντα συνδέονται κυρίως με τους σχηματισμούς του φλύσχη και της μεταβατικής σειράς προς το φλύσχη, τα νεογενή, τα κορήματα κλιτύος αλλά και τους βραχώδεις σχηματισμούς που είναι κυρίως επωθημένοι πάνω σε μαλακούς σχηματισμούς. Τα μέγιστα επικινδυνότητας απαντώνται κατά μήκος του ορεογραφικού άξονα της ζώνης Πίνδου. 2.Ανάγλυφο. Ο Νομός Ευρυτανίας παρουσιάζει εντονότατο υψομετρικό ανάγλυφο (εικ. 13).. Εικόνα 13. Χάρτης κατανομής υψομέτρου του νομού (Παταργιάς, 2001). Είναι προφανές ότι ένας νομός με εντονότατο τοπογραφικό ανάγλυφο θα παρουσιάζει σημαντικότατες κλίσεις των πρανών και κατά συνέπεια πολλές από τις κατολισθήσιες οφείλονται σ αυτό τον παράγοντα (εικ. 14). 18

Εικόνα 14. Χάρτης κατανομής κλίσεων πρανών του νομού (Παταργιάς, 2001). 3. Βροχοπτώσεις. Οι μέσες ετήσιες βροχοπτώσεις του Νομού Ευρυτανίας παρουσιάζουν τιμές από τις υψηλότερες της χώρας. Σπουδαίο ρόλο σ αυτή την υψηλή βροχόπτωση παίζει η παρουσία του ορεινού όγκου της Πίνδου που αναγκάζει τις βροχές να πέσουν στη δυτική Ελλάδα ενώ στην ανατολική παρατηρείται σημαντικά μικρότερη βροχόπτωση. Η μέση βροχόπτωση σε ολόκληρο το Νομό από παρατηρήσεις 29 ετών (1961-1989) σε 22 βροχομετρικούς σταθμούς ανέρχεται σε 1.454,9 mm (Παταργιάς, 1998). Ο βροχομετρικός χάρτης που παρατηθεται παρακάτω δημιουργήθηκε από τις μετρήσεις αυτών των 22 Βροχομετρικών Σταθμών του Νομού Ευρυτανίας με στοιχεία των χρονολογιών 1965-1989. Οι παρατηρηθείσες ελάχιστες ελλείψεις μετρήσεων συμπληρώθηκαν από το μέσο όρο των τριών γειτονικών βροχομετρικών σταθμών της ίδιας βροχομετρικής ζώνης υπό την προϋπόθεση (Linsley et al, 1975) ότι τα ύψη βροχής των συγκεκριμένων σταθμών διαφέρουν λιγότερο από 10% (εικ. 15). 19

Εικόνα 15. Βροχομετρικός χάρτης του νομού (Παταργιάς, 2001). Σχετικά με την περίοδο εκδήλωσης των κατολισθήσεων παρατηρήθηκε ότι το χειμώνα εκδηλώνεται το μεγαλύτερο ποσοστό των κατολισθήσεων (94,1%) και ακολουθεί η άνοιξη (5,9%). Αυτό είναι φυσικό αφού το μεγαλύτερο ποσοστό βροχοπτώσεων πραγματοποιείται κατά την περίοδο αυτή. Σημειώνεται ότι δεν έχουν καταγραφει κατολισθήσεις κατά το καλοκαίρι (εικ. 16). Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ 20

Ι Φ Μ Α Μ Ι Ι Α Σ Ο Ν Δ μέγιστη τιμή μέση τιμή ελάχιστη τιμή Εικόνα 16. Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής (Παταργιάς, 2001). 4.Ανθρωπογενής παρέμβαση. Κύρια ανθρωπογενής παρέμβαση στο Νομό αποτελεί η ανάπτυξη έργων ορεινής οδοποιΐας όπου οι κατολισθήσεις οφείλονται στην πλημμελή θεμελίωση επιχωμάτων στη ζώνη κατάκερματισμού- αποσάθρωσης των σχηματισμών και όχι στο υγειές υπόβαθρο, την φόρτιση του κατάντη πρανούς με υλικά επιχωμάτωσης καθώς και την έλλειψη έργων αποστράγγισης του πρανούς με αποτέλεσμα να ευνοούνται οι εσωτερικές διαβρώσεις και υποσκαφές. Αντίθετα, οι αστοχίες του ανάντη πρανούς με τη δημιουργία ορυγμάτων είναι μεν πιθανές και πολλές φορές δεν αποφεύγονται, οπωσδήποτε όμως ελέγχονται κατά το κατασκευαστικό στάδιο ή έχουν μελετηθεί στο προκατασκευαστικό και σχεδιαστεί τα ανάλογα μέτρα προστασίας. 21

2.3 ΓΕΩΛΟΓΙΑ Ο νομός Ευρυτανίας καταλαμβάνει τα νοτιότερα τμήματα της οροσειράς της Πίνδου και ανήκει γεωτεκτονικά στη ζώνη Πίνδου. Ζώνη Πίνδου: Η ζώνη αυτή αποτελούσε κατά τη διάρκεια του Μεσοζωικού την βαθύτερη αύλακα των εξωτερικών Ελληνίδων και λόγω του αρχικού μαγματισμού της από τις ανδεσιτικές και σπηλιτικές λάβες κατά το Τριαδικό και Ιουρασικό θεωρήθηκε σύμφωνα με τις κλασσικές αντιλήψεις ως ευγεωσύγκλινο. Αναλόγως των σχέσεών της με παρακείμενες ισοτοπικές ζώνες διακρίθηκαν: α) το δυτικό τμήμα του οποίου το Κρητιδικό αναπτύσσεται με πελαγικές φάσεις παρόμοιες με εκείνες της ζώνης Γαβρόβου-Τριπόλεως και β) ανατολικό τμήμα η υπερπιπινδική υποζώνη με ασβεστόλιθους που προσομοιάζουν μ αυτούς της Υποπελαγονικής ζώνης (σειρά Κόζιακα και σειρά Θυμιάματος) και γ) την αξονική περιοχή με ιζήματα βαθιάς θάλασσας (ραδιολαρίτες). Η βάση της στρωματογραφικής στήλης στη περιοχή της Ευρυτανίας αποτελούν οι Μεσο Τριαδικής ηλικίας φλυσχοειδείς κλαστικές αποθέσεις που περιλαμβάνουν εναλλαγές πηλιτών με λεπτοπλακώδεις ή μικρολατυποπαγείς απολιθωματοφόρους ασβεστόλιθους. Προς τα πάνω ακολουθούν Ανω-Τριαδικοί πυριτιούχοι ασβεστόλιθοι συχνά με μαργαϊκές ή δολομιτικές παρενστρώσεις. Προς τα πάνω,και καθόλη τη διάρκεια του Ιουρασικού αποτίθενται ραδιολαρίτες και πηλίτες που εναλλάσσονται με λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθους με τα χαρακτηριστικά κοκκινοπράσινα χρώματα για την ενότητα αυτή (μέσο πάχος 150-250 μέτρα). Πάνω στους ραδιολαρίτες αναπτύσεται ο πρώτος φλύσχης ηλικίας Βαρρεμίου-Αντίου. Συνίσταται από πηλίτες με λεπτά στρώματα ασβεστολίθων και ασβεστο-ψαμμιτών πλούσιων σε πρασινόλιθους καθώς και ψαμμιτικούς πάγκους (μέγιστο πάχος 140 μέτρα). Η ιζηματογένεση συνεχίστηκε στο Άνω Κρητιδικό με την απόθεση πελαγικών λεπτοπλακωδών ασβεστολίθων με πυριτόλιθους ώστε να σχηματιστούν στρώματα πάχους 100 περίπου μέτρων (π.χ. Αχαϊα) μεταβατικά προς τον κυρίως φλύσχη (πάχος 1000-1500 μέτρα) που ακολουθεί. Σημαντικότατο ρόλο για την εσωτερική παραμόρφωση της ζώνης παίζουν οι ραδιολαρίτες που ως πλαστικός ορίζων συμπεριφέρονται ως μία μεγάλη ζώνη αποκολλήσεως πάνω από την οποία απελευθερώνεται το Κρητιδικό και ο φλύσχης, σχηματίζοντας τη χαρακτηριστική για τη ζώνη λεπιοειδή δομή (Skourlis and Doutsos 2003). Διακρίθηκαν 11 λέπια που έχουν σαν αποτέλεσμα τις συνεχείς επαναλήψεις των στρωματογραφικών ενοτήτων και τη μεγάλη τους επιφανειακή εξάπλωση. Οι πολύ συχνές λιθολογικές εναλλαγές προκαλούν μεγάλη ετερογένεια και το σχηματισμό χαρακτηριστικών για τη ζώνη πτυχών. Από τα δυτικά η ζώνη περιορίζεται από την επώθηση της Πίνδου ενώ στα ανατολικά έχουν επωθηθεί πάνω σ αυτήν οι οφιόλιθοι της Νέο-Τηθύος. 22

Εικόνα 17. Απλοποιημένος Γεωλογικός Χάρτης του Νομού Ευρυτανίας (Παταργιάς & Τσικούρας, 2001). 23

Εικόνα 18. Τεχνικογεωλογικός χάρτης της Ελλάδος (Ζιούρκας & Κούκης, 1989). 24

3.1 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Στην παρούσα εργασία μελετήθηκαν δύο κατολισθήσεις του Νομού Ευρυτανίας. Η πρώτη βρίσκεται 3 χιλιόμετρα βόρεια του οικισμού της Αγίας Παρασκευής και συγκεκριμένα στα νότια του Νομού στα σύνορά του με τον Νομό Αιτωλοακαρνανίας. Για την διευκόλυνσή μας θα την ορίσουμε ως «κατολίσθηση Αγίας Παρασκευής». Η δεύτερη βρίσκεται στην απέναντι κλιτύ του χωριού Προυσός και στην παρούσα εργασία θα την ορίσουμε ως «κατολίσθηση Προυσού». Η επιλογή της περιοχής μελέτης των συγκεκριμένων κατολισθήσεων έγινε με βάση: i. Σύγκριση παλαιών και νέων κατολισθήσεων, μιας και η κατολίσθηση της Αγίας Παρασκευής είναι μια σχετικά πρόσφατη κατολίσθηση του 2000. ii. Περιγραφή διαφορετικών τύπων ταξινόμησης κατολισθήσεων. Η κατολίσθηση της Αγίας Παρασκευής ανήκει στις μεταθετικές κατολισθήσεις, ενώ αυτή του Προυσού χαρακτηρίζεται ως ολίσθηση κώνου κορημάτων. iii. Γεωλογικές και τεκτονικές συνθήκες της κάθε θέσης. Η κατολισθαίνουσα μάζα ανήκει συνήθως στο ανώτερο τμήμα της κλιτύος και αποτελείται κυρίως από αποσαθρωμένο υλικό. Συχνά, όμως κατολισθαίνουν και τμήματα του μητρικού σχηματισμού. Οι κατολισθήσεις είναι συχνότερες σε περιοχές με έντονο ανάγλυφο, όπου οι κλίσεις είναι μεγάλες, ενώ βραδείες κατολισθήσεις ή ερπυσμοί είναι συχνότεροι σε ηπιότερα ανάγλυφα. Πέρα από την κλίση του πρανούς σημαντικό ρόλο εμφανίζουν η γεωλογική δομή και η διάταξη των πετρωμάτων. Οι γεωλογικές συνθήκες στην Δυτική Ελλάδα ευνοούν την εκδήλωση κατολισθήσεων. Στη ζώνη αυτή επικρατούν οι επιρρεπείς σε κατολισθήσεις σχηματισμοί του φλύσχη, των αργιλομαργών και των σχιστοκερατόλιθων με εφιππευμένα ασβεστολιθικά λέπια. Επίσης εμφανίζονται τεταρτογενείς αποθέσεις που διακρίνονται σε πλευρικά κορήματα και κώνους κορημάτων. Αποτελούνται από γωνιώδη θραύσματα, κυρίως ασβεστολιθικά, τα οποία κατά περίπτωση είναι είτε συνεκτικά είτε ασύνδετα. 25

3.2 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για τη μελέτη μιας κατολίσθησης χρειάζεται απαραίτητα να γίνει εκτεταμένη και ολοκληρωμένη γεωλογική και γεωτεχνική έρευνα. Πρέπει να μελετηθεί η γεωλογική δομή της περιοχής, τα πετρογραφικά και φυσικά χαρακτηριστικά των βραχώδων σχηματισμών, καθώς και οι επικρατούσες υδρογεωλογικές συνθήκες. Στην παρούσα εργασία για την περιγραφή των κατολισθήσεων προχωρήσαμε στα ακόλουθα στάδια: i. Βιβλιογραφική ανασκόπηση των θέσεων μελέτης και ευρύτερα του Νομού Ευρυτανίας. ii. Αρχική έρευνα προκειμένου να επιλεγούν οι προς ανάλυση κατολισθήσεις στην περιοχή μελέτης. iii. Λεπτομερής τοπογραφική αποτύπωση της περιοχής με χρήση αεροφωτογραφιών. iv. Λεπτομερής γεωλογική χαρτογράφηση με αποτύπωση σε γεωλογικές τομές. v. Αποτύπωση γεωτεχνικών χαρακτηριστικών θέσης με κατά προσέγγιση μέτρηση μεγέθους της κατολίσθησης με σκιαγράφηση της κατοψής (μήκος και πλάτος) και μέτρηση του πάχους της κατολισθαίνουσας μάζας. vi. Παρουσίαση στρωματογραφικής στήλης κύκλων παλαιοκατολσθήσεων. vii. Τεκτονική παρατήρηση για κατακερματισμό των ενοτήτων. viii. Φωτογραφική τεκμηρίωση των θέσεων κατολίσθησης. 26

4.1 ΣΤΟΙΧΕΙΑ Α. Κατολίσθηση Αγίας Παρασκευής i. Ιστορικά στοιχεία: Η κατολίσθηση της Αγίας Παρασκευής, μια πρόσφατη κατολίσθηση (έτος εκδήλωσής της 2000), δημιούργησε σημαντικές οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες στον νομό Ευρυτανίας στη συγκεκριμένη περιοχή για τους ακόλουθους λόγους. Ο επαρχιακός δρόμος καταστράφηκε και διακόπηκε η διέλευση οχημάτων από ή προς το Νομό Αιτωλοακαρνανίας απ αυτό το σημείο για αρκετούς μήνες. Ο όγκος της κατολίσθησης παρέσυρε επίσης και το εκκλησάκι που βρισκόταν στην άκρη του δρόμου (εικ. 21). Το 2003 έγιναν τεχνικά έργα με σκοπό την αποφυγή μιας εκ νεου μετακίνησης των αποσαθρωμένων πετρωμάτων. Η ανθρώπινη παρέμβαση (αφαίρεση υλικού) είχε ως αποτέλεσμα να χαθούν κάποια χαρακτηριστικά του κυρίου σώματος της κατολίσθησης τα οποία κατά πάσα πιθανότητα θα ήταν χρήσιμα στην πληρέστερη περιγραφή της κατολίσθησης. ii. Γεωλογία θέσης: η θέση ανήκει γεωλογικά στη ζώνη της Πίνδου. Παρατηρείται η εφίππευση των πολυπτυχωμένων στρωμάτων του Σενωνίου, που αποτελούνται από εναλλαγές ασβεστολίθων - κερατολίθων με πελαγική μικροπανίδα πάνω στο φλύσχη της Πίνδου. Ο φλύσχης παρουσιάζει μεγάλη γεωγραφική εξάπλωση κυρίως στην κεντρική και δυτική Ελλάδα όπου και καταλαμβάνει εκτεταμένες περιοχές και συνίσταται από εναλλαγές αργιλιτών, ψαμμιτών, κροκαλοπαγών και ιλυολίθων με κατά τόπους επικράτηση της μιας ή της άλλης φάσεως. Η σύσταση του σε συνδυασμό με την έντονη τεκτονική καταπόνηση και τις κλιματολογικές (υψηλές βροχοπτώσεις) και μορφολογικές συνθήκες της δυτικής Ελλάδας, ευνοούν την έντονη αποσάθρωση του και τη συχνή εκδήλωση κατολισθητικών φαινομένων. Οι εναλλαγές ασβεστολίθων κερατολίθων παρουσιάζουν πυκνό δίκτυο διαρρήξεων και διακλάσεων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι σχηματισμοί είναι καταπονημένοι από τις τεκτονικές κινήσεις (εκτεταμένη παρουσία πτυχών και επωθήσεων), που εμφανίζονται επί νεώτερων σχηματισμών, όπως στην Αγ. Παρασκευή. Στις περιπτώσεις αυτές, όταν μάλιστα συνδυάζονται με έντονο ανάγλυφο, οι σχηματισμοί αυτοί είναι επιδεκτικοί σε κατολισθητικές κινήσεις (ολισθήσεις ή αποκολλήσεις βράχων). iii. Τύπος κατολίσθησης: Η κατολίσθηση της Αγ. Παρασκευής ανήκει στις μεταθετικές ολισθήσεις. Στις μεταθετικές ολισθήσεις η μάζα κινείται κατά μήκος μιας κατά προσέγγιση επίπεδης ή ομαλά κυματοειδούς επιφάνειας, με πολύ μικρή περιστροφική κίνηση. Η κίνηση ελέγχεται συνήθως από επιφάνειες ασυνέχειας όπως ρήγματα, διακλάσεις, επίπεδα στρώσης, καθώς και από την λιθολογία των στρωμάτων των οποίων η διατμητική αντοχή ποικίλλει. Στην περίπτωση αυτή η επιφάνεια ασυνέχειας χαρακτηρίζεται από την εφίππευση, τη δημιουργία λεπιώσεων και ρηγμάτων. Η μετακινούμενη μάζα μπορεί να αποτελείται είτε από μια στρωματογραφική μονάδα ή από περισσότερες συνδεδεμένες μεταξύ τους, όπου ο τύπος της μετακίνησης ονομάζεται ολίσθηση τεμάχους (block slide). iv. Τεκτονικά στοιχεία: Στην γεωλογική τομή εμφανίζονται οι κλίσεις και οι διευθύνσεις τόσο των στρωμάτων όσο και των ρηγμάτων (σχήμα 1). Οι γραμμές εφιππεύσεως έχουν γενική διεύθυνση ΒΔ έως ΒΑ και τα διάφορα λέπια κλίνουν 27

γενικά προς Ανατολικά. Την ίδια διεύθυνση έχουν και οι άξονες των συγκλίνων και αντικλίνων ή κατακεκλιμένων πτυχών, οι οποίοι βυθίζονται πότε προς Βορρά και πότε προς Νότο. v. Υδρογεωλογικά - Γεωτεχνικά χαρακτηριστικά: Αποτύπωση της κάτοψης της κατολίσθησης (σχήμα 2). Οι ασβεστόλιθοι χαρακτηρίζονται ως υδροπερατοί σχηματισμοί, ενώ ο ψαμμίτης του φλύσχη ως ημιπερατός σχηματισμός και πρακτικά υδατοστεγής σχηματισμός είναι ο αργιλικός σχιστόλιθος του φλύσχη. Στην περιοχή κατά την υπαίθρια αποτύπωση της κατολίσθησης δεν παρατηρήθηκαν πηγές. vi. Μέτρα αποκατάστασης: Το 2003 πραγματοποιήθηκαν τα ακόλουθα μέτρα αποκατάστασης: 1) Εκσκαφή Διαμόρφωση πρανών. Στην περίπτωση αυτή περιλαμβάνονται εργασίες διαμόρφωσης των πρανών που έχουν σαν αποτέλεσμα μεταβολές στην κλίση τους, απομακρύνσεις ολισθημένων υλικών. Είναι καθαρά χωματουργικές εργασίες, το εύρος των οποίων καθορίζεται με βάση τις αναλύσεις ευστάθειας. Η απομάκρυνση υλικών έγινε κυρίως από την κεφαλή, αλλά και από το κύριο σώμα της κατολισθαίνουσας μάζας (εικ. 24-26). 2) Τοίχος αντιστήριξης. Κατά μήκος του δρόμου τοποθετήθηκε τοίχος αντιστήριξής με ξερολιθιά (στρώσεις λίθων κάθετες στην εξωτερική επιφάνεια με επίχωμα πίσω από τον τοίχο). Επίσης στην κατασκευή δημιουργήθηκαν οπές αποστράγγισης, ενώ στη βάση της δημιουργήθηκε στραγγιστήριος αγωγός (εικ. 27). Η κατασκευή του συγκεκριμένου τεχνικού έργου αποσκοπεί στην εφαρμογή εξωτερικών δυνάμεων στο πρανές και συγκεκριμένα στον πόδα της επιδεκτικής προς μετακίνηση εδαφικής μάζας, ώστε να αυξηθεί η αντίστασή του σε μετακίνηση και να βελτιωθεί η ευστάθεια του πρανούς. 28

2 1 Χάρτης 1. Τοπογραφικός χάρτης της Γ.Υ.Σ. με τις θέσεις των κατολισθήσεων Αγ. Παρασκευής (1) και Προυσού (2). 29

2 1 Χάρτης 2. Γεωλογικός Χάρτης ευρύτερης περιοχής μελέτης με τις θέσεις των κατολισθήσεων Αγ. Παρασκευής (1) και Προυσού (2). (Ι.Γ.Μ.Ε, Τροποποιημένο Φύλλο Θερμόν). 30

Παλιά κατολίσθηση Πρόσφατη κατολίσθηση Κλίση Εικόνα 19. Αεροφωτογραφία της κατολίσθησης της Αγ. Παρασκευής. 31

1m ΥΠΟΜΝΗΜΑ : ρήγμα 294/48 : παράταξη & κλίση στρωμάτων Σχήμα 1. Γεωλογική τομή στην θέση της κατολίσθησης της Αγ. Παρασκευής. 32

10 m Σχήμα 2. Κάτοψη της κατολίσθησης της Αγ. Παρασκευής. 33

Εικόνα 20. Άποψη του πόδα και του κύριο σώματος της κατολίσθησης της Αγ. Παρασκευής μετά την ενεργοποίησή της το 2000 Εικόνα 21. Ολική κατάρρευση εκκλησάκι λόγω της κατολίσθησης. Εικόνα 22. Μερική άποψη του πόδα της κατολίσθησης. 34

Εικόνα 23. Φωτογραφική τομή του μετώπου της κατολίσθησης της Αγ. Παρασκευής, με χαρακτηριστικά έντονη εμφάνιση των λεπιώσεων. 35

Εικόνα 24. Άποψη του δεξιού τμήματος της κατολίσθησης μετα την εκσκαφή το 2003 στα πλαίσια των μέτρων αποκατάστασης. 36

Εικόνα 25. Άποψη του κύριου σώματος της κατολίσθησης μετα την εκσκαφή το 2003 στα πλαίσια των μέτρων αποκατάστασης. 37

Εικόνα 26. Άποψη του μετώπου της κατολίσθησης μετα την εκσκαφή το 2003 στα πλαίσια των μέτρων αποκατάστασης. Τα δέντρα έχουν αρχίσει να εμφανίζουν εκ νέου κλίση. 38

Εικόνα 27. Κατασκευή τοίχου αντιστήριξης με ξερολιθιά στον πόδα της κατολίσθησης (2003). 39

Β. Κατολίσθηση Προυσού i. Ιστορικά στοιχεία: Η κατολίσθηση του Προυσού είναι μια κατολίσθηση η οποία έλαβε χώρα αρκετές δεκαετίες πριν. Στην ουσία πρόκειται για μία κατολίσθηση η οποία ενεργοποιείται πολλές φορές. Οι εμφανίσεις των παλαιοκατολισθήσεων παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και είναι άξιες ευρύτερης μελέτης. ii. Γεωλογία θέσης: Η θέση αποτελείται από τεταρτογενείς αποθέσεις και συγκεκριμένα από πλευρικά κορήματα και κώνους κορημάτων. Είναι προϊόντα της διάβρωσης τεκτονικά καταπονημένων αλπικών σχηματισμών της ζώνης της Πίνδου. iii. Τύπος κατολίσθησης: Η κατολίσθηση του Προυσού ανήκει στην ολίσθηση κώνου κορημάτων. Σε αυτόν τον τύπο κατολίσθησης, η μετακινούμενη μάζα διασπάται σε μικρότερα τμήματα κατά τη διάρκεια της κίνησης που είναι συνήθως αργή (στην ταξινόμηση κατά Varnes, 1978). Οι ολισθήσεις κορημάτων εμφανίζονται κυρίως σε κολλούβια υλικά, αλλά σπανιότερα σε φλύσχη και σχίστες με παρατηρούμενες μεγαλύτερες ταχύτητες μετακίνησης. Οι ολισθήσεις κορημάτων προκαλούνται κυρίως από βροχοπτώσεις ή σεισμούς. Επιπλέον τα πολύ απότομα πρανή ευνοούν ολισθήσεις με μεγάλες ταχύτητες ώστε να σχηματιστούν περιορισμένης κλίμακας χιονοστιβάδες κορημάτων (debris avalanche). Από τη λιθοστρωματογραφική στήλη που κατασκευάσθηκε και μετρήθηκε στην παρούσα εργασία (σχήμα 5) διαπιστώνεται η ανάπτυξη πέντε κύκλων απόθεσης κατολισθένοντος υλικού. Ο κατώτερος και παλαιότερος κύκλος (I) εμφανίζει πάχος 2,55 μ. με το κατώτατο τμήμα του να αποτελείται από λατύπες μεγάλων διαστάσεων της τάξης 128 mm έως 256 mm και ογκόλιθοι μεγέθους 256 mm έως 512 mm. Ενώ στο ανώτερο τμήμα κυριαρχούν κυρίως πεπλατυσμένες λατύπες και σπανιότερα κροκάλες διαστάσεων έως και 64 mm. Το ίδιο υλικό απόθεσης και με την ίδια διάταξη παρατηρείται και στον δεύτερο (II) κύκλο παλαιοκατολίσθησης πάχους 1,05 μ. Ο τρίτος (III) κύκλος είναι ο παχύτερος στα 3,25 μ., όπου στο κατώτατο τμήμα του παρουσιάζονται πολύ χονδρόκοκκα υλικά, ενώ το ανώτερο τμήμα του λατύπες με θεμελιώδη μάζα από ψηφίτες ή αδρόκοκκους άμμους συνήθως αυτές οι αποθέσεις είναι μέτρια συμπαγοποιημένες έως χαλαρές. Ο τέταρτος κύκλος (IV) είναι ο πιο λεπτός με πάχος 0,35 μ. Ο πέμπτος (V) και πιο πρόσφατος κύκλος απόθεσης εμφανίζει πάχος 0,55 μ. iv. Τεκτονικά στοιχεία: Στην γεωλογική τομή εμφανίζονται οι κλίσεις και οι διευθύνσεις τόσο των στρωμάτων όσο και των ρηγμάτων (σχήμα 3 & 4). v. Γεωτεχνικά χαρακτηριστικά: Τα πλευρικά κορήματα και οι κώνοι κορημάτων αποτελούν χαλαρούς σχηματισμούς με επικράτηση των αδρομερών. Έχουν υψηλό πορώδες και υδροπερατότητα (στις θέσεις όπου απουσιάζει η θεμελιώδης μάζα), χαμηλή συνοχή και υψηλή γωνία τριβής. Παρουσιάζουν πολλά προβλήματα ευστάθειας, στις περιπτώσεις που η ανάπτυξή τους γίνεται σε πρανή με κλίση και ειδικά στις θέσεις που παρουσιάζουν μεγάλο πάχος και επικάθονται σε αδιαπέρατο υπόβαθρο. vi. Μέτρα αποκατάστασης: Στην παρούσα θέση δεν έχουν ληφθεί εάν όμως κριθεί σκόπιμο να ληφθούν τέτοια ως πιθανότερη λύση θα ήταν η τοποθέτηση.

Παλιά κατολίσθηση Πρόσφατη κατολίσθηση Κλίση Εικόνα 28. Αεροφωτογραφία της κατολίσθησης του Προυσού.

1 m ΥΠΟΜΝΗΜΑ : ρήγμα 327/86 : παράταξη & κλίση στρωμάτων Σχήμα 3. Γεωλογική τομή στην θέση της κατολίσθησης του Προυσού.

Κλίσεις : 054/59, 056/62, 057/61, 052/54, 062/58, 058/49, 060/55 10 m ΥΠΟΜΝΗΜΑ : ρήγμα 327/86 : παράταξη & κλίση στρωμάτων Σχήμα 4. Αποτύπωση του υγιούς κομματιού στην θέση της κατολίσθησης του Προυσού.

V IV Λεπτόκοκκες εώς μεσόκοκκες λατύπες 0.55 μ. Χονδρόκοκκες λατύπες Λεπτόκοκκες (και μερικές μεσόκοκκες) λατύπες κυρίως πεπλατυσμένες 0.35 μ. Μεσόκοκκες εώς χονδρόκοκκες λατύπες Πολύ λεπτόκοκκες λατύπες και λίγες χονδρόκκοκες. Πλούσια κύρια μάζα. III 3,25μ. Πολύ χονδρόκοκκα II Λεπτόκοκκες λατύπες Χονδρόκοκκες λατύπες 1,05 μ. I Λεπτόκοκκες λατύπες, κυρίως πεπλατυσμένες παρουσία και λίγων μεσόκοκκων εώς χονδρόκοκκων λατύπων 2,55μ. Χονδρόκοκκες λατύπες Σχήμα 5. Λιθοστρωματογραφική στήλη των παλαιοκατολισθήσεων (V κύκλοι) του Προυσού.

Εικόνα 29. Η κατολίσθηση του Προυσού.

Εικόνα 30. Φωτογραφική τεκμηρίωση των V κύκλων παλαιοκατολισθήσεων στον Προυσό.

Εικόνα 31. Εμφανείς οι εναλλαγές της λιθοστρωματογραφίας για τους διαφορετικούς κύκλους παλαιοκατολίσθησης.

Εικόνα 32. Το μέτωπο της παλαιοκατολίσθησης του Προυσού.

Εικόνα 33. Υγιές κομμάτι από εναλλαγές ασβεστολίθων και πυριτολίθων (Αν. Κρητιδικό) στην θέση της κατολίσθησης του Προυσού.

Εικόνα 34. Εναλλαγές ασβεστολίθων και πυριτολίθων (Αν. Κρητιδικό). Εικόνα 35. Το κύριο τμήμα της παλαιοκατολίσθησης του Προυσού.

Εικόνα 36. Τα πλευρικά κορήματα καλύπτουν τους σχηματισμούς της Πίνδου. Εικόνα 37. Οι έντονες βροχοπτώσεις ευνοούν στη διάβρωση και ολίσθηση υλικών.

5.1 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Ο νομός Ευρυτανίας ανήκοντας στο ορεινό τμήμα του Ελληνικού χώρου, παρουσιάζει έντονο και πολυσχιδές ανάγλυφο. Το μεγάλο ύψος βροχόπτωσης που παρατηρείται στον νομό σε συνδυασμό με την λιθολογική ανομοιομορφία, την έντονη τεκτονική καταπόνηση και το είδος των λιθολογιών αποτέλεσαν σημαντικότατους παράγοντες στην πρόκληση κατολισθητικών φαινομένων. Τα κύρια αίτια που προκάλεσαν τη μεταθετική κατολίσθηση της Αγίας Παρασκευής είναι: i. Η τεκτονική της περιοχής που χαρακτηρίζεται από μεγάλες πτυχώσεις και αλλεπάλληλες εφιππεύσεις σχηματίζοντας λεπιώσεις. Τις πτυχώσεις ακολουθούν διαρρήξεις με μεγάλης κλίσης ρήγματα. ii. Οι εναλλαγές ασβεστολίθων κερατολίθων παρουσιάζουν πυκνό δίκτυο διαρρήξεων και διακλάσεων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι σχηματισμοί είναι καταπονημένοι από τις τεκτονικές κινήσεις, όταν εμφανίζονται επί νεώτερων σχηματισμών όπως είναι ο φλύσχης της Πίνδου. iii. Ο έντονος τεκτονισμός των σχηματισμών σε συνδυασμό με τις μορφολογικές κλίσεις δημιουργούν κατά θέσεις συνθήκες αστάθειας. Η ανάπτυξη των κύκλων παλαιοκατολισθήσεων στον Προυσό οφείλεται: i. Σε ερπυσμούς και ολισθήσεις κώνων πλευρικών κορρημάτων επί του υγιούς σχηματισμού. ii. Στις μέτριες έως συνήθως ισχυρές κλίσεις των πρανών. Γενικώς εμφανίζονται αντίρροπες κλίσεις των στρώσεων των πετρωμάτων από αυτές του πρανούς. iii. Στους κώνους κορρημάτων που χαρακτηρίζονται ως υλικά αυξημένης υδροπερατότητας με αποτέλεσμα να εμφανίζουν μεγάλη διακύμανση των φυσικών και μηχανικών τους χαρακτηριστικών. iv. Το μεγάλο ύψος των βροχοπτώσεων κατά πάσα πιθανότητα είναι καθοριστικός παράγοντας για την κίνηση των κορημάτων. Τα μέτρα αποκατάστασης που λήφθηκαν στην κατολίσθηση της Αγ. Παρασκευής είχαν σκοπό: α) στη μείωση της διατμητικής τάσης που ασκείται από το βάρος των πετρωμάτων, γι αυτό απομακρύνθηκαν τα ασταθή υλικά από το πρανές. β) στην πρόσθεση εξωτερικών δυνάμεων κυρίως στο πόδι της κατολίσθησης με την κατασκευή τοίχου αντιστήριξης με λιθόδεμα.

6.1 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγγελίδη Χ., (1984). Γεωτεχνική έκθεση για τις συνθήκες θεμελίωσης στις κοινότητες Χαράστης, Λαμπιρίου και Χούνης νομού Αιτ/νίας. Ι.Γ.Μ.Ε. Αντωνίου Μ., Γαλανοπούλου Σ., Λυκούδη Ε., Φυτρολάκης Ν., (2004). Η κατολίσθηση στην Αγ. Άννα της Β. Εύβοιας. Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας τομ. ΧΧΧVΙ. Βασιλειάδης Ε., (2010). Ζωνοποίηση της επικινδυνότητας των Κατολισθητικών φαινομένων στον Ελληνικό χώρο. Δημιουργία και εφαρμογή μοντέλων με Γεωγραφικό σύστημα πληροφοριών. Διδακτορική διατριβή. Τμήμα Γεωλογίας. Πανεπιστήμιο Πατρών. Βολιώτη Κ., (2009). Ζωνοποίηση της Επικινδυνότητας λόγω Κατολισθήσεων στο χώρο της Ηπειρωτικής Ελλάδας με χρήση Συστημάτων Γεωγραφικών Πληροφοριών Απεικόνιση σε χάρτη μικρής κλίμακας. Διπλωματική εργασία. Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών. Ε.Μ.Π. Cruden, D.M., (1978). Discussion of G. Hocking s paper A method for distinguishing between single and double plane sliding of tetrahedral wedges. Int. J. Rock Mech. Min. Sci. Geomech. Abstr. 15, 217. Cruden D.M., Varnes D.J. (1996). Landslides Types and Processes. In: Turner A.K. & Schuster R.L. (Eds.) Landslides: Investigation and Mitigation. Transportation Research Board Special Report 247. National Academy Press, WA, 36-75. Δούτσος Θ., (2000). Γεωλογία: αρχές και εφαρμογές. Εκδόσεις Leader Books. Ελευθερίου Α., (1968). Έκθεσις Γεωτεχνικής αναγνωρίσεως εις τας περιοχάς των οικισμών Χαράστης Ψηλόβραχον και Λαμπιρίου Αιτ/νίας. Ι.Γ.Μ.Ε. Ελευθερίου Α., Κούκη Γ. Γεωτεχνική αναγνώρισις επί της καταλληλότητας των πετρωμάτων θεμελιώσεως οικισμών. Ι.Γ.Μ.Ε. Ελευθερίου Α., (1982). Οι κατολισθήσεις στον Ελληνικό χώρο και το πρόβλημα της αποκατάστασης των κατολισθαίνοντων οικισμών της Ελλάδος. Ι.Γ.Μ.Ε. Ελευθερίου Α., Ρόζο Δ., Αγγελίδη Χ., (1983). Γεωτεχνική έκθεση για τα κατολισθητικά φαινόμενα οικιστικών περιοχών του νομού Ευρυτανίας. Ι.Γ.Μ.Ε. Heim A. (1932). Bergstruz und Menschenleben. Fretz und Wasmuth, Zurich, 218 pp. Hocking, G., (1976). A method for distinguishing between single and double plane sliding of tetrahedral wedges. Int. J. Rock Mech. Min. Sci. Geomech. Abstr. 13, 225 226. Hoek E., Bray J.W., (1977). Rock slope engineering. Institution of mining and metallurgy, London.

Κούκης Γ., Ζιούρκας Κ., (1989). Κατολισθητικές κινήσεις στον Ελληνικό χώρο Στατιστική θεώρηση. Ορυκτός πλούτος 58. Κούκης Γ., Σαμπατακάκης Ν., (2004). Σημειώσεις γεωλογίας τεχνικών έργων. Πανεπιστήμιο Πατρών. Koukis G., Sabatakakis N., Nikolaou N., Loupasakis C., (2005). Landside hazard zonation in Greece. International consortium on landslides U.S. Geological Survey. Chapter 37. Κουκουβέλας Ι., (1998). Τεκτονική Γεωλογία. Εκδόσεις Leader Books. Κωνσταντοπούλου Γ., (2004). Τεχνικογεωλογική μελέτη οριοθέτησης κατάλληλων για δόμηση περιοχών σε κατολισθαίνοντες οικισμούς της ορεινής Αιτωλοακαρνανίας. Πρακτικά 10ου Διεθνούς Συνεδρίου. Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας τομ. XXXVI, σελ. 1750-1756. Λέκκας Ε., Ανδρεαδάκης Ε., Γάσπαρης Ν., Λαμπρόπουλος Γ., (1997). Κατάταξη και χαρακτηρισμός επικινδυνότητας κατολισθητικών φαινομένων του νομού Θεσπρωτίας. Πρακτικά 3 ου Πανελλήνιου συνέδριου γεωτεχνικής μηχανικής. Τ.Ε.Ε. Τόμος 1, σελ. 253-259. Linsley R.K., Kohler M.A., Paulhus J.L.H., (1975). Hydrology for engineers. Second edition. McGraw Hill., 482 pp. Loftus D., Φιλιππάκη Ν., Μαυρίδη Αν., (1977). Γεωλογικός χάρτης της Ελλάδος Φύλλο Θερμόν. Ι.Γ.Μ.Ε. Μπάτσου Ι., (2009). Η αστοχία των πρανών και κατολισθητικά φαινόμενα. Μηχανισμοί πρόκλησής τους και αντιμετώπιση. Μεταπτυχιακή εργασία ειδίκευσης. Πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών «Εφαρμοσμένης γεωγραφίας και διαχείρισης χώρου». Τμήμα Γεωγραφίας. Νάσκος Ν., Δημαράς Κ., (2011). Ορισμένες περιπτώσεις κατολισθήσεων στην Ελλάδα. Ελληνική επιτροπή τεχνικής γεωλογίας της Ελληνικής γεωλογικής εταιρείας. Γεωγνώση Α.Ε. Παπαθάνου Μ., (2005). Μελέτη μικρομετακινήσεων σε κατολισθαίνοντα πρανή στην περιοχή της Πιτίτσας με επίγειες και φωτογραμμετρικές μεθόδους. Διατριβή μεταπτυχιακής ειδίκευσης. Πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών «Γεωεπιστήμες και Περιβάλλον». Πανεπιστήμιο Πατρών. Παταργιάς Π., (2001). Αίτια και αφορμές των κατολισθητικών φαινομένων στο νομό Ευρυτανίας. Ορυκτός πλούτος 120. Παταργιάς Π., Τσικούρας Β., (2001). Ζωνοποίηση βαθμού επικινδυνότητας από κατολισθητικά φαινόμενα στο νομό Ευρυτανίας. Ορυκτός πλούτος 118.

Παταργιάς Π., Τσικούρας Β., Βασιλειάδης Ε., (1999). Εφαρμογή της παραγοντικής ανάλυσης και της ανάλυσης ομάδων στον υπολογισμό του βαθμού επικινδυνότητας από κατολισθητικά φαινόμενα στο νομό Ευρυτανίας. Επιστημονική έκδοση «Κεντρικού εργαστηρίου δημοσίων έργων» (Κ.Ε.Δ.Ε.). Τεύχος Ιανουάριος 1997 Δεκέμβριος 1999. Σελ. 91-104. Πετροχείλου Ι., (1956). Έκθεσις περί κατολισθήσεων των κοινοτήτων Χούνης, Αγ. Βλάσσιου και Αγ. Παρασκευής Νομού Αιτωλοκαρνανίας. Ι.Γ.Μ.Ε. Πολυκρέτης Χ., (2010). Εφαρμογές Σ.Γ.Π. (κατολισθήσεις): εφαρμογή στην περιοχή της Πελοποννήσου. Πτυχιακή εργασία. Τμήμα Γεωγραφίας. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Σκαβάρας Π., (2009). Επεξεργασία και απεικόνιση βάσης δεδομένων κατολισθήσεων σε περιβάλλον Google Earth Εφαρμογή στον νομό Ευρυτανίας. Διπλωματική εργασία. Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών. Ε.Μ.Π. Τσαγγαράτου Π., (2012). Διερεύνηση της τεχνικογεωλογικής συμπεριφοράς των γεωλογικών σχηματισμών με τη χρήση πληροφοριακών συστημάτων. Διδακτορική διατριβή. Σχολή Μηχανικών Μεταλλείων Μεταλλουργών. Ε.Μ.Π. Varnes, D.J., (1978). Slope movement: Types and Processes. In Special Report 176: Landslides: Analysis and Control (R.L. Schuster and R.. Kriezek), TRB, National Research Council, Wassington D.C., 11-33. Varnes, D.J., (1982). Time-deformation relations in creep to failure of earth materials. Proceedings of the Seventh Southeast Asian Geotechnical Conference, (McFeat-Smith &. Lumb ed.) Hong Kong, Vol. 2, pp. 107-130. Χατζηνάκος Ι., Αποστολίδης Εμ., Πογιατζή Ε., Κυνηγαλάκη Μ., (1998). Γεωτεχνική έρευνα οικισμών νομού Ευρυτανίας. Ι.Γ.Μ.Ε. Zaruba G., Mencl V., (1969). Landslides and their control. Developments in geotechnical engineering. Vol. 2. Elsevier. Amsterdam. Zaruba G., Mencl V., (1976). Engineering geology. Elsevier. Amsterdam. 504pp. Zaruba, Q. and Mencl, V., (1982). Landslides and their control. 2nd rev. Ed., Elsevier Scient. Publ. Company, Amsterdam, 323 p. Σελίδες Διαδικτύου: www.evrytan.gr www.hnms.gr www.googleearth.com