Μέθοδοι διδασκαλίας Ζωή Διονυσίου Η σύγχρονη παιδαγωγική έρευνα υποστηρίζει ότι η ποικιλία διδακτικών μεθόδων και τρόπων εργασίας στην τάξη μπορούν να συμβάλουν στην αύξηση του ενδιαφέροντος των μαθητών/σπουδαστών στη μάθηση, και στην αποτελεσματικότερη διδασκαλία. Βασικός στόχος της σύγχρονης παιδαγωγικής είναι η διδακτική προσέγγιση που προωθεί τη δημιουργική σκέψη, ενεργοποιεί τη διάθεση των σπουδαστών για μάθηση και τα ενδιαφέρον τους για το διδασκόμενο αντικείμενο, ανοίγει διαθεματικούς δρόμους επικοινωνίας, κ.λπ. Επιδιωκόμενος στόχος είναι οι μέθοδοι διδασκαλίας που χρησιμοποιούν οι διδάσκοντες να δημιουργούν συνθήκες μάθησης κατά τις οποίες οι μαθητευόμενοι να δείχνουν ενδιαφέρον στις συζητήσεις, να εκφράζουν καλύτερα και πιο εύκολα τη γνώμη τους, να μαθαίνουν πώς να υποστηρίζουν τις απόψεις τους, να σέβονται τις απόψεις των άλλων, να επικοινωνούν σε βαθύτερο επίπεδο μεταξύ τους, να μαθαίνουν να λειτουργούν σε ομάδα, κ.λπ. Πρόκειται για ποιότητες και ικανότητες απαραίτητες στους σημερινούς νέους σε επαγγελματικό αλλά και σε προσωπικό επίπεδο στις οποίες στοχεύουμε μέσα από τις δράσης του Προγράμματος. Ακολουθούν κάποιες βασικές κατευθύνσεις και προτάσεις για επιλογή της πιο κατάλληλης μεθόδου διδασκαλίας από τους διδάσκοντες κατά περίπτωση. Φυσικά συστήνεται η χρήση ποικιλίας μεθόδων διδασκαλίας στο μάθημα και η επιλογή της κατάλληλης μεθόδου κατά περίπτωση. Μετωπική διδασκαλία Διάλεξη Η διδασκαλία κατά την οποία ο διδάσκων κάνει διάλεξη, μονόλογο μπροστά στους μαθητές του, οι οποίοι κάθονται συνήθως σε μετωπική διάταξη. Μπορεί να φανεί χρήσιμη κατά την εισαγωγή ενός νέου θέματος με στόχο την πρόκληση του ενδιαφέροντος των σπουδαστών, όταν γίνεται παρουσίαση υλικού που δύσκολα αποκτάται, ή μπορεί να προσφέρει υλικό ώστε στη συνέχεια να πειραματιστούν οι μαθητές με αυτό, για την παροχή συμπληρωματικών πληροφοριών, την ανακεφαλαίωση, όταν επιχειρείται συμπύκνωση ή επανάληψη της ύλης σε ένα σύντομο χρονικό διάστημα και κυρίως για εξοικονόμηση χρόνου, ειδικά σε μεγάλα ακροατήρια. Τα μειονεκτήματα της μεθόδου είναι ότι οι μαθητές παραμένουν παθητικοί δέκτες, η επικοινωνία είναι μονόδρομη και δασκαλοκεντρική. Η μέθοδος θεωρείται μάλλον απαρχαιωμένη, αλλά εξακολουθεί να είναι διαδεδομένη κυρίως λόγω συνήθειας και ευκολίας για τον διδάσκοντα που θέλει να καλύψει την επιδιωκώμενη ύλη. Μπορεί να είναι αποτελεσματική αν ο δάσκαλος ως προσωπικότητα γοητεύει το ακροατήριο και επιτυγχάνει να είναι το κέντρο του ενδιαφέροντος και εάν εφαρμόζεται μαζί με άλλες μεθόδους σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Επίδειξη (πείραμα) Η μέθοδος αυτή μπορεί να φανεί χρήσιμη στη διδασκαλία συγκεκριμένων δεξιοτήτων, όταν γίνονται πειράματα ή ενέργειες οι οποίες είναι επικίνδυνο να γίνουν από τους μαθητές, όταν υπάρχει έλλειψη υλικών, όταν επιδιώκεται η εξοικονόμηση χρόνου, όταν θέλουμε να διεγείρουμε το ενδιαφέρον της τάξης, να εξασκηθούν οι μαθητές στην παρατήρηση, ή όταν γίνεται οικοδόμηση εννοιών και γενικεύσεων. Τα μειονεκτήματα της μεθόδου είναι ότι οι μαθητές ενδέχεται να μετατραπούν σε παθητικούς δέκτες. Είναι αποτελεσματική μέθοδος όταν υπάρχει κατάλληλα διαμορφωμένη αίθουσα, εάν
ακολουθείται ένας σταθερός ικανοποιητικός για όλους ρυθμός, εάν αποφεύγονται οι εκτροπές, εάν χρησιμοποιείται παράλληλα με άλλες μεθόδους και εάν υπάρχουν εμβόλιμα σημεία ενεργητικής εμπλοκής του μαθητή. Διαλεκτική μέθοδος Μέθοδος της συζήτησης Είναι οικείος τρόπος που παρακινεί τον μαθητή/σπουδαστή να επιδείξει πρωτοβουλία, να σκέφτεται δημιουργικά, να απαντά άμεσα και να μάθει να στηρίζει τις απόψεις του. Βοηθά όταν έχουν οι μαθητές κάποιες γνώσεις γύρω από το θέμα που μελετάται και ο διδάσκων να φροντίζει να διατηρεί τη συζήτηση εντός θέματος χωρίς να παρεκκλίνει σε περιοχές που δεν είναι στους άμεσους στόχους του μαθήματος. Μειονέκτημα της μεθόδου είναι ότι εαν οι μαθητές δεν διαθέτουν έστω βασικές γνώσεις γύρω από το θέμα που συζητάται δεν μπορεί να διεκπεραιωθεί επιτυχώς ο διάλογος. Στα θετικά της μεθόδου υπολογίζονται η χαλαρή ατμόσφαιρα που συνήθως προωθεί ένα δημοκρατικό πνεύμα, τη δημιουργική σκέψη των μαθητών και τον ενδιαφέρον τους για το μάθημα. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να προσέξει ιδιαίτερα τη δυναμική της ομάδας, καθώς και να μην μονοπωλούν τη συζήτηση κάποια άτομα, καθώς επίσης και να φροντίζει η συζήτηση να οδηγεί κάπου. Η μέθοδος ενδείκνυται για ολιγομελείς ομάδες. Ομαδοσυνεργατική μέθοδος Μορφή διδασκαλίας κατά την οποία οι μαθητές χωρίζονται σε μικρές ανομοιογενείς ομάδες και εργάζονται με αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση για την επίτευξη κοινών στόχων. Οι διδασκόμενοι μπορούν να εργαστούν είτε με συγκεκριμένες ερωτήσεις ή προβλήματα που καλούνται να απαντήσουν συνεργαζόμενοι, είτε με μικρά σχέδια δράσης (projects), είτε με διαλογική αντιπαράθεση. Στα θετικά της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας είναι ότι ενεργοποιεί τους μαθητές και προκαλεί μεγαλύτερο ενδιαφέρον για μάθηση. Συμμετοχική διδασκαλία Στηρίζεται στη διαπροσωπική σχέση του δασκάλου με το μαθητή. Συμμετέχουν και οι δύο στη διαδικασία, άλλοτε με πρωτοβουλία του δασκάλου, άλλοτε με πρωτοβουλία του μαθητή. Ως μέθοδος διευκολύνει τη δημιουργική σκέψη, την επικοινωνία, καλλιεργεί τον προβληματισμό και την επίλυση προβλημάτων. Σημαντικό μειονέκτημα είναι η πιθανή απομάκρυνση από το αναλυτικό πρόγραμμα, τους στόχους του διδάσκοντα και τη διδασκόμενη ύλη. Για να πετύχει απαιτείται καλή συνεργασία διδάσκοντος και διδασκόμενου. Μέθοδος Project (Σχέδιο Εργασίας) Η μέθοδος project ως μέθοδος διδασκαλίας θεωρείται καρπός της διαθεματικότητας. Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί ως συνθετική εργασία, ή σχέδιο εργασίας, αλλά χρησιμοποιείται ευρέως και ο όρος πρότζεκτ. Το θέμα καθορίζεται από τους μαθητές για να εμπίπτει στα ενδιαφέροντά τους, οι μαθητές δουλεύουν σε μικρές ομάδες ή/και ατομικά μόνοι τους, γίνεται από την αρχή προγραμματισμός του έργου, η διάρκεια του οποίου κυμαίνεται από μία διδακτική ώρα ως και ολόκληρο το σχολικό έτος. Στηρίζεται στην ανεξάρτητη εργασία των μαθητών συνήθως εκτός του σχολικού προγράμματος (ατομικά ή σε ομάδες), οι οποίοι στο τέλος ή σε τακτά χρονικά
διαστήματα καλούνται να παρουσιάσουν την εργασία τους στην τάξη. Η εργασία συνήθως σχετίζεται με το Αναλυτικό Πρόγραμμα, αλλά και τα βιώματα του μαθητή. Ο δάσκαλος συντονίζει, βοηθά στην εύρεση των πηγών και των μέσων, πληροφορεί και επεμβαίνει μόνο όταν χρειάζεται, ενεργεί ως ενορχηστρωτής της μάθησης, εμψυχώνει την ομάδα και παρέχει ανατροφοδότηση. Τα κυριότερα στάδια ενός project είναι: α) η προπαρασκευή (κινητοποίηση ενδιαφέροντος, κατεύθυνση ομαδικής εργασίας), β) προγραμματισμός (ανάλυση σκοπού, ερωτημάτων, μεθοδολογίας), γ) έρευνα (συλλογή δεδομένων), δ) αποτελέσματα (ανάλυση των δεδομένων-συμπεράσματα), ε) παρουσίαση ή μικρές παρουσιάσεις της δουλειάς, και στ) αξιολόγηση. Τα μειονεκτήματα της μεθόδου είναι ότι η διαδικασία μπορεί να είναι αρκετά επιμήκης σε χρόνο, ο δάσκαλος απαιτείται να είναι καλά ενημερωμένος ώστε να κατευθύνει και να προλαβαίνει τυχόν προβλήματα, η μάθηση μπορεί να είναι αποσπασματική για τον κάθε μαθητή ή την κάθε ομάδα, και ότι δεν είμαστε σίγουροι για το αποτέλεσμα του project. Στα θετικά της μεθόδου project συγκαταλέγεται ότι όλοι οι μαθητές ενεργοποιούνται να συμμετέχουν στη μάθηση, η μάθηση αποκτά προσωπικό ενδιαφέρον για τον κάθε μαθητή, οι μαθητές μαθαίνουν να συνεργάζονται, να αλληλοβοηθούνται, και κυρίως ότι ανάλογες δράσεις συμβάλουν στην πολύπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών. Επαγωγική μέθοδος Στην επαγωγική μέθοδο ο διδάσκων αρχίζει από τις λεπτομέρειες, η τάξη παρατηρεί, εντοπίζει και επισημαίνει τα επιμέρους στοιχεία έως ότου καταλήξει στη σύλληψη και περιγραφή του όλου. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή οδηγούμαστε από τα ειδικά στα γενικά σημεία του θέματος που εξετάζεται. Η επαγτωγική μέθοδος συστήνεται όταν ο διδάσκων δομεί την πραγμάτευση ενός θέματος με σταδιακή μετάβαση από τα μεμονωμένα χαρακτηριστικά του και επιμέρους στοιχεία προς τη συνολική θεώρηση του όλου. Παραγωγική μέθοδος Στην παραγωγική μέθοδο ο δάσκαλος εισάγει μια γενική έννοια και στη συνέχεια πραγματεύεται πώς ένα σύνολο από γνωστά γεγονότα μπορεί να ταιριάζει σε αυτή τη γενική έννοια. Με τη μέθοδο αυτή οδηγούμαστε από το γενικό στο ειδικό, δηλαδή είναι το αντίθετο της επαγωγικής μεθόδου (γνωστή και ως απαγωγική). Ερμηνευτική μέθοδος Η ερμηνευτική μέθοδος είναι μέθοδος κατανόησης. Αναζητά τα μέσα για να φτάσει στον επιδιωκώμενο σκοπό. Σκοπός της μεθόδου είναι η βαθύτερη κατανόηση και η σύνδεση της γνώσης με την πνευματική και ψυχική των μαθητών/σπουδαστών. Συνήθως χρησιμοποιείται στα φιλολογικά μαθήματα. Διδασκαλία μέσω νέων τεχνολογιών (προγραμματισμένη διδασκαλία) Γίνεται με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών και ανάλογων προγραμμάτων νέας τεχνολογίας. Συνήθως ακολουθούνται μικρά επαγωγικά διδακτικά βήματα, με αυξανόμενη πολυπλοκότητα και άμεση ανατροφοδότηση. Στα πλεονεκτήματα της μεθόδου συγκαταλέγεται η αυτορύθμιση και η εξατομίκευση του μαθήματος, η
διαφοροποίηση της διδασκαλίας, η απελευθέρωση του δασκάλου ώστε να μπορεί να παρέχει βοήθεια σε ατομικό επίπεδο, η ενεργητική μάθηση του μαθητή και η άμεση ανατροφοδότηση. Στα μειονεκτήματα της μεθόδου είναι ότι αποτελεί πλήγμα για την κοινωνική αλληλεπίδραση των μαθητών, ότι κάποια προγράμματα παρέχουν αμφιβόλου ποιότητας μάθηση. Είναι αποτελεσματική εάν γίνεται ορθή επιλογή των μέσων και υλικών, εάν υπάρχει πρόνοια για παράλληλη αλληλεπίδραση με τους συμμαθητές και το δάσκαλο, εάν επιλέγεται σε ένα κατάλληλο πλαίσιο, εάν η χρήση της αποτελεί μέσο για επίτευξη σκοπού και όχι αυτοσκοπό. Μπορεί να βοηθήσει ιδιαίτερα στην καλλιέργεια συγκεκριμένων δεξιοτήτων επικοινωνίας και κριτικής σκέψης των μαθητών, στην ενεργητική εμπλοκή όλων των μαθητών στη μάθηση, για την ενεργοποίηση της προϋπάρχουσας γνώσης, στην ανίχνευση τυχόν παρανοήσεων, στην καλλιέργεια μεταγνωστικών δεξιοτήτων, στην παροχή πλήθουν άλλων δεξιοτήτων που αναπτύσσονται παράλληλα χωρίς να είναι ο βασικός σκοπός του μαθήματος. Μπορεί να είναι αποτελεσματική εάν η διδασκαλία διατηρείται εστιασμένη, αν παράλληλα καλλιεργείταιη ικανότηταεπιχειρηματολογίας, αν γίνεται ένα «σωστό» κλείσιμο κάθε ενότητας με συζήτηση. Μια σχετικά νεώτερη μέθοδος χρήσης νέων τεχνολογιών είναι η τηλεκπαίδευση. Η ενσωμάτωση μεθόδων τηλεκπαίδευσης στη μαθησιακή διαδικασία υποστηρίζει και ενισχύει τη διδασκαλία και την πρόσβαση στη γνώση, δρώντας συμπληρωματικά ως προς τους παραδοσιακούς τρόπους διδασκαλίας. Στα θετικά της χαρακτηριστικά συγκαταλέγεται ότι οι συμμετέχοντες στην εκπαιδευτική διαδικασία επιλέγουν συνήθως το δικό τους χρονικό πλαίσιο για επικοινωνία και πρόσβαση στο εκπαιδευτικό υλικό, τα μαθήματα παρουσιάζονται ολοκληρωμένα και εμπεριστατωμένα και η πρόσβαση στην πλατφόρμα της τηλεκπαίδευσης είναι εύκολη. Επίσης η τεχνολογική πλατφόρμα που υποστηρίζει την τηλεκπαίδευση (eclass) έχει τη δυνατότητα ψηφιακής διάθεσης του υλικού των μαθημάτων αλλά και άλλων μέσων επικοινωνίας μεταξύ του διδάσκοντα και των φοιτητών για την ομαλή και απρόσκοπτη διεξαγωγή των μαθημάτων. Μέθοδος μελέτης περίπτωσης (case study) Επιπλέον, η διδασκαλία πολλών μαθημάτων βασίζεται στη μεθοδολογία case study (μελέτη περίπτωσης), η οποία αποτελεί καταγραφή και ανάλυση πρακτικών προβλημάτων κι εμπειρικών καταστάσεων μέσα από εμπεριστατωμένη επιστημονική έρευνα. Η χρήση case studies βοηθά τους φοιτητές μας να αποκτήσουν μία συνδυαστική εικόνα γνωστικών αντικειμένων, συνθέτοντας τη διδασκόμενη θεωρία με πραγματικά παραδείγματα. Οι παραπάνω μέθοδοι διδασκαλίας θεωρούνται οι πιο βασικές στην παιδαγωγική διαδικασία. Ωστόσο δεν είναι οι μόνες, καθώς έχουν προκύψει κι άλλες συμπληρωματικές μέθοδοι, καθώς και άλλες κατηγοριοποιήσεις τους. ΤΕΧΝΙΚΈΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΊΑΣ Ακολουθούν κάποιες τεχνικές που μπορούν να εμπλουτίσουν το μάθημα και να βοηθήσουν τον διδάσκοντα στην επιλογή της κατάλληλης κάθε φορά διδακτικής προσέγγισης.
Κυκλική επεξεργασία: Η τάξη χωρίζεται σε μικρές ομάδες των 3-4 ατόμων. Κάθε ομάδα καλείται να επεξεργαστεί ένα θέμα που τους ορίζει οι διδάσκων. Στη συνέχεια η επεξεργασία του θέματος γυρίζει σε κύκλο σε όλες τις ομάδες, όπου η κάθε ομάδα έχει χρόνο να σχολιάσει την ανάλυση του θέματος της βασικής ομάδας, να προτείνει κι άλλες λύσεις ή ιδέες. Η κάθε ομάδα μπορεί να χρησιμοποιεί διαφορετικού χρώματος στυλό, ώστε να διακρίνονται τα σχόλια της κάθε ομάδας. Τεχνική Πυραμίδας: Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται για να συγκεντρώσει η τάξη πληροφορίες και να συγκεκριμενοποιήσει τις γνώσεις τους. Αρχικά δουλεύουν όλοι μόνοι τους, στη συνέχεια σε ζευγάρια, μετά σε ομάδες των τεσσάρων και στη συνέχεια ακόμα μεγαλύτερες. Τεχνική Τα τρία τέσσερα πέντε πιο σημαντικά πράγματα: Η τάξη μπορεί να δουλεύει σε ζευγάρια ή ομάδες. Αφού τελειώσουν καλούνται να συγκρίνουν και να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους. Τεχνική Ιδεοθύελας (Brainstorming): Χρησιμοποιείται για να ενεργοποιήσει την αποκλίνουσα σκέψη, τη φαντασία και τη δημιουργικότητα των συμμετεχόντων. Ο διδάσκων ορίζει την ερώτηση και οι σπουδαστές μόνοι, σε ζευγάρια ή μικρές ομάδες προσπαθούν να καταγράψουν ό,τι έρχεται στο μυαλό τους ως οι πιο πρωτότυπες και ιδανικές λύσεις για το θέμα. Ως στάδια της ιδεοθύελλας μπορούν να θεωρηθούν: α) Ιδεασμός, β) Ταξινόμηση και γ) Συμπέρασμα. Τεχνική πολλαπλών ερωτήσεων: Ο διδάσκων ρωτά μία ερώτηση με σύντομη απάντηση σε ένα σπουδαστή. Αυτός απαντά και ρωτά μία άλλη ερώτηση σε έναν άλλο συμμαθητή κ.ο.κ. Παιχνίδι ρόλων: Κατά την τεχνική αυτή οι συμμετέχοντες προσπαθούν να πάρουν διάφορους ρόλους και να διερευνήσουν μία κατάσταση από διαφορετικές πλευρές. ΕΠΟΠΤΙΚΆ ΥΛΙΚΆ ΚΑΙ ΜΈΣΑ Τα εποπτικά μέσα καθιστούν την εκπαίδευση πιο ρεαλιστική και προσβάσιμη σε όλους. Για να είναι αποτελεσματικό ένα εποπτικό μέσο διδασκαλίας πρέπει να προβάλει ή ο δάσκαλος να βοηθά τους μαθητές να εστιάσουν σε μία κύρια ιδέα ή διαδικασία. Τα εποπτικά μέσα διεγείρουν το ενδιαφέρον των μαθητών, απλοποιούν πολύπλοκες διαδικασίες, απεικονίζουν έννοιες αφηρημένες ή δύσκολα αντιληπτές με άλλο τρόπο, δίνουν έμφαση σε μια ιδέα ή ένα σημείο των στόχων της διδασκαλίας. Εποπτικά μέσα μπορεί να είναι μουσικοί δίσκοι, βιντεοταινίες (DVD), φωτογραφίες, εικόνες, χάρτες, όργανα, κατασκευές, υλικά, κ.ά. Τα εποπτικά μέσα είναι ιδιαίτερα σημαντικά σε μικρές ηλικίες που δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί η αφηρημένη σκέψη. Ο δάσκαλος μπορεί να πετύχει πιο αποτελεσματική διδασκαλία και μάθηση, όταν επιλέγει την κατάλληλη κάθε φορά μέθοδο στο διδακτικό του έργο, παρέχοντας μία ποικιλία μεθόδων και τεχνικών στη διδασκαλία του.