ΤΟ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ιστορικής και Βαλκανικής Γλωσσολογίας ΤΟ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ MΠΟΥΚΑ ΕΛΠΙΔΑ Μεταπτυχιακή Εργασία ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΤΖΙΤΖΙΛΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ MΠΟΥΚΑ ΕΛΠΙΔΑ ΤΟ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟ ΓΕΝΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ Ο ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ Μεταπτυχιακή Εργασία ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: ΤΖΙΤΖΙΛΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΡΑΛΗ ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγή...... 1 Το υλικό...... 3 Κεφάλαιο 1 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ...... 4 1.1 Γραμματικό Γένος...... 4 1.2 Γραμματικό Γένος στην ΚΝΕ και στα Τούρκικα......7 1.2.1 Το Γραμματικό Γένος στην ΚΝΕ.........7 1.2.1.1 Γενικά......7 1.2.1.2 Οι Γραμματικές της Κοινής Νέας Ελληνικής και το γραμματικό γένος.........7 1.2.1.3 Η σύγχρονη βιβλιογραφία για το γραμματικό γένος.........11 1.2.1.4 Ανακεφαλαίωση......13 1.2.2 Το γραμματικό γένος στα Τούρκικα.........14 1.2.2.1 Γενικά......14 1.2.2.2 Το γένος.........14 1.3 Το επίθετο.........16 1.3.1 Το επίθετο στην ελληνική.........17 1.3.2 Το επίθετο στην τουρκική.........18 1.4 Η ποντιακή διάλεκτος: Ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο........20 1.5 Η ποντιακή διάλεκτος σύμφωνα με τα 24 βασικά χαρακτηριστικά του Τζιτζιλή.........25 1.6 Η Ποντιακή Διάλεκτος στο πλαίσιο των Μικρασιατικών Διαλέκτων.........28 Κεφάλαιο 2 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΘΗΛΥΚΩΝ...... 30 2.1 Τα θηλυκά επαγγελματικά.........30 2.1.1 Γενικά.........30 2.1.2 Τα θηλυκά επαγγελματικά στα Ποντιακά.........32 2.1.3 Συμπεράσματα.........33 2.2 Τα ανδρωνυμικά ονόματα.........34 2.2.1 Γενικά.........34 2.2.2 Τα ανδρωνυμικά στα Ποντιακά.........37 2.2.3 Συμπεράσματα......38 2.3 Τα εθνικά ονόματα.........39 2.3.1 Γενικά......39 2.3.2 Τα εθνικά ονόματα στα Ποντιακά.........39

2. 4 Ονόματα ζώων.........41 2.4.1 Γενικά.........41 2.4.2 Τα ονόματα ζώων στα Ποντιακά.........41 Κεφάλαιο 3 ΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ.... 45 3.1 Tο επίθετο στα Ποντιακά......45 3.1.1 Τριγενή και δικατάληκτα επίθετα.........47 3.1.1.1 Γενικά.........47 3.1.1.2 Τριγενή και δικατάληκτα επίθετα στις νεοελληνικές διαλέκτους.........48 3.1.2 Τριγενή και δικατάληκτα στα Ποντιακά.........49 3.1.2.1 Ο ρόλος του τόνου στον σχηματισμό των τριγενών και δικατάληκτων επιθέτων......55 3.1.2.2 Τριγενή και δικατάληκτα και σύνθεση.........56 3.1.2.3 Τριγενή και δικατάληκτα και γεωγραφικές περιοχές του Πόντο.........56 3.1.2.4 Τριγενή και δικατάληκτα και οριστικότητα.........57 3.1.3Συμπεράσματα.........58 3.2 Η κατάληξη -α.........59 3.3 Η κατάληξη -άβα.........60 3.3.1 Γενικά.........60 3.3.2 Το Άρθρο του Georgaκas.........61 3.3.3 Η κατάληξη -άβα στις νεοελληνικές διαλέκτους.........62 3.3.4 Η κατάληξη -άβα στα Ποντιακά.........62 3.3.5 Συμπεράσματα.........63 3.4 Η κατάληξη -ισσα.........65 3.4.1 Γενικά.........65 3.4.2 Η κατάληξη -ισσα στην ΚΝΕ και στις νεοελληνικές διαλέκτους......66 3.4.3 Η κατάληξη -ισσα στα Ποντιακά.........67 3.4.3.1 Σχηματισμός θηλυκών επιθέτων με την κατάληξη -ισσα.........67 3.4.3.2 Σχηματισμός θηλυκών μετοχών με την κατάληξη -ισσα.........68 3.4.3.3 Σχηματισμός θηλυκών ουσιαστικών με την κατάληξη -ισσα.........68 3.4.4 Η αλλόμορφη κατάληξη -έντζα.........69 3.4.5 Η αλλόμορφη κατάληξη -έσσα.........70 3.4.6 Συμπεράσματα.........73 3.5 Η κατάληξη -αινα.........74 3.5.1 Γενικά.........74 3.5.2 Η κατάληξη -αινα στις νεοελληνικές διαλέκτους.........74

3.5.3 Η κατάληξη -αινα στα Ποντιακά......75 3.5.3.1 Σχηματισμός θηλυκών επιθέτων......75 3.5.3.2 Σχηματισμός θηλυκών αντωνυμιών......78 3.5.3.3 Σχηματισμός θηλυκών ουσιαστικών......79 3.5.4 Συμπεράσματα......79 3.6 Η κατάληξη -ίνα......80 3.6.1 Γενικά......80 3.6.2 Η κατάληξη -ίνα στις νεοελληνικές διαλέκτους......80 3.6.3 Η κατάληξη -ίνα στα Ποντιακά......81 3.6.4 Συμπεράσματα......81 3.7 Η κατάληξη -τρä.........82 3.7.1 Γενικά.........82 3.7.2 Η κατάληξη -τρä στις νεοελληνικές διαλέκτους.........82 3.7.3 Η κατάληξη -τρä στα Ποντιακά......83 3.8 Η κατάληξη -ού......84 3.8.1 Γενικά......84 3.8.2 Η κατάληξη -ού στις νεοελληνικές διαλέκτους....84 3.8.3 Η κατάληξη -ού στα Ποντιακά......85 3.8.4 Συμπεράσματα......86 3. 9 Η κατάληξη -ούδα.........87 3.9.1 Γενικά......87 3.9.2 Η κατάληξη -ούδα στην ΚΝΕ και στις νεοελληνικές διαλέκτους......88 3.9.3 Η κατάληξη -ούδα στα Ποντιακά.........88 3.10 Η κατάληξη -ία...90 3.10.1 Γενικά......90 3.10.2 Η κατάληξη -ία στα Ποντιακά......90 4.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...... 94 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ......98

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η μεταπτυχιακή αυτή εργασία εντάσσεται στο ευρύτερο ενδιαφέρον μου για τη διαλεκτολογία, που καλλιεργήθηκε καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών στην ειδίκευση της Ιστορικής και Βαλκανικής Γλωσσολογίας του τομέα Γλωσσολογίας Α.Π.Θ. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καθηγητές με τους οποίους συνεργάστηκα κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακών σπουδών μου, την κ. Μ. Καραλή, τον κ. Δ. Κυριαζή, τον κ. Γ. Παπαναστασίου και τον κ. Χρ. Τζιτζιλή. Ο κάθε ένας μου προσέφερε την καλύτερη δυνατή γνώση. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Μ. Μαργαρίτη - Ρόγκα, η οποία πάντα ήταν πρόθυμη να λύσει απορίες μου και να με βοηθήσει. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον καθηγητή και επόπτη μου κ. Χρήστο Τζιτζιλή, ο οποίος μου υπέδειξε ένα τόσο ενδιαφέρον θέμα διπλωματικής εργασίας. Νιώθω τυχερή που συνεργάστηκα μαζί του, καθώς ήταν πολύτιμη η καθοδήγηση του κατά τη συγγραφή της εργασίας, αλλά και κατά τη διάρκεια των σπουδών μου γενικότερα. Τον ευχαριστώ για τις καίριες παρατηρήσεις του και για την υπομονή που υπέδειξε σε αστοχίες και λάθη μου, καθώς και για τον χρόνο που αφιέρωσε, ώστε η παρούσα εργασία να είναι πληρέστερη. Θα ήθελα να τονίσω ότι για οποιοδήποτε λάθος ή παράλειψη σε αυτή την εργασία την ευθύνη την φέρω αποκλειστικά εγώ. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Γ. Παπαναστασίου και τον κ. Χρ. Τζιτζιλή για την εμπιστοσύνη που έδειξαν στο πρόσωπο μου, δίνοντας μου την ευκαιρία να εργαστώ για δύο χρόνια στο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] ως έκτακτη επιστημονική συνεργάτρια. Ακόμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένεια μου, που παρά τις αρχικές της αντιρρήσεις με υποστήριξε στις μεταπτυχιακές μου σπουδές. Τέλος, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στη Μαρία και στη Μαίρη, που πάντα μου έδιναν υπομονή, και στην Ειρήνη, στον Νίκο και στη Λένα, που με τις συζητήσεις μας, έκαναν την κάθε μέρα μου πιο παραγωγική και ενδιαφέρουσα.

Σε τρεις σπουδαίες γυναίκες, την Παναγιώτα, τη Χριστίνα και την Αλεξία

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να εξετάσει τον τρόπο δήλωσης του θηλυκού γραμματικού γένους στην ποντιακή διάλεκτο, στο σχηματισμό του οποίου, κατά την αρχική μας υπόθεση, εκτός από τις κλιτικές, συμμετέχουν και παραγωγικές καταλήξεις, που μάλιστα επεκτείνονται σε γραμματικές κατηγορίες άγνωστες σε άλλες διαλέκτους (μετοχή). Για την τεκμηρίωση της υπόθεσης αυτής μελετήθηκαν συγκεκριμένες σημασιολογικές κατηγορίες θηλυκών ονομάτων, οι οποίες εμφανίζουν προβλήματα σχετικά με το σχηματισμό τους τόσο στην ΚΝΕ, όσο και στις υπόλοιπες νεοελληνικές διαλέκτους. Οι κατηγορίες αυτές αφορούν μόνο [+έμψυχα] ονόματα και είναι τα θηλυκά επαγγελματικά, τα ανδρωνυμικά, τα ονόματα ζώων, τα εθνικά, καθώς και άλλα θηλυκά ονόματα που έχουν [+έμψυχο] και [+θηλυκό] αντικείμενο αναφοράς. Επιπρόσθετα, ασχοληθήκαμε με το σχηματισμό του θηλυκού γένους των επιθέτων, καθώς η κατηγορία αυτή εμφανίζει ιδιαίτερη πολυτυπία στην ποντιακή διάλεκτο. Στο εισαγωγικό μέρος της εργασίας, οριοθετείται το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας. Αρχικά, γίνεται αναφορά στο γραμματικό γένος ως κατηγορία, τόσο στην ελληνική όσο και στην τουρκική, καθώς η ποντιακή έχει δεχτεί ισχυρές επιδράσεις από την τουρκική. Πέρα από το γραμματικό γένος, που αποτελεί τον κεντρικό άξονα της μελέτης μας, γίνεται αναφορά στη μορφολογία του επιθέτου, καθώς ο σχηματισμός του θηλυκού γένους των επιθέτων αποτελεί μέρος της έρευνας. Στη συνέχεια εξετάζεται το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο της ποντιακής. Στο τέλος του εισαγωγικού μέρους η ποντιακή διάλεκτος προσεγγίζεται και σκιαγραφείται με βάση τα 24 βασικά χαρακτηριστικά που έχουν προταθεί για την ταξινόμηση και περιγραφή των νεοελληνικών διαλέκτων 1 και τοποθετείται στο πλαίσιο των Μικρασιατικών Διαλέκτων με βάση τα χαρακτηριστικά που προτείνει ο Τζιτζιλής για την ταξινόμηση και περιγραφή ειδικότερα των διαλέκτων αυτών. 2 Στο κύριο μέρος της εργασίας, κάθε μια κατηγορία θηλυκών, όπως διαμορφώνεται με βάση την επιλογή συγκεκριμένων παραγωγικών μορφημάτων, μελετάται και περιγράφεται ξεχωριστά. Η κάθε κατηγορία εξετάζεται αρχικά γενικά, με σύντομη αναφορά στην παρουσία της στη αρχαία ελληνική και με περιγραφή του τρόπου που πραγματώνεται στην ΚΝΕ και στις υπόλοιπες νεοελληνικές διαλέκτους. Ακολουθεί η περιγραφή του τρόπου δήλωσης των θηλυκών στη συγκεκριμένη 1 Τζιτζιλής 2016. 2 Τζιτζιλής 2016. 1

Μπούκα Ελπίδα κατηγορία στην ποντιακή διάλεκτο με την παράθεση σημαντικού αριθμού παραδειγμάτων. Στο επόμενο κεφάλαιο, σχολιάζονται ξεχωριστά οι παραγωγικές καταλήξεις που συμμετέχουν στον σχηματισμό θηλυκών ονομάτων στην ποντιακή. Σε κάθε επίθημα δίνονται σύντομες πληροφορίες για την ιστορική του προέλευση και τη λειτουργία του στην ΚΝΕ και στις άλλες νεοελληνικές διαλέκτους. Η εξέταση των μορφημάτων ολοκληρώνεται με τη διερεύνηση της παραγωγικής λειτουργίας τους ανά σημασιολογική και γραμματική κατηγορία ονομάτων στην ποντιακή διάλεκτο. Στο τέλος της μελέτης, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προκύπτουν σε σχέση με την αρχική μας υπόθεση. Επιχειρείται ο συσχετισμός των παραγωγικών καταλήξεων και των κατηγοριών που εξετάζονται, ώστε να απαντηθούν τα παρακάτω ερωτήματα: υπάρχει μονοσήναντη σχέση ανάμεσα στα μορφήματα και στις σημασιολογικές ή γραμματικές κατηγορίες; Ένα επίθημα μπορεί να ταυτίζεται μόνο με συγκεκριμένη κατηγορία ή μπορεί να συμμετέχει στην παραγωγή διαφόρων κατηγοριών; Υπάρχει σχέση επιθημάτων και γεωγραφικών περιοχών ή υποδιαλέκτων της ποντιακής; Η εργασία ολοκληρώνεται με την παράθεση δύο παραρτημάτων. Τα παραρτήματα περιλαμβάνουν το υλικό που συλλέξαμε καταχωρημένο σε πίνακες. Το πρώτο περιλαμβάνει τα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα ταξινομημένα σύμφωνα με συγκεκριμένα κριτήρια. 3 Στο δεύτερο παράρτημα καταχωρείται το υλικό, το οποίο συλλέχθηκε, ανά γεωγραφική περιοχή. Σε κάθε περιοχή το υλικό ταξινομείται ανάλογα με την κατηγορία του θηλυκού που δηλώνει. 3 Για περισσότερα βλ. 3.1

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους Το υλικό Το υλικό της παρούσας μελέτης το αντλήσαμε κυρίως από το Ιστορικόν Λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του Α. Παπαδόπουλου καθώς και από το Αρχείον Πόντου (τόμοι 1 ος 55 ος ). Ένα σημαντικό μέρος του υλικού προέρχεται από τη Γραμματική της ελληνικής διαλέκτου του Πόντου του Δ. Η Οικονομίδη. 4 Υλικό το οποίο οφείλεται σε προσωπική συλλογή είναι συγκριτικά μικρό και αφορά συγκεκριμένες κατηγορίες θηλυκών. Επίσης, θεωρήθηκε αναγκαίο να καταγράψουμε αποσπάσματα από τα παραμύθια που μελετήθηκαν, ώστε να διαφαίνεται πληρέστερα η λειτουργία των επιθέτων. 4 Οικονομίδης 1958. 3

Μπούκα Ελπίδα 1.ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1 Γραμματικό Γένος Το γραμματικό γένος αποτελεί μια εγγενή δευτερεύουσα γραμματική κατηγορία που αφορά το όνομα, η οποία το ταξινομεί και δεν προσθέτει τίποτα στη σημασία του. 5 Ουσιαστικά, αποτελεί έναν μορφολογικό δείκτη, ο οποίος αφορά τη συμφωνία του ονόματος με άλλους όρους της πρότασης, 6 όπως είναι το άρθρο, το επίθετο, οι αντωνυμίες, τα ρήματα, τα αριθμητικά, οι προθέσεις, 7 ενώ υπάρχουν γλώσσες στις οποίες η δήλωση γένους παρατηρείται ακόμα και στα επιρρήματα και τους συνδέσμους. 8 Αν και ορισμένες φορές μπορεί να συμμετέχει στην διαδικασία παραγωγής, 9 δεν μπορεί να χαρακτηριστεί στοιχείο παραγωγής και έτσι θεωρείται απλώς λεξικό χαρακτηριστικό των ονομάτων. 10 Η γραμματική αυτή κατηγορία δεν εμφανίζεται σε όλες τις γλώσσες. Υπάρχουν γλώσσες που ποτέ δεν την εμφάνισαν (π.χ. τούρκικα), άλλες που τη διατήρησαν σε όλες τις φάσεις της εξέλιξής τους (π.χ. ελληνικά) και άλλες που ενώ την είχαν σε παλαιότερες φάσεις της ιστορίας τους, είτε μείωσαν τη συχνότητά της (π.χ. γαλλικά), είτε έπαψαν να την εμφανίζουν (π.χ. αγγλικά). 11 Επομένως, το γραμματικό γένος δεν αποτελεί καθολικό χαρακτηριστικό, αλλά μια ευρύτατα διαδεδομένη κατηγορία που αφορά το όνομα, η οποία, ωστόσο, ακολουθεί καθολικές τάσεις όταν εμφανίζεται. 12 Αξίζει να σημειωθεί, πως καμία γλώσσα που έχασε το γένος της δεν το επανάκτησε ή το αντικατέστησε με κάποιο ισότιμό του. Σε πολλές γλώσσες η παρουσία του γραμματικού γένους δεν αμφισβητείται, σε κάποιες όμως δεν είναι ξεκάθαρο εάν το γραμματικό γένος υφίσταται ή όχι. Ένας καθοριστικός παράγοντας για να αποφανθούμε αν μια γλώσσα παρουσιάζει το χαρακτηριστικό αυτό ή όχι, είναι η έννοια της συμφωνίας. Μέσω αυτής αντανακλάται η σχέση που έχουν οι λέξεις μεταξύ τους. Αυτή είναι που αναδεικνύει 5 Μ.H. Ibrahim 1973, 25. O Arrivé, υπογραμμίζει πως αν θεωρήσουμε ότι το γένος δεν προσδίδει καμιά σημασία στο όνομα, θα δημιουργηθεί μια ασύμμετρη μορφολογική κατηγορία, η οποία θα έχει σημαίνον χωρίς σημαινόμενο (Συμεωνίδη 2003, 14). 6 Συμεωνίδη 2003, 14. 7 Ηelinger, Μ & H. Buβmann 2001, 7. 8 Corbett 1991, 1. 9 Για παράδειγμα, το επίθημα -ινα της ελληνικής, για τη δήλωση θηλυκών. 10 Α. Ράλλη 2003, 62. 1111 Ηelinger, Μ & H. Buβmann 2001, 7. 12 Μ.H. Ibrahim 1973, 12.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους τη συντακτική σχέση μεταξύ του ουσιαστικού και των άλλων στοιχείων με τα οποία σχετίζεται στην πρόταση. 13 Με τον συγκεκριμένο τρόπο, το ουσιαστικό διακρίνεται σε διάφορα γένη, ανάλογα με τη συμφωνία που εμφανίζει με τα άλλα στοιχεία της πρότασης. 14 Οφείλουμε, ωστόσο, να είμαστε προσεκτικοί, καθώς είναι πολύ εύκολο να θεωρήσουμε, πως ακόμα και οι αναφορικές (anaphorical) αντωνυμίες που έχει μια γλώσσα, εντάσσονται στη συμφωνία αυτή κάτι που δεν ισχύει. Για παράδειγμα, στην αγγλική γλώσσα υπάρχουν τα αναφορικά he (αρσενικό γένος), she (θηλυκό γένος), it (ουδέτερο), όμως η γλώσσα δεν παρουσιάζει κάποια άλλη συμφωνία μεταξύ ουσιαστικών και άλλων στοιχείων, άρα δεν έχει γραμματικό γένος. 15 Με βάση τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η συμφωνία των ουσιαστικών με τα στοιχεία που τα προσδιορίζουν αποτελεί τον βασικό παράγοντα για να διακρίνουμε το γραμματικό γένος σε μια γλώσσα. 16 Οι περισσότερες γλώσσες που εμφανίζουν γραμματικό γένος, συνήθως περιλαμβάνουν δύο με τρείς κατηγορίες γένους, με τις τιμές αρσενικό και θηλυκό, να εμφανίζονται πάντα, ενώ η τιμή ουδέτερο να μην έχει σταθερή παρουσία σε όλες τις γλώσσες. 17 Δεν είναι όμως ο μέγιστος αριθμός γενών σε μια γλώσσα αυτός, καθώς υπάρχουν γλώσσες που εμφανίζουν ακόμη και είκοσι κατηγορίες γενών. 18 Το ερώτημα, ωστόσο, το οποίο εγείρεται, εφόσον παρουσιάζεται τέτοια ποικιλία στον αριθμό των πιθανών τιμών που μπορεί να πάρει ένα ουσιαστικό, είναι πώς ταξινομούνται τα ουσιαστικά στις ποικίλες τιμές. Είναι πολύ πιθανό το γραμματικό γένος σε κάποια φάση της εξέλιξής του να αποτελούσε απλώς επέκταση του φυσικού γένους στη γλώσσα. Υπάρχει η εντύπωση ότι, όταν αναφερόμαστε σε ένα αρσενικό έμβιο ον, του αποδίδουμε στη γλώσσα την τιμή αρσενικό, ενώ κάτι αντίστοιχο συμβαίνει στα θηλυκά, 19 κάτι που αποδεικνύει ότι ο σημασιολογικός πυρήνας του γραμματικού γένους σχετίζεται με το φύλο. Η σύνδεση γραμματικού και φυσικού γένους δεν συμβαίνει πάντα, καθώς παρατηρούμε ότι συχνά το θηλυκό φύλο αποδίδεται στη γλώσσα με αρσενικό γένος και αντίστροφα. Συγκεκριμένα, ο Lyons τονίζει ότι το γραμματικό γένος και το φυσικό 13 Ηelinger, Μ & H. Buβmann 2001, 13. 14 Corbett 2006, 749. 15 Corbett 1991, 5. 16 Πλεμμένου 2001, 208. 17 Ηelinger, Μ & H. Buβmann 2001, 7 18 Corbett 1991, 5 19 Μ.H. Ibrahim 1973, 30 5

Μπούκα Ελπίδα γένος πολλές φορές έρχονται σε πλήρη αντίθεση μεταξύ τους. 20 Επίσης, ορισμένες γλώσσες δεν στηρίζονται στην αντιστοιχία φύλο - γραμματικό γένος, αλλά αποδίδουν τιμές γένους με βάση τη διάκριση «ανθρώπινα - μη ανθρώπινα» ή «έμψυχα - μη έμψυχα». 21 Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι το σημασιολογικό κριτήριο, αν και είναι σημαντικό, δεν αποτελεί επαρκές στοιχείο στην απόδοση γένους στα ονόματα, οπότε οφείλουμε να εξετάσουμε άλλα επίπεδα της γλώσσας, όπως τη μορφολογία και τη φωνολογία. Η μορφολογία και η φωνολογία δεν μπορούν πάντα να οριοθετηθούν μεταξύ τους. 22 Μορφολογικά το γένος δεν μπορεί να ταυτιστεί με συγκεκριμένο τμήμα της λέξης, καθώς θεωρείται χαρακτηριστικό τόσο του θέματος, όσο και των επιθημάτων. 23 Ο Corbett θεωρεί πως η φωνολογία είναι το επίπεδο εκείνο της γλώσσας που σχετίζεται με τη μορφή του ονοματικού τύπου, ενώ η μορφολογία αφορά τις κλιτικές τάξεις (inflectional class). Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη διατύπωση αυτή, μπορούμε να δώσουμε το παρακάτω παράδειγμα: Η κατάληξη -ης (γεν. -η) της ελληνικής αποτελεί ένα φωνολογικό κριτήριο ταξινόμησης ονομάτων σε κατηγορίες γένους (όσα ονόματα φέρουν το επίθημα αυτό θα ανήκουν στην κατηγορία αρσενικό γένος ). Από την άλλη μεριά, το μορφολογικό κριτήριο εξετάζει την κλιτική τάξη στην οποία ανήκει το όνομα. Αν, ωστόσο, παρατηρήσουμε για παράδειγμα τα ονόματα που λήγουν σε -ος στην ονομαστική ενικού (γενική -ου), θα διαπιστώσουμε ότι μπορεί να έχουν τιμές είτε αρσενικού είτε θηλυκού γένους. Οι παρατηρήσεις αυτές δείχνουν, ότι ακόμη και τα φωνολογικά/μορφολογικά χαρακτηριστικά του ονόματος, αν και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό το γραμματικό γένος τους, αποδεικνύονται σε ορισμένες πτώσεις ανεπαρκή. Συνοψίζοντας, συμπεραίνουμε ότι το γραμματικό γένος αποτελεί εγγενή κατηγορία στις γλώσσες στις οποίες εμφανίζεται, παρουσιάζοντας ποικιλία ως προς τις τιμές που μπορεί να λάβει. Είναι αδύνατο να διατυπώσουμε γενικευμένες αρχές, καθώς τα επίπεδα της γλώσσας δημιουργούν αντιθέσεις ως προς την απόδοση του γένους. Τέλος, εξυπηρετεί τους ομιλητές στην έκφραση διαφορών μεταξύ των αντικειμένων, όπως είναι το φύλο, η εμψυχότητα κ.α., ενώ λειτουργεί και ως πηγή προσωποποίησης άψυχων αντικειμένων. 24 20 Lyons 2002, 353 21 Βλ. σχετικά: Corbett 2006, 749 & Corbett 1991 & Μ.H. Ibrahim 1973, 30 & Lyons 2002, 353. 22 Corbett 1991, 33. 23 Συμεωνίδη, 2001, 15. 24 Ibrahim 1973, 28-29.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους 1.2. Το Γραμματικό γένος στην Κοινή Νέα Ελληνική και τα Τούρκικα 1.2.1 Το γραμματικό Γένος στην Κοινή Νέα Ελληνική 1.2.1.1 Γενικά Η Κοινή Νέα Ελληνική (στο εξής ΚΝΕ) ανήκει στις ινδοευρωπαϊκές εκείνες γλώσσες που εμφανίζουν την κατηγορία του γραμματικού γένους, διατηρώντας το τριμερές σύστημα (με τιμές αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο), όπως είχαν και οι παλιότερες μορφές από τις οποίες εξελίχθηκε. Το γεγονός αυτό δεν σημαίνει πως δεν υπήρξε καμία αλλαγή στην κατηγορία του γραμματικού γένους κατά την εξέλιξη της γλώσσας. 25 Η αλλαγή αυτή δεν είναι απαραίτητο να αφορά μόνο τις τιμές του γένους, αλλά και τη σχέση του με άλλα στοιχεία, καθώς και τους κανόνες με τους οποίους αποδίδεται. 26 1.2.1.2 Οι Γραμματικές της Κοινής Νέας Ελληνικής και το γραμματικό γένος Στην υποενότητα αυτή θα προσπαθήσουμε να δώσουμε με συνοπτικό τρόπο τις απόψεις που υιοθετούν οι διάφορες γραμματικές της ΚΝΕ σχετικά με την κατηγορία του γραμματικού γένους. Οι γραμματικές που επιλέχθηκαν είναι των Τριανταφυλλίδη, Mirambel, Τσοπανάκη, David Holton, Peter Mackridge και Ειρήνης Φιλιππάκη-Warburton και Κλαίρη - Μπαμπινιώτη. Η Νεοελληνική Γραμματική της δημοτικής του Μ. Τριανταφυλλίδη Ο Τριανταφυλλίδης στη γραμματική του θεωρεί ότι τα ουσιαστικά που δηλώνουν αρσενικά όντα αποτυπώνονται στη γλώσσα με το αρσενικό γένος και τα θηλυκά όντα με το θηλυκό γένος αντίστοιχα. Τα άψυχα ουσιαστικά είτε δηλώνονται με αρσενικό/θηλυκό γένος είτε με μια άλλη κατηγορία, το ουδέτερο. Επισημαίνει ωστόσο, πως δεν υπάρχει πάντα αντιστοιχία φυσικούγραμματικού γένους και η απόδοση του τελευταίου είναι ουσιαστικά αυθαίρετη. Έτσι, πολλές φορές δίπλα στις λέξεις στις οποίες παρατηρείται ταύτιση του γραμματικού με το φυσικό γένος (π.χ. ο φοιτητής, η φοιτήτρια) συναντάμε λέξεις που 25 Σετάτος 1984, 397. 26 Συμεωνίδη 2003, 16. 7

Μπούκα Ελπίδα υπάρχει αναντιστοιχία φυσικού και γραμματικού γένους τόσο σε έμψυχα (π.χ. το κορίτσι), όσο και σε άψυχα ουσιαστικά (π.χ. ο ουρανός). 27 Υποστηρίζει πως το γραμματικό γένος το ξεχωρίζουμε είτε από τις καταλήξεις του ονόματος στις πτώσεις του ενικού, είτε από το άρθρο που παίρνει. Mirambel Στο έργο του Η Νέα Ελληνική Γλώσσα, Περιγραφή και Ανάλυση, ο Α. Mirambel κάνει μια εκτενή αναφορά στην κατηγορία του γραμματικού γένους. Θεωρεί ότι το γραμματικό γένος επηρεάζει αποκλειστικά και μόνο το ονοματικό σύστημα, και επισημαίνει ότι το φυσικό και το γραμματικό γένος δεν ταυτίζονται κάθε φορά. Ο τρόπος με τον οποίο διακρίνονται τα γένη δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια, ούτε διέπεται από νόμους και κανονικότητες. 28 Όπως και ο Τριανταφυλλίδης, αναφέρει πως μπορεί να υπάρξει συμφωνία μεταξύ φυσικού και γραμματικού γένους (π.χ ο παππούς - η γιαγιά), αλλά μπορεί και όχι (π.χ. το αγόρι το κορίτσι). Επιπρόσθετα, επισημαίνει πως το γένος δεν συνδέεται μόνο με την έννοια του φύλου, αλλά και με άλλα χαρακτηριστικά της γλώσσας, όπως είναι ο υποκορισμός, όπου το ουδέτερο γένος φαίνεται να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο (π.χ. ο αετός το αετόπουλο). Παράλληλα, τονίζει πως το γένος των ουσιαστικών επηρεάζει όλες τις άλλες σειρές (άρθρο, επίθετο κ.λ.π.), μεταξύ των οποίων υπάρχει πάντα συμφωνία (π.χ. ο όμορφος άντρας, η όμορφη γυναίκα, το όμορφο κορίτσι). Σε όλες τις σειρές το γένος δηλώνεται με ιδιαίτερο μορφολογικό τύπο και πολλές φορές οι παραγωγικές καταλήξεις συνδράμουν στη δήλωση του (π.χ. η γιατρίνα). Στο τέλος της εξέτασης του γένους ο Μirambel αναφέρει ότι η δημοτική έχει την τάση να διακρίνει το αρσενικό από το θηλυκό και το θηλυκό από το ουδέτερο με χρήση διαφόρων επιθημάτων. Δεν παραλείπει να σχολιάσει τη συμπεριφορά των δανείων τα οποία εκφέρονται σε ουδέτερο γένος. Συμπεραίνει, πως κάθε κλιτό όνομα της ελληνικής δέχεται την τιμή του γένους, η οποία χαρακτηρίζεται ως μια γενική αρχή που καθορίζει την κλίση του ονοματικού συστήματος. 29 27 Τριανταφυλλίδης 1981, 215-216. 28 Mirambel 1988, 69. 29 Mirambel 1988, 74.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους Α.Γ. Τσοπανάκης Ο Τσοπανάκης στην γραμματική που εξέδωσε το 1994, αναφέρει πως τα γραμματικό γένος δεν επηρεάζεται ούτε από το φυσικό γένος, αλλά ούτε και από την εμψυχότητα (π.χ. η θάλασσα, το περιστέρι). Θεωρεί πως το γραμματικό γένος φαίνεται μόνο στις καταλήξεις και πως κάθε κατάληξη αντιστοιχεί σε ένα γραμματικό γένος, δηλαδή ισχυρίζεται πως το αρσενικό λήγει συνήθως σε -ος, -ης, -ας, το θηλυκό σε -α, -η, -ε και τα ουδέτερα σε -ι. 30 Επίσης, σημειώνει πως μπορεί μια έννοια να δηλώνεται και με τα τρία γένη (π.χ. ο ασβέστης, η ασβέστη, το ασβέστι). 31 David Holton, Peter Mackridge και Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton Σύμφωνα με τη γραμματική αυτή κάθε ουσιαστικό της ΚΝΕ παίρνει μία από τις τρεις τιμές του γραμματικού γένους (αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο). Και στη γραμματική αυτή υπογραμμίζεται το γεγονός ότι δεν υπάρχει απόλυτη αντιστοιχία του γραμματικού γένους με το φύλο (για παράδειγμα δίνεται η λέξη άνθρωπος που γραμματικά ανήκει στο αρσενικό γένος, όμως μπορεί να αναφέρεται είτε σε θηλυκό είναι σε αρσενικό) ή την εμψυχότητα. Ωστόσο, αναδεικνύονται τάσεις, σύμφωνα με τις οποίες τα ουσιαστικά λαμβάνουν τις τιμές αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο. Θεωρείται πως όσα ουσιαστικά δηλώνουν έμβια όντα θα είναι ή αρσενικά ή θηλυκά, και τονίζεται ότι υπάρχουν επίκοινα ουσιαστικά για τη δήλωση επαγγελμάτων, τα οποία, αν και αρσενικού γραμματικού γένους, μπορεί να δηλώνουν θηλυκό φύλο (π.χ. η λέξη δικηγόρος αναφέρεται τόσο σε άντρα που ασκεί το επάγγελμα, όσο και σε γυναίκα). Από την άλλη μεριά, ουσιαστικά που δηλώνουν άψυχα αντικείμενα ή και φυσικά φαινόμενα, χαρακτηρίζονται και με τις τρεις τιμές γραμματικού γένους, αν και τα περισσότερα αφηρημένα ουσιαστικά είναι γένους θηλυκού. Προσπαθώντας να κατηγοριοποιήσουν τις καταλήξεις που δέχεται κάθε γραμματικό γένος, αναφέρουν πως τα αρσενικά λήγουν σε -ς, τα θηλυκά λήγουν σε φωνήεν και ορισμένες φορές σε -ς, και τέλος τα ουδέτερα λήγουν σε -ι, -ο, -μα, αλλά και αυτά ορισμένες φορές σε -ς. 32 Επίσης, θίγεται το ζήτημα της συμφωνίας μεταξύ των όρων. Τα υπόλοιπα στοιχεία του ονοματικού συστήματος είναι απαραίτητο να συμφωνούν με το 30 Τσοπανάκης 1994, 202. 31 Τσοπανάκης 1994, 203. 32 Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1999, 245. 9

Μπούκα Ελπίδα προσδιοριζόμενο ουσιαστικό. Τα επίθετα και οι διάφοροι προσδιοριστές των ουσιαστικών, που έχουν ξεχωριστούς τύπους για κάθε γένος, 33 είναι απαραίτητο να συμφωνούν με το ουσιαστικό που προσδιορίζουν. Ωστόσο, οι προσδιοριστές συμφωνούν με το προσδιοριζόμενο ουσιαστικό και όχι με το φυσικό γένος του προσώπου που φανερώνει. Για παράδειγμα, στην πρόταση Ο Πέτρος είναι ένα μικρό παιδί, παρατηρούμε ότι ο προσδιοριστής ένα συμφωνεί σε γένος με το ουσιαστικό παιδί, και όχι με το όνομα Πέτρος. Η γραμματική αυτή επιδιώκοντας μια αναλυτική παρουσίαση του θέματος θίγει και το πρόβλημα του γένους των άκλιτων ουσιαστικών στα οποία για την απόδοση του γένους τους πολύ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η εμψυχότητα. Τέλος, αναφέρεται πως υπάρχουν και ουσιαστικά τα οποία αλλάζουν γραμματικό γένος ανάλογα με τον αριθμό που βρίσκονται. 34 Όλα τα ουσιαστικά που βρίσκονται στην κατηγορία αυτή είναι άψυχα ή αφηρημένα (π.χ. ο βράχος τα βράχια, ο χρόνος τα χρόνια). Γραμματική Κλαίρη-Μπαμπινιώτη Η γραμματική ορίζει το γραμματικό γένος ως μια μορφολογική κατηγορία κενού σημασιολογικού περιεχομένου, η οποία διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο. Ουσιαστικά, αποτελεί ένα μορφολογικό δείκτη που χρησιμεύει στη συμφωνία του ουσιαστικού με άλλες γραμματικές κατηγορίες, ενώ εξυπηρετεί και στην κλίση. 35 Το φυσικό και το γραμματικό γένος δεν σχετίζονται μεταξύ τους. Το ουσιαστικό λαμβάνει την τιμή του γένους συμβατικά, 36 χωρίς να υπάρχει αντιστοιχία με το φύλο του ουσιαστικού. Παρόλα αυτά, οι συντάκτες της γραμματικής αναδεικνύουν ορισμένες τάσεις που υπάρχουν για την απόδοση γένους στα ονόματα. Σχετικά με τα ονόματα ανθρώπων και ζώων το φυσικό και το γραμματικό γένος ταυτίζονται. Τα δέντρα και τα φυτά είναι πάντα θηλυκού γένους, οι καρποί και τα διάφορα στοιχεία της φύσης είναι γένους ουδετέρου, τα μέταλλα απαντώνται μόνο σε αρσενικό γένος, ενώ τα αφηρημένα ουσιαστικά δεν εκφράζονται με κάποιο συγκεκριμένο γένος, αλλά εμφανίζουν ποικιλία. 37 33 Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1999, 245. 34 Holton, Mackridge, Φιλιππάκη-Warburton 1999, 74. 35 Κλαίρη-Μπαμπινιώτη 2005, 17 & 55. 36 Κλαίρη-Μπαμπινιωτη 2005, 63. 37 Κλαίρη-Μπαμπινιώτη 2005, 65.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους Το γραμματικό γένος έχει επηρεάσει το κλιτικό σύστημα της ΚΝΕ. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως κάθε γραμματικό γένος εμφανίζει συγκεκριμένες καταλήξεις. Αντίθετα, πολλές φορές, συμβαίνει λέξεις ίδιου γραμματικού γένους, να έχουν διαφορετικές καταλήξεις (π.χ. η θάλασσα, η οδός), και λέξεις διαφορετικού γραμματικού γένους να έχουν ίδιες καταλήξεις (π.χ. ο άνθρωπος, το βέλος). 38 Η συμφωνία ως προς το γένος μεταξύ όρων είναι απαραίτητη και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το γραμματικό γένος του ουσιαστικού επηρεάζει το γένος του άρθρου, του επιθέτου, της αντωνυμίας και γενικά των προσδιοριστών του ουσιαστικού. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη γραμματική, στις περιπτώσεις όπου λέξεις διαφορετικού γένους συνδέονται μεταξύ τους συντακτικά, τότε οι προσδιοριστές έχουν γραμματικό γένος αρσενικό, αν τα ουσιαστικά είναι έμψυχα, (π.χ. Γυναίκες (θηλ.), άντρες (αρσ.), παιδιά (ουδ.) στριμωγμένοι (αρσ.)), και ουδέτερο γραμματικό γένος αν τα ουσιαστικά είναι άψυχα (π.χ. Τα θρανία και οι πίνακες είναι καινούρια). Σπανιότερα, το γένος του προσδιοριστή επηρεάζεται από το πλησιέστερο ουσιαστικό (π.χ. Στριμωγμένες γυναίκες, άντρες, παιδιά). Παρατηρείται, λοιπόν, μερική ασυμφωνία μεταξύ των ουσιαστικών και των προσδιοριστών. Τέλος, αναφέρονται και περιπτώσεις, στις οποίες υπάρχει πλήρης ασυμφωνία μεταξύ προσδιοριστών και ουσιαστικών. Τέτοιες περιπτώσεις αφορούν ουσιαστικά, τα οποία είναι έμψυχα και το γραμματικό γένος τους διαφέρει από το φυσικό (π.χ. Πολλά μέλη του συνεδρίου ήταν ξένοι). 39 Επομένως, υποστηρίζεται πως, ενδεχομένως, να έχουμε πλήρη συμφωνία μεταξύ προσδιοριστών και ουσιαστικών, μερική συμφωνία ή και ασυμφωνία. 1.2.1.3 Η σύγχρονη βιβλιογραφία για το γραμματικό γένος Το γραμματικό γένος στην ΚΝΕ είναι μια ορατή μορφολογική κατηγορία η οποία χαρακτηρίζεται από ρευστότητα και ποικιλία και επηρεάζεται τόσο από την παραγωγή όσο και τη σύνθεση. 40 Υπάρχουν διάφορες απόψεις σχετικά με το ποιο τμήμα της λέξης είναι φορέας του γένους. Η Συμεωνίδη 41 θεωρεί πως το γένος δύσκολα μπορεί να συνδεθεί είτε με το θέμα της λέξης είτε με την κατάληξή της. Η Ράλλη 42 επιβεβαιώνει την άποψη αυτή και θεωρεί πως το γένος είναι χαρακτηριστικό 38 Κλαίρη-Μπαμπινιώτη 2005, 70. 39 Κλαίρη-Μπαμπινιώτη 2005, 74. 40 Συμεωνίδη 2003, 16. 41 Συμεωνίδη 2003, 15. 42 Ράλλη 2003, 63. 11

Μπούκα Ελπίδα τόσο του θέματος όσο και της κατάληξης. Για παράδειγμα, υπάρχουν λέξεις που εκφράζουν διαφορετικό γένος, έχοντας κοινό θέμα αλλά διαφορετικό επίθημα (π.χ. ο δάσκαλος/η δασκάλα) και άλλες λέξεις έχοντας κοινό επίθημα αλλά διαφορετικό θέμα (π.χ. ο δρόμος/η οδός). Επομένως, το γένος συνδέεται τόσο με τη μορφή (επίθημα) όσο και με το θέμα. Πολλές φορές έχει συζητηθεί η σχέση του γένους με την κλίση αλλά και την παραγωγή. Ο Τριανταφυλλίδης θεωρεί ότι κλίση και γένος είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους. Σύμφωνα με αυτόν, το γένος είναι βασικό δομικό χαρακτηριστικό του κλιτικού παραδείγματος. 43 Παρόμοιες απόψεις με τον Τριανταφυλλίδη φαίνεται να εκφράζονται και από τον Σετάτο και τον Mirambel οι οποίοι αναφέρουν ότι το γένος θα μπορούσε να λειτουργήσει ως βάση για το σχηματισμό του νέου κλιτικού συστήματος. 44 Ωστόσο, έχουμε κλιτικές τάξεις οι οποίες επικαλύπτονται ως προς τις καταλήξεις του γραμματικού γένους. Με λίγα λόγια μια κλιτική τάξη, μπορεί να περιλαμβάνει διαφορετικά γραμματικά γένη (π.χ. ο δρόμος/ η οδός). Η Ράλλη εξετάζοντας τη σχέση γένους-κλιτικού παραδείγματος, ταξινομεί τα ονόματα σε οχτώ κλιτικές τάξεις, η διάκριση των οποίων γίνεται με βάση την αλλομορφία των θεμάτων και την μορφή των κλιτικών επιθημάτων που συνδυάζονται με αυτά. 45 Σχετικά με την παραγωγή, το γένος πράγματι δηλώνεται με ορισμένα παραγωγικά επιθήματα (π.χ. ο πρύτανης η πρυτάνισσα). Αναλογιζόμενοι τέτοια παραδείγματα αντιλαμβανόμαστε ότι το γένος είναι «δισυπόστατο», καθώς είναι στοιχείο και παραγωγής αλλά και κλίσης. Η Ράλλη προχωράει αυτόν τον συλλογισμό ακόμα παραπέρα, χαρακτηρίζοντας το γένος λεξικό χαρακτηριστικό. Γενικότερα παρατηρείται ποικιλία στο συνδυασμό καταλήξεων - γραμματικού γένους. Ωστόσο, ορισμένες καταλήξεις φαίνεται να είναι στενότερα συνδεδεμένες με συγκεκριμένη κατηγορία γραμματικού γένους. 46 Η Συμεωνίδη αναφέρει πως για κάθε φυσικό γένος υπάρχουν κεντρικές κατηγορίες για την απόδοση του γραμματικού γένους. 47 Έτσι, αναφέρει πως η κατάληξη -ς είναι η πρωτοτυπική κατάληξη των αρσενικών με αντικείμενο αναφοράς άρρεν, οι καταλήξεις -α, -η, -ου για θηλυκά αντικείμενα αναφοράς και για τα ουδέτερα αναφέρει πως από άποψη σημασίας πρωτοτυπικά είναι όλα τα ουδέτερα που παίρνουν την τιμή [-έμψυχο] και εμφανίζουν 43 Θωμαδάκη 1990, 247. 44 Τοπσακάλ 1995, 8. 45 Ράλλη 2005, 116-117. 46 Τοπασκάλ 1995, 11. 47 Συμεωνίδη 2003, 21.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους τις καταλήξεις -ο, -ι, -α. Σε κάθε μια από αυτές τις κατηγορίες η Συμεωνίδη δεν παραλείπει να αναφέρει είτε υποκατηγορίες είτε εξαιρέσεις. 48 1.2.1.4 Ανακεφαλαίωση Κάνοντας επισκόπηση των παραπάνω αντιλαμβανόμαστε ότι στην ΚΝΕ το γραμματικό γένος αποτελεί αναπόσπαστο συστατικό του συστήματος της γλώσσας. 49 Η γλωσσική αυτή κατηγορία εμφανίζεται στα ουσιαστικά, στο οριστικό και αόριστο άρθρο, στις αντωνυμίες (εκτός από το γενικό αναφορικό που και τις προσωπικές αντωνυμίες εγώ, εσύ), στα επίθετα, στα αριθμητικά (εξαιρούνται τα περιληπτικά και σχεδόν όλα τα απόλυτα), 50 και στις παθητικές μετοχές. Αντίθετα, δεν εμφανίζουν γραμματικό γένος τα επιρρήματα, οι προθέσεις, οι σύνδεσμοι, τα επιφωνήματα και τα ρήματα (εξαιρούνται οι παθητικές μετοχές και οι χρόνοι που σχηματίζονται με αυτές). Το γραμματικό γένος δεν συνδέεται απαραίτητα με το φυσικό γένος, γιατί το αρσενικό και το θηλυκό δε δηλώνουν αναγκαστικά έμψυχα όντα του αντίστοιχου φύλου και γιατί το ουδέτερο δε δηλώνει πάντα άψυχα αντικείμενα. Τέλος, γίνεται αντιληπτό πως το γένος αποτελεί μια δυναμική κατηγορία η οποία επηρεάζει τόσο την παραγωγή όσο και την κλίση. 48 Συμεωνίδη 2003, 25-32. 49 Theodosia-Soula Pavlidou 2001, 177. 50 Mirambel 1988, 73. 13

Μπούκα Ελπίδα 1.2.2 Το γραμματικό γένος στα Τούρκικα 1.2.2.1 Γενικά Η τουρκική ανήκει στην ομάδα των αλταϊκών γλωσσών και είναι συγκολητική, δηλαδή χρησιμοποιεί προσφύματα, συγκεκριμένα επιθήματα, για να προσδώσει γραμματικά χαρακτηριστικά στις λέξεις. 51 Τα επιθήματα αυτά είναι ελεύθερα, δηλαδή μπορούν να προσκολληθούν σε οποιαδήποτε βάση. Αξίζει να σημειωθεί, πως δεν υπάρχουν κλιτικά παραδείγματα, στα οποία ταξινομούνται τα ουσιαστικά και τα επίθετα. Αντίθετα, υπάρχουν πέντε πτώσεις: Ονομαστική, που δεν παρουσιάζει κάποια κατάληξη Αιτιατική, με καταλήξεις -(y)i, -(y)u, -(y)ı, -(y)ü Δοτική, με καταλήξεις -(y)e, -(y)a Τοπική, με καταλήξεις -de, -da Aφαιρετική, με καταλήξεις -den, -dan Παρατηρούμε πως οι καταλήξεις εμφανίζουν φωνητικά αλλόμορφα, 52 λόγω της φωνηεντικής αρμονίας που διέπει τη γλώσσα. 1.2.2.2 Το γένος Η τουρκική γλώσσα ανήκει στις γλώσσες εκείνες που δεν εμφανίζουν γραμματικό γένος, κάτι που συμβαίνει σε όλες τις αλταϊκές γλώσσες. 53 Για παράδειγμα, υπάρχουν προτάσεις όπως Dün akşam bir arkardaşım evime geldi Χθες απόγευμα ένας/μια φίλος-κτητ. σπίτι-δοτ. έρχομαι-αορ- Γ ΕΝ.ΠΡΟΣ. Στην παραπάνω πρόταση δεν διευκρινίζεται το γένος του ατόμου που ήρθε στο σπίτι. Παρατηρούμε πως το γένος στα τούρκικα δεν δηλώνεται με κάποιο επίθημα. Για τη δήλωση του, ωστόσο, υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι. Σύμφωνα με τον Braun (Braun 2003:284) το γραμματικό γένος στα τούρκικα περισσότερο συνδέεται με κοινωνικο-πολιτισμικές παραμέτρους παρά με 51 Κυρανούδης 2009, 57. 52 Κυρανούδης 2009, 59. 53 Κυρανούδης 2009, 63.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους γραμματικές. Το ότι δεν υπάρχει επίθημα που να βοηθά στον προσδιορισμό του γένους, αυτό δεν σημαίνει πως οι Τούρκοι είναι ουδέτεροι ως προς το χαρακτηριστικό αυτό. Αρκετές φορές η δήλωση γένους επιτυγχάνεται με τη χρήση άλλων λέξεων. Tέτοια παραδείγματα αποτελούν οι λέξεις kadın (γυναίκα), kız (κορίτσι), erkek (άντρας). Ένα τέτοιο παράδειγμα παρατηρούμε στην πρόταση Dün akşam benim kız arkadaşım evime geldi Χθες απόγευμα εγώ-γεν.κτητ. κορίτσι φίλος-κτητ. σπίτι-δοτ. έρχομαι- ΑΟΡ-Γ ΕΝ.ΠΡΟΣ. Ένας άλλος τρόπος να δηλωθεί το γένος στα τούρκικα είναι η χρήση των επιθημάτων. Τα επιθήματα αυτά προέρχονται από γλώσσες από τις οποίες η τουρκική έχει δανειστεί σημαντικό αριθμό λέξεων, όπως τα αραβικά. Ένα τέτοιο επίθημα είναι το - e που απαντά στη λέξη müdir-e γυναίκα σκηνοθέτης. Άλλο ένα επίθημα, αυτή τη φορά σλαβικής προέλευσης, που δηλώνει γένος είναι το -içe στη λέξη kral-içe βασίλισσα. 54 Κανένα από τα παραπάνω επιθήματα δεν έγινε παραγωγικό στη γλώσσα, ώστε να χρησιμοποιηθεί στη δήλωση γένους και άλλων λέξεων. Πρόκειται την ουσία για λεξικά δάνεια. Πιο σαφής είναι η δήλωση γένους σε λέξεις που δηλώνουν συγγένεια καθώς υπάρχει ξεχωριστή λέξη για να δηλώσει την θεία (hala) και άλλη για να δηλώσει τον θείο (dayı). Είναι σαφές ότι εφόσον η τουρκική δεν εμφανίζει την κατηγορία του γένους η συμφωνία μεταξύ των ονομάτων και των προσδιοριστών απουσιάζει. Ο όρος συμφωνία φαίνεται ότι αφορά περισσότερο τις ρηματικές φράσεις (συμφωνία Υποκειμένου - Ρήματος ως προς τον αριθμό και το πρόσωπο). 55 54 Braun 2001, 286. 55 Κυρανούδης 2009, 62. 15

Μπούκα Ελπίδα 1.3 Το επίθετο Η διάκριση του επιθέτου από τα άλλα μέρη του λόγου δεν είναι εύκολη. Απόπειρες ορισμού της γραμματικής αυτής κατηγορίας έγιναν ήδη από πολύ νωρίς (γραμματική Panini), χωρίς, ωστόσο, επιτυχία. 56 Αντίθετα, το 300 μ.χ. ο Thomas of Erfurt θεωρεί πως κριτήριο για τη διάκριση του επιθέτου από το ουσιαστικό είναι το γένος. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι τα ουσιαστικά είναι φορείς γένους, ενώ τα επίθετα δεν έχουν έμφυτο γένος, αλλά προσαρμόζουν το γένος τους σύμφωνα με το ουσιαστικό που προσδιορίζουν. 57 Οι μελέτες για την κατηγορία του επιθέτου συνεχίστηκαν. Ο Baker θεωρεί πως επίθετο είναι αυτό που έχει τα χαρακτηριστικά [-ρήμα] και [-ουσιαστικό]. 58 O Dixon σε μία πρώτη φάση της μελέτης του θεώρησε, πως η αυτή η γραμματική κατηγορία δεν είναι χαρακτηριστικό όλων των γλωσσών, 59 ενώ αργότερα ο ίδιος φτάνει σε αντίθετα συμπεράσματα και θεωρεί ότι το επίθετο διαγλωσσικό χαρακτηριστικό. Ειδικότερα, θεωρεί, πως το επίθετο είναι μια κατηγορία μεταξύ ουσιαστικών και ρημάτων. Ο συλλογισμός του αυτός, τον οδηγεί στη διάκριση δύο ειδών επιθέτων: τα ρηματοειδή και τα ονοματοειδή. 60 Γενικότερα, το επίθετο είναι ανοιχτή παραγωγική τάξη. 61 Αν και δεν γίνεται σε όλες τις γλώσσες εύκολα η διάκριση μεταξύ ουσιαστικών - επιθέτων και ρημάτων - επιθέτων, υπάρχουν κριτήρια για τον καθορισμό τους. Τα κριτήρια αυτά είναι συντακτικά, γραμματικά και σημασιολογικά. Το επίθετο συντακτικά λειτουργεί κυρίως ως κατηγορούμενο ή ως προσδιορισμός. 62 Είναι πιθανόν να φέρει γραμματικά χαρακτηριστικά τόσο του ουσιαστικού (π.χ. πτώση, αριθμό κ.τ.λ.), όσο και του ρήματος (π.χ. όψη). 63 Ωστόσο, τα επίθετα διαφέρουν από τα ρήματα ως προς τη μεταβατικότητα, τις δυνατότητες που έχουν ως προσδιορισμοί, τις δυνατότητες στη δομή σύγκρισης και τον σχηματισμό επιρρημάτων. 64 Από την άλλη μεριά, διαφέρουν και από τα ουσιαστικά ως προς την εσωτερική σύνταξη, τις μορφολογικές δυνατότητες, τις δομές σύγκρισης αλλά και την επιρρηματική χρήση. 65 Tέλος, 56 Dixon 2004, 12. 57 Dixon 2004, 12. 58 Baker 2003,1. 59 Dixon 1982, 3. 60 Dixon 2004, 1. 61 Dixon 2004, 10. 62 Dixon 2004, 11. 63 Dixon 2004, 11 & 14-15. 64 Dixon 2004, 11-12 & 15-22. 65 Dixon 2004, 22-26.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους σημασιολογικά, τα επίθετα δηλώνουν διάσταση, φυσικές ιδιότητες, χρώμα, ανθρώπινες ιδιότητες, ηλικία, αξία/ αξιολόγηση και ταχύτητα. Γενικότερα παρατηρούμε ότι, αν και οι ερευνητές προτείνουν διάφορα κριτήρια για τη διάκρισή του, το επίθετο παραμένει μία γραμματική κατηγορία, η οποία δεν είναι εύκολο να ορισθεί απόλυτα. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές είναι εύκολο να διαχωριστεί από τις υπόλοιπες γραμματικές κατηγορίες, ενώ σύμφωνα με άλλους φαίνεται ότι τα χαρακτηριστικά του δεν είναι τόσο διακριτά. 1.3.1 Το επίθετο στην ελληνική Σύμφωνα με τον διαχωρισμό του Dixon, το επίθετο στην ελληνική ανήκει στη λεγόμενη ονοματοειδή κατηγορία. Ως προς τα γραμματικά χαρακτηριστικά του, έχει όσα και το ουσιαστικό, αλλά διακρίνεται από αυτό ως προς το γένος. Τα ουσιαστικά έχουν ένα και μοναδικό εγγενές γραμματικό γένος, ενώ τα επίθετα διακρίνουν τρία γραμματικά γένη, το αρσενικό, το θηλυκό και το ουδέτερο (π.χ. όμορφος, όμορφη, όμορφο). Αυτό, δίνει τη δυνατότητα στο επίθετο να συμμετέχει σε παραπάνω από ένα κλιτικά συστήματα. 66 Ακόμα, τα επίθετα εμφανίζονται πάντοτε και στους δύο αριθμούς, σε αντίθεση με τα ουσιαστικά που μπορεί να έχουν μόνο ενικό ή μόνο πληθυντικό. Επιπλέον, σχηματίζουν παραθετικά και μπορούν να αποτελέσουν βάση για την παραγωγή επιρρημάτων. 67 Στηριζόμενοι στα συντακτικά κριτήρια που ορίζει ο Dixon παρατηρούμε ότι το επίθετο στην ελληνική γλώσσα λειτουργεί ως προσδιορισμός ή ως κατηγορούμενο. Και στις δύο περιπτώσεις συμφωνεί κατά γένος, αριθμό και πτώση με το όνομα που προσδιορίζει. 68 Ως προσδιορισμός έχει τη δυνατότητα είτε να έπεται είτε να προηγείται του ονόματος (π.χ. ένα κίτρινο αυτοκίνητο, αλλά και ένα αυτοκίνητο κίτρινο), εφόσον η ΟΦ δεν περιέχει δείκτη οριστικότητας. 69 Ως κατηγορούμενα δεν λειτουργούν ποτέ τα ταξινομικά (π.χ. τακτικός) και τα θεματικά επίθετα (π.χ. προεδρικός), και όσα επίθετα δηλώνουν χρόνο (π.χ. πρώην) και επιστημικό νόημα (π.χ. υποτιθέμενος). 70 Τέλος, τα επίθετα δέχονται ως προσδιοριστές επιρρήματα, δυνατότητα που αποτελεί και κριτήριο διαχωρισμού τους από τα ουσιαστικά. 71 66 Θωμαδάκη 2009, 102. 67 Κυρανούδης 2009, 161. 68 Stavrou 1999, 210-212. 69 Stavrou 1999, 210-212. 70 Θωμαδάκη 2009, 129-130. 71 Κυρανούδης 2009, 162. 17

Μπούκα Ελπίδα Σημασιολογικά, το επίθετο της ελληνικής δηλώνει όλες τις σημασιολογικές κατηγορίες που προτείνει ο Dixon. Έτσι, έχουμε επίθετα που δηλώνουν διάσταση (π.χ. μικρός, μεγάλος), φυσικές ιδιότητες (π.χ. φαρδύς, σκληρός), χρώμα (π.χ. κίτρινος, κόκκινος), ανθρώπινες ιδιότητες (π.χ. ζηλιάρης, ευγενικός), ηλικία (π.χ. νέος, γέρος), αξία/ αξιολόγηση (π.χ. καλός, κακός) και ταχύτητα (π.χ. γρήγορος, αργός). Αν και στην ελληνική είναι ξεκάθαρο πως το επίθετο αποτελεί μια ξεχωριστή γραμματική κατηγορία, ορισμένες τάξεις ονομάτων φαίνεται να βρίσκονται στο όριο μεταξύ ουσιαστικού και επιθέτου. 72 Τέτοια ονόματα είναι όσα λήγουν σε -άς (π.χ. φυγάς), -ής (π.χ. χωρατατζής), και -ης (π.χ. ζηλιάρης), δηλαδή που είναι ανισοσύλλαβα και έχουν παραγωγικού τύπους σε -ικό. 73 Ο Κυρανούδης 74 θεωρεί, πως ακόμα και αν εφαρμόσουμε σε αυτές τις λέξεις τα κριτήρια του Dixon είναι πιθανό να οδηγηθούμε σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Έτσι, αρκείται στο να χαρακτηρίσει τις λέξεις αυτές ονόματα. 1.3.2 Το επίθετο στην τουρκική Υπάρχουν πολλές μελέτες οι οποίες ασχολούνται με το πρόβλημα της φύσης του επιθέτου στην τουρκική. Στα γλώσσα αυτή δεν υπάρχει, όπως αναφέραμε, η κατηγορία του γραμματικού γένους, με αποτέλεσμα τα επίθετα να εμφανίζονται με μία μόνο μορφή και να είναι δύσκολη η διάκρισή του επιθέτου από το ουσιαστικό. Αν και στην τούρκικη μόνο τα ουσιαστικά δέχονται καταλήξεις πτώσεων, αριθμού και κτητικών, το κριτήριο αυτό δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον διαχωρισμό των δύο γραμματικών κατηγοριών, γιατί και τα επίθετα, μετά την ουσιαστικοποίησή τους, μπορούν να δεχθούν τα επιθήματα αυτά. 75 Επίσης, δεν είναι δυνατό να εφαρμοσθούν συντακτικά και σημασιολογικά κριτήρια, αφού υπάρχει ομάδα ονομάτων που έχουν είτε απόλυτη είτε προσδιοριστική συντακτική χρήση, αλλά και διπλή σημασία, αφού μπορεί να δηλώνουν είτε αυθύπαρκτη οντότητα είτε ιδιότητα. 76 Η δυσκολία στην ανάδειξη των επιθέτων ως ξεχωριστή γραμματική κατηγορία στα τούρκικα, οδήγησε ορισμένους στη διατύπωση της άποψης ότι δεν υπάρχουν επίθετα στη γλώσσα. Πιο συγκεκριμένα, οι Voegelin και Ellingausen διακρίνουν στα τούρκικα μόνο ρήματα και ουσιαστικά, ενώ ο Menges θεωρεί πως δεν 72 Κυρανούδης 2009, 158. 73 Κυρανούδης 2009, 158. 74 Κυρανούδης 2009, 171-172. 75 Κυρανούδης 2009, 153. 76 Κυρανούδης 2009, 153.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους υπάρχουν επίθετα, αλλά μόνο επιθετικά ουσιαστικά. Ο Swift πιστεύει ότι υπάρχουν μόνο ουσιαστικά, τα οποία ανάλογα με τη συντακτική τους θέση διακρίνονται σε επιθετικά ουσιαστικά και σε ονοματικά ουσιαστικά. 77 Από την άλλη μεριά, αρκετοί ήταν εκείνοι που θεώρησαν πως η κατηγορία του επιθέτου είναι ξεχωριστή γραμματική κατηγορία στην τουρκική. Ειδικότερα, ο Kononov προτείνει συγκεκριμένους μορφολογικο-σημασιολογικο-συντακτικούς δείκτες και σχέσεις, οι οποίοι επιτρέπουν τον καθορισμό των επιθέτων. Οι δείκτες αυτοί είναι τα επιθήματα -l o, -s o z, -DAki, -CA, τα οποία προσκολλώνται σε μία κατηγορία επιθέτων. Ως σημασιολογικό κριτήριο ορίζει τη συχνότητα χρήσης σε μία από τις δύο κατηγοριακές σημασίες, ενώ ως συντακτικό τον ιζαφετικό (για τα ουσιαστικά) και τον μη ιζαφετικό (για τα επίθετα) χαρακτήρα. 78 Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται οι γραμματικές των Kissling, Németh και Godel που διαχωρίζουν το επίθετο από το ουσιαστικό. Οι Lewis και οι von Gobain στηρίζουν την άποψη αυτή χρησιμοποιώντας συντακτικά κριτήρια, σύμφωνα με τα οποία τα ουσιαστικά λειτουργούν ως υποκείμενα, ενώ τα επίθετα ως προσδιορισμοί ή κατηγορούμενα. 79 Για τον Boretzky η λύση του προβλήματος φαίνεται να βρίσκεται στη μορφολογική δήλωση της κτήσης, καθώς μόνο τα ουσιαστικά δέχονται κτητικά επιθήματα. Ο Κuznecov βασιζόμενος στη σύνταξη, τονίζει, πως επίθετα είναι όσα ονόματα συνδέονται παρατακτικά με αναμφισβήτητα επίθετα. 80 Τέλος, ο Johanson στηριζόμενος και αυτός στη σύνταξη, θεωρεί πως η διάκριση μεταξύ επιθέτου και ουσιαστικού μπορεί να γίνει μόνο με βάση τις συντακτικές προτιμήσεις που έχουν αυτές οι δύο κατηγορίες. Έτσι, επίθετα είναι όσα έχουν προσδιοριστική λειτουργία μέσα στην ΟΦ. 81 77 Κυρανούδης 2009, 154. 78 Κυρανούδης 2009, 155. 79 Κυρανούδης 2009, 155 & 156. 80 Για παράδειγμα karanlık ve gür orman: Εδώ η λέξη karanlık αν και είναι αμφίβολο όνομα, θεωρείται επίθετο καθώς συνδέεται παρατακτικά με το επίθετο gür (Κυρανούδης 2009: 157). 81 Κυρανούδης 2009, 157. 19

Μπούκα Ελπίδα 1.4 Η ποντιακή διάλεκτος: ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο. Γεωγραφικό πλαίσιο Πόντος χαρακτηρίζεται η γεωγραφική περιοχή, γύρω από τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας (Εύξεινος Πόντος). Χωροταξικά εκτείνεται δυτικά από τον ποταμό Παρθένιο της Βιθυνίας και ανατολικά από τη λεγόμενη μικρή Αρμενία ενώ στα νότια ορίζεται από την κορυφογραμμή του όρους Ολγασύς 82 (βλ. χάρτη 1). Σημαντικές πόλεις του Πόντου είναι η Ηράκλεια του Πόντου, η Ινέπολη, η Σινώπη, η Αμισός, η Οινόη, τα Κοτύωρα, η Κερασούντα, η Τρίπολη, η Τραπεζούντα, τα Σούρμαινα, ο Όφης, η Νικόπολη, η Αργυρούπολη, η Σάντα και όλη η περιοχή της Χαλδίας (βλ. χάρτη 2). Ιστορικό πλαίσιο Η ελληνική παρουσία στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου είναι μακραίωνη. Πρώτοι έλληνες κάτοικοι ήταν οι Ίωνες από τη Μίλητο. Αυτοί είτε ίδρυσαν νέες πολεις είτε εγκαταστάθηκαν σε υπάρχουσες τις οποίες εξελλήνισαν σταδιακά. 83 Μιλήσιοι εγκαταστάθηκαν στις ήδη υπάρχουσες περιοχές, Σινώπη και Αμισό. 84 Οι περιοχές της Τραπεζούντας, της Κερασούντας και των Κοτυώρων ιδρύθηκαν από τη Σινώπη. Παρόλο που οι Έλληνες ήλθαν σε επαφή με άγρια φύλα κατάφεραν να τα εξελληνίσουν με αποτέλεσμα η ελληνική παρουσία στην περιοχή να πολλαπλασιαστεί ραγδαία. Κατά τους αλεξανδρινούς χρόνους ιδρύθηκαν από τους Έλληνες νέες πόλεις. Το νέο βασίλειο, το οποίο είχε δημιουργηθεί στον Πόντο, είχε ως πρωτεύουσα την Αμάσεια ως και το 183 π.χ. 85 Οι Ρωμαίοι προσπάθησαν με διαρκείς αγώνες να καταλάβουν την περιοχή του Πόντου, με αποτέλεσμα το 70 π.χ. να καταστραφεί η πόλη της Αμισού. Οι Ρωμαίοι γίνονται κυρίαρχοι της περιοχής. Κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ο χριστιανισμός συνέδραμε στη διατήρηση του ελληνικού στοιχείου. Από διοικητική άποψη ο Πόντος ήταν σχεδόν ανεξάρτητος κατά την Αλεξανδρινή περίοδο. Η κάθε πόλη ήταν ανεξάρτητη από την άλλη και διοικούνταν με δικό της σύστημα. 86 Το σύστημα αυτό ανέτρεψε ο Κωνσταντίνος, ο οποίος 82 Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα 1992, 187. 83 Παπαδόπουλος 1975, 7. 84 Παπαδόπουλος 1975, 7. 85 Παπαδόπουλος 1975, 10. 86 Παπαδόπουλος 1975, 11.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους μετέβαλε τον Πόντο σε επαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ορίζοντας ως πρωτεύουσα της επαρχίας την Νεοκαισάρεια. Αργότερα, για στρατηγικούς λόγους, 87 ως πρωτεύουσα ορίστηκε η Τραπεζούντα. Στα βυζαντινά χρόνια ο Πόντος διαιρέθηκε σε τρία θέματα (στρατιωτικές περιφέρειες): της Χαλδίας, το οποίο ήταν και το σημαντικότερο, με έδρα την Τραπεζούντα, της Κολωνίας, με έδρα τη Νικόπολη και το αρμενιακό θέμα, το οποίο περιελάμβανε τις περιοχές Αμάσεια, Ίβωρα, Ζάλιχο, Άνδραπα, Αμισό, Νεοκαισάρεια και Σινώπη. 88 Η δύναμη και η στρατιωτική ανεξαρτησία που είχε αποκτήσει το θέμα της Χαλδίας, οδήγησε ορισμένους δούκες στο να διεκδικήσουν την απόλυτη ανεξαρτησία τους από τους αυτοκράτορες. Οι προσπάθειες αυτές δεν καρποφόρησαν ποτέ, καθώς οι Πόντιοι πάντα επεδίωκαν τη σύνδεσή τους με την Κωνσταντινούπολη και τον Αυτοκράτορα, ώστε να είναι περισσότερο ασφαλείς. Η κατάλυση του βυζαντινύ κράτους από τους Φράγκους το 1204 μ.χ.. 89 λόγω των σταυροφοριών οδήγησε στην απόσπαση του Πόντου από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία και τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους. Το νέο κράτος του Πόντου ιδρύθηκε από τον Αλέξιο Κομνηνό, και η πρωτεύουσα του ήταν η Τραπεζούντα. 90 Ο Αλέξιος, όρισε το νεοσύστατο κράτος ως συνέχεια του βυζαντινού και ήλπιζε πως θα μπορέσει να εκδιώξει τους Φράγκους από τη βασιλεύουσα. Ωστόσο, ένα άλλο κράτος, αυτό της Νίκαιας, είχε περισσότερους λόγους να ορισθεί ως συνέχεια του βυζαντινού κράτους, καθώς εκεί εγκαταστάθηκε το Πατριαρχείο και η βυζαντινή αυλή. Η διαρκής αντιπαράθεση μεταξύ των δύο βασιλείων είχε σημαντικές επιπτώσεις στον Πόντο, με σημαντικότερη την πολιορκία της Τραπεζούντας από τον Μελίκ το 1224 μ.χ. 91 Παρά την εκδίωξη των Φράγκων το 1261 μ. Χ. οι Κομνηνοί συνέχισαν να υποσκάπτουν τον αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός αυτό έδωσε ευκαιρία στους εχθρούς του κράτους να κάνουν συνεχείς επιδρομές, ώστε να το καταλάβουν. Έτσι, με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μ. Χ. είχε κριθεί και η τύχη του Πόντου. Οι πολιτικές αντιμαχίες ήταν διαρκείς. Ωστόσο, η περιοχή του Πόντου, σε όλο αυτό το διάστημα και πριν την κατάληψη από τους Οθωμανούς, δεν έχασε την 87 Παπαδόπουλος 1975, 11. 88 Παπαδόπουλος 1975, 12. 89 Παπαδόπουλος 1975, 13. 90 Παπαδόπουλος 1975, 14. 91 Παπαδόπουλος 1975, 14-15. 21

Μπούκα Ελπίδα οικονομική της δύναμη. Η γεωγραφική θέση του, η στρατηγική σημασία του, ο ορυκτός πλούτος και οι εμπορικές του συναλλαγές, κατέστησαν τον Πόντο μία από τις σπουδαιότερες πηγές εσόδων της αυτοκρατορίας. 92 Επίσης, στο πέρασμα των χρόνων σημαντική ήταν και η πνευματική άνθιση. Από τον Μένανδρο και τον Φιλήμονα της αρχαιότητας μέχρι και τον Μιχαήλ Πανάρετο η λογοτεχνική παραγωγή του Πόντου, ήταν αδιάκοπη. Κυριότερο πνευματικό απόκτημα του Πόντου, είναι η παραγωγή των δημοτικών ασμάτων και κυρίως του ακριτικού έπους. 93 παραγωγή του Διγενή Ακρίτα συντελέσθηκε στην περιοχή αυτή. Η πρώτη Μετά την επικράτηση του, ο Μωάμεθ το 1461 μ.χ. μετέβη στην Τραπεζούντα. 94 Ο Δαυίδ που ήταν αυτοκράτορας της περιοχής, αποφάσισε να συνθηκολογήσει με τον Μωάμεθ, ώστε να προστατέψει τους κατοίκους της περιοχής από τις λεηλασίες των εχθρών. Αν και υπέγραψαν και τα δύο μέρη τη συνθήκη, από την πλευρά των Οθωμανών δεν τηρήθηκε και έτσι συνέβησαν λεηλασίες, βιασμοί και φόνοι. Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν πολλούς κατοίκους να αναζητήσουν την τύχη τους στη Ρωσία αλλά και σε νησιά του Αιγαίου, 95 ενώ μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, το οποίο παρέμεινε εξισλαμίστηκε. Επίσης, πολλοί κάτοικοι της Τραπεζούντας με εντολή του Μωάμεθ μετοίκησαν στην Κωνσταντινούπολη. 96 Μεγάλοι και σοβαροί διωγμοί κατά των Ελλήνων του Πόντου συνέβησαν τον 17 ο αιώνα από τους ντερεπέηδες, οι οποίοι προσπάθησαν να εξισλαμίσουν τους ελληνικούς πληθυσμούς με κάθε μέσο. Έτσι, ιδιαίτερα έντονο ήταν το φαινόμενο του κρυπτοχριστιανισμού στον Πόντο εώς το 1856 μ.χ. με τη δημοσίευση του Χάττι Χουμαγιούν. Ήδη πριν από το 1829 μ.χ. άρχισαν μεταναστεύσεις των πληθυσμών του Πόντου, καθώς η περιοχή δεν δεχόταν τη στήριξη από την κεντρική διοίκηση και έτσι οι κάτοικοι αναζητούσαν σε άλλες περιοχές καλύτερες συνθήκες ζωής. Η κατάσταση εντάθηκε το 1829 μ.χ., όταν οι Ρώσοι πολεμώντας τους Τούρκους έφτασαν στην Αργυρούπολη. Οι έλληνες κάτοικοι έφυγαν από τις γύρω περιοχές φοβούμενοι την οργή των Τούρκων. Το μεταναστευτικό ρεύμα συνεχίστηκε μέχρι και το 1878 μ.χ. 97 Από τα μέσα του 19 ου αι. παρατηρείται βελτίωση της ποιότητας ζωής των Ελλήνων του Πόντου. Οι Τούρκοι στάματησαν κάθε διωγμό έναντι του ελληνικού 92 Παπαδόπουλος 1975, 20. 93 Τζιτζιλής 2016. 94 Παπαδόπουλος 1975, 17. 95 Παπαδόπουλος 1975, 32. 96 Παπαδόπουλος 1975, 32. 97 Παπαδόπουλος 1975, 42.

Το γραμματικό γένος στην ποντιακή διάλεκτο Ο σχηματισμός του θηλυκού γένους στοιχείου, ενώ η επικράτηση της Ρωσίας στον πόλεμο αύξησε το εμπόριο στην περιοχή. Ταυτόχρονη με την οικονομική ανάπτυξη του Πόντου ήταν και η πνευματική. 98 Από τον 17 ο αι. λειτουργούσε το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας και τον 19 ο αι. ιδρύθηκε το Φροντιστριο της Αργυρούπολης. 99 Παράλληλα, η Αμισός απέκτησε πλήρες γυμνάσιο, ενώ ημιγυμνάσια είχαν η Κερασούντα, τα Κοτύωρα, η Σινώπη και άλλες περιοχές. Μετά τα γεγονότα του 1908 η παρουσία του ελληνισμού στον Πόντο άρχισε να κλονίζεται. Το 1914 εκδιώχθηκαν 450.000 Πόντιοι. 100 Μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 και σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάνης οι χριστιανοί Πόντιοι εγκαταστάθηκαν σε περιοχές του ελλαδικού χώρου. Αντίθετα, οι μουσουλμάνοι ελληνόφωνοι Πόντιοι εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή. 101 Έτσι, ακόμα και σήμερα υπάρχουν ομιλητές της ποντιακής διαλέκτου, οι οποίοι είναι εγκατεστημένοι σε διάφορα χωριά του νομου της Τραπεζούντας. 102 Οι περισσότεροι από τους ελληνόφωνους πόντιους είναι κάτοικοι της επαρχίας Çaykara και των χωριών της περιοχής του Όφη. 103 Γίνεται αντιληπτό πως η ελληνική παρουσία στον Πόντο είναι αδιάκοπη ανά τους αιώνες. Η περιοχή, αν και γνώριζε περιόδους ευημερίας, πολύ συχνά γινόταν έρμαιο πολιτικών αντιπαραθέσεων. Η ελληνική γλώσσα δεν σταμάτησε να μιλιέται από την εποχή που οι πρώτοι Ίωνες άποικοι εγκαταστάθηκαν εκεί, μέχρι και σήμερα. 98 Παπαδόπουλος 1975, 43. 99 Παπαδόπουλος 1975, 43. 100 Παπαδόπουλος 1975, 45. 101 Makridge 1999, 25. 102 Makridge 1999, 25. 103 Makridge 1999, 25. 23

Μπούκα Ελπίδα (Χάρτης 1) (Χάρτης 2)