ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 24: Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΤΟΥ ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Τμήμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Διαπιστώνεται ότι ο φονταμενταλισμός, ο οποίος ενεργεί στο παρόν προβάλλοντας αδιαπραγμάτευτες τις θέσεις του παρελθόντος, εκφράζει το πρόβλημα του ανθρώπινου προσώπου, που αναζητά το απόλυτο για να υπερβεί τις εσωτερικές του διασπάσεις. Αναλύεται ποια είναι η αιτία που αποτυγχάνει στο στόχο του να βοηθήσει τον άνθρωπο. Εξηγείται για ποιο λόγο ο χριστιανικός φονταμενταλισμός αποτελεί διαστροφή της αλήθειας, ειδωλοποίηση του χριστιανισμού και άρνηση της αλήθειας του Ευαγγελίου. 4
Περιεχόμενα ενότητας Ο ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΤΟΥ ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ. 5
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (1/13) Ο φονταμενταλισμός εμφανίζεται ως μαχητικός συντηρητισμός. Ωστόσο, φονταμενταλισμός και συντηρητισμός διαφέρουν. Ο συντηρητισμός περιορίζεται στην ειρηνική συντήρηση της παράδοσης. Μένει προσηλωμένος στο παρελθόν, όπου εντοπίζει την αλήθεια. Ο φονταμενταλισμός επιχειρεί τη δυναμική στερέωση της παράδοσης απέναντι στις δυνάμεις που βλέπει να την απειλούν. Ενεργεί στο παρόν και κινείται προς το μέλλον προβάλλοντας αδιαπραγμάτευτες τις θέσεις του παρελθόντος, και πολεμώντας κάθε δύναμη που μπορεί να τις βλάψει. Η παράδοση της Εκκλησίας δεν συμφωνεί ούτε με τον συντηρητισμό, που είναι προσηλωμένος στο παρελθόν, ούτε με τον φονταμενταλισμό που επιχειρεί να ζωογονήσει το παρόν και το μέλλον με τις αμετακίνητες θέσεις του παρελθόντος. 6
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (2/13) Ο φονταμενταλισμός δεν είναι καθαρά ούτε θρησκευτικό, ούτε πολιτικό ή κοινωνικό φαινόμενο. Η μήτρα του είναι το ανθρώπινο πρόσωπο. Η προσέγγισή του είναι και κοινωνιολογική και θεολογική. Έτσι καλύπτεται και η διάσταση της φαινομενολογίας του αλλά και της οντολογίας του. Στην κοινωνιολογική προσέγγιση υπάρχει μια εγγενής δυσκολία, γιατί η κοινωνιολογία έχει την τάση να παραθεωρεί την αξία του θρησκευτικού παράγοντα. Η θρησκευτική ζωή είτε περιθωριοποιείται, είτε περιορίζεται στην ιδιωτική σφαίρα, είτε εγκαταλείπεται εντελώς. Η Κοινωνιολογία, ως φαινομενολογική επιστήμη, δεν ενδιαφέρεται ούτε για την οντολογική αλήθεια, ούτε για το πρόσωπο. Ωστόσο, πολλές φορές οι διαπιστώσεις της Κοινωνιολογίας διευκολύνουν το έργο της θεολογίας. 7
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (3/13) Η θεολογική προσέγγιση του φονταμενταλισμού δεν πρέπει να θεωρείται απλή ή μονοσήμαντη. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας παρέχουν χρήσιμες επισημάνσεις για την κατανόηση και υπέρβαση του φονταμενταλισμού. Ο φονταμενταλισμός εκφράζει το πρόβλημα του ανθρώπινου προσώπου, όπως βιώνεται σήμερα. Αποτέλεσμά του θεωρείται η διάσπαση του ανθρώπου, η οποία στη σημερινή ζωή προσέλαβε ευρύτατες διαστάσεις. Η σημερινή διάσπαση του ανθρώπου: 1. Παραμέρισε την ενότητα που καλλιεργεί η θρησκευτική πίστη. 2. Διέλυσε τους συνεκτικούς δεσμούς της κοινωνικής ζωής. 3. Γενίκευσε την ανεστιότητα των ανθρώπων. 4. Προσέδωσε δραματικό χαρακτήρα στην αναζήτηση σημείων στήριξης. Ο φονταμενταλισμός εκφράζει αυτή την αναζήτηση. 8
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (4/13) Για την ορθόδοξη θεολογία, που δεν διακρίνει τη θρησκευτική από την κοινωνική ζωή, το φαινόμενο του φονταμενταλισμού είναι πρωτίστως θεολογικό, τόσο όταν παρουσιάζεται με την τυπική θρησκευτική μορφή του, όσο και όταν εμφανίζεται ως κοινωνικοπολιτικό ή ανθρωπολογικό φαινόμενο. Ο φονταμενταλισμός αναζητεί το θεμελιακό, που το ταυτίζει με το απόλυτο. Η αναζήτηση αυτή έχει θεολογικό περιεχόμενο. Η απάντηση όμως που δίνουν οι φονταμενταλιστές δεν είναι συνήθως θεολογική. Και αυτό γιατί το απόλυτο δεν τοποθετείται στην περιοχή του ακτίστου αλλά του κτιστού. Μάλιστα το απόλυτο θεωρείται και ως το μόνο πραγματικό. 9
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (5/13) Η απολυτοποίηση του κτιστού: 1. Αποτελεί βασική θεολογική αστοχία. 2. Σημαίνει εγκλωβισμό στην εγκοσμιότητα. 3. Φανερώνει ειδωλολατρία. 4. Ακρωτηριάζει την αλήθεια για το ανθρώπινο πρόσωπο. Και αυτό γιατί: α) Αδυνατεί να προσφέρει στον άνθρωπο ελευθερία και πληρότητα, καθώς δεν μπορεί να τον λυτρώσει από τον φόβο του θανάτου, και β) δεν μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να ολοκληρωθεί ως πρόσωπο. 10
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (6/13) Η αβεβαιότητα και η αίσθηση του κενού, ως αιτίες που οδηγούν στη γένεση του φονταμενταλισμού, δεν αποτελούν ηθικές αλλά οντολογικές καταστάσεις. Ο φονταμενταλισμός δεν διαθέτει οντολογία. Η ηθικολογία ή η δεοντολογία παρουσιάζονται ως οντολογία. Αυτή είναι και η καίρια πλάνη του. Οι φονταμενταλισμοί απολυτοποιούν κτιστά στοιχεία: νόμους, κανόνες, τύπους, αρχές. Δηλαδή, θεμελιώνονται σε οντολογίες που περιορίζονται στα όρια του κτιστού. Τέτοιες οντολογίες θεολογικά είναι ανυπόστατες. Συνεπώς, σε όλες τις περιπτώσεις του φονταμενταλισμού λείπει η αληθινή οντολογία. Έτσι, δεν υπάρχει άνοιγμα προς το άκτιστο, ούτε δυνατότητα ολοκλήρωσης του ανθρώπινου προσώπου. 11
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (7/13) Κατά τη χριστιανική διδασκαλία ο άνθρωπος υφίσταται σε σχέση με τον Θεό. Η ολοκλήρωσή του ως προσώπου πραγματοποιείται με την ανύψωσή του στο αρχέτυπο. Χωρίς την ανύψωσή του μένει φυλακισμένος στον χώρο και στον χρόνο. Δουλεύει στη φθορά και στο θάνατο. Η ανύψωση αυτή ματαιώθηκε με την υποταγή του στην αμαρτία και τον θάνατο. Η πραγμάτωσή της προσφέρεται ως δωρεά του Χριστού, στο πρόσωπο του οποίου φανερώνεται ο αληθινός άνθρωπος. Ο φονταμενταλισμός αγνοεί την αλήθεια του προσώπου. Δεν δέχεται ότι η αλήθεια είναι προσωπική. Προβάλλει αισθητές βεβαιότητες, λογικά σχήματα, θεσμικά κατασκευάσματα και ηθικούς αφορισμούς. Οι αντικειμενικές βεβαιότητες στηρίζουν την προσωπική του ανασφάλεια. Η ιστορία του φονταμενταλισμού είναι η ιστορία της εναγώνιας προσπάθειας του ανθρώπου να καλύψει το εσωτερικό του κενό με αντικειμενικές βεβαιότητες. 12
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (8/13) Ο φονταμενταλισμός, αν και θεωρείται νεότερο φαινόμενο, έχει παλαιότατες ρίζες. Ο Χριστός στην ιουδαϊκή κοινωνία της εποχής του επισημαίνει και αναιρεί φαινόμενα φονταμενταλιστικά. (π.χ. αργία Σαββάτου) Σε περιόδους κρίσης η καταφυγή σε αντικειμενοποιήσεις της παράδοσης είναι πάντοτε η ευκολότερη λύση. Μ αυτόν τον τρόπο η αλήθεια της πίστης νεκρώνεται, ενώ οι τύποι αποθεώνονται και αντικειμενοποιούνται. Ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός αποδεικνύεται συνήθως τόσο πιο σκληρός, όσο πιο μεγάλη είναι η βεβαιότητα για την παράδοση που προασπίζεται. Στην περίπτωση αυτή η παράδοση δεν εκλαμβάνεται ως τρόπος ζωής, αλλά ως αντικειμενικό γράμμα. Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για την παράδοση αλλά για έναν επιθετικό συντηρητισμό. 13
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (9/13) Ο χριστιανικός φονταμενταλισμός συνδέθηκε με τον Προτεσταντισμό. Αν και με την εκκοσμίκευση αμβλύνθηκε, υπάρχουν και σήμερα παραφυάδες με ζηλωτικό πνεύμα και απόλυτες διεκδικήσεις. Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι από τη φύση της απόλυτη. Είναι ριζοσπαστική και γι αυτό δεν είναι φονταμενταλιστική. Ο ζήλος του Θεού βρίσκεται στην καρδιά της. Συμβαδίζει με τη θεογνωσία και την κοινωνία με τον Θεό. Ο κίνδυνος του φονταμενταλισμού στην Ορθοδοξία προέρχεται συνήθως από τα λαϊκά στρώματα. Μόνο όταν μένει ανοιχτή στην περιοχή του ακτίστου και διατηρεί την προσωπική κοινωνία με τον άκτιστο Θεό, μπορεί να υπάρχει ως Ορθόδοξη Εκκλησία. Η αποφατική θεολογία προχωρεί στην αναίρεση όλων των κτιστών στοιχείων, γιατί αυτά από τη φύση τους δεν μπορούν να αδυνατούν να χωρέσουν το άκτιστο. Αυτό βεβαίως σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει σχετικοποίηση των δογματικών θεμελίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας. 14
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (10/13) Στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ο κίνδυνος του φονταμενταλισμού προέρχεται από την κορυφή της εκκλησιαστικής ηγεσίας. Το παπικό πρωτείο προβάλλει ως επιστέγασμά του. Και ο παπικός φονταμενταλισμός, που κινείται σε επίπεδα κορυφής έχει ευρύτερες επιπτώσεις. Ο μεγάλος φονταμενταλιστικός πειρασμός έχει ως συνέπεια: 1. την απουσία της εμπειρικής θεολογίας, 2. την τυποποίηση της πνευματικής ζωής, 3. τη συρρίκνωση της εκκλησιαστικής παράδοσης στο παπικό πρωτείο, 4. την αναγωγή της Εκκλησιολογίας στην παπική εξουσία. (Ουνία). 15
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (11/13) Ο ορθόδοξος γίνεται φονταμενταλιστής όταν βλέπει τις ρίζες του στο επίπεδο του κτιστού. Τότε δεν τρέφεται από την πραγματική πηγή της Εκκλησίας, που είναι η προσωπική κοινωνία με τον άκτιστο Θεό. Ως αποτέλεσμα είναι να χάνεται κάθε πιθανότητα για οποιαδήποτε κοινωνία αγάπης και ελευθερίας. Ο φονταμενταλιστής θεωρεί βέβαιο το κτιστό, το οποίο του φαίνεται ασάλευτο. Ακριβώς, εκεί βρίσκεται και το λάθος του, καθώς το ασάλευτο δεν υπάρχει ως δεδομένο σχήμα, αλλά ως προσδοκώμενη ζωή. Η πίστη στον προσωπικό Θεό της αγάπης και της ελευθερίας είναι ασυμβίβαστη με τον φανατισμό, τη μισαλλοδοξία και τελικά με τον φονταμενταλισμό. 16
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (12/13) Τελικά δεν θα ήταν ακραίο να υποστηριχθεί ότι ο χριστιανικός φονταμενταλισμός αποτελεί: 1. διαστροφή της χριστιανικής αλήθειας, 2. ειδωλοποίηση του χριστιανισμού και 3. άρνηση της αλήθειας του Ευαγγελίου. 17
ΦΟΝΤΑΜΕΝΤΑΛΙΣΜΟΥ (13/13) Σήμερα υπάρχει διάχυτος ένας επιστημονικός φονταμενταλισμός. Καλύπτεται με τον μανδύα της επιστήμης και θεωρεί ως αληθινή μόνο την επιστημονική γνώση. Κάθε τι που δεν αποδεικνύεται με την επιστημονική μεθοδολογία απορρίπτεται. Αυτή η πρακτική όμως έχει ως αποτέλεσμα να εγκλωβίζει τον άνθρωπο και τη ζωή του σε νεκρά σχήματα. Ο φονταμενταλισμός αυτού του είδους ως κύριο όπλο του χρησιμοποιεί την επιστήμη της βιολογίας, η οποία έχει φτάσει στο σημείο να αμφισβητεί κάθε ηθική πραγματικότητα και να ταυτίζει τον άνθρωπο με τις βιολογικές του λειτουργίες. Γι αυτό και γίνεται επικίνδυνος για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του. 18
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 20
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 21
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 22