ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγικό σημείωμα...5 Αντί προλόγου...7 Πίνακες αντιστοίχισης των ερωτήσεων με τη διδακτέα ύλη και των μαθημάτων της ειδικότητας... 8 Βασικά όργανα και σκεύη χημικού εργαστηρίου...12 Αρκτικόλεξα... 16 Πρώτη Ενότητα...21 εύτερη Ενότητα...43 Τρίτη Ενότητα...52 Τέταρτη Ενότητα...124 Πέμπτη Ενότητα... 161 Έκτη Ενότητα... 172 Έβδομη Ενότητα... 177 Όγδοη Ενότητα...212 Ένατη Ενότητα...224 έκατη Ενότητα...277 Βιβλιογραφία...291
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η επιθυμία μου να γράψω αυτό το βιβλίο υπήρχε εδώ και κάμποσα χρόνια, όμως η εμπειρία και η δυνατότητα να την πραγματοποιήσω ήρθε αργότερα. Μάλιστα, το μεγαλύτερο κίνητρο αυτής της προσπάθειας αποτέλεσε η διαπίστωση ότι το κενό που υπάρχει στη βιβλιογραφία στον τομέα αυτόν εξακολουθεί να μην καλύπτεται. Η αναγκαιότητα για την καλύτερη προετοιμασία με σκοπό την επιτυχία στις εξετάσεις πιστοποίησης των σπουδαστών της ειδικότητας των Βοηθών Φαρμακείου και των Τεχνικών Φαρμάκων Καλλυντικών και παρεμφερών προϊόντων αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό για την έκδοση του βιβλίου. Ταυτόχρονα, σημαντικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός της απουσίας οποιουδήποτε ενιαίου βιβλίου ή συγγράμματος στο οποίο οι σπουδαστές να μπορούν να ανατρέξουν. Έτσι, είναι αρκετά δύσκολο να οργανώσουν το διάβασμά τους και να πετύχουν τους δύο βασικούς τους στόχους: την επίλυση των αποριών τους κατά τη διάρκεια των σπουδών και της κατάρτισής τους, καθώς και την εξασφάλιση της επιτυχίας τους στις εξετάσεις πιστοποίησης. Βέβαια, το βιβλίο απευθύνεται γενικότερα σε σπουδαστές/φοιτητές του κλάδου των επιστημών υγείας (φαρμακευτικής, ιατρικών εργαστηρίων, αισθητικών κτλ.). Ταυτόχρονα όμως περιέχει πληροφορίες οι οποίες είναι χρήσιμες και στο ευρύτερο κοινό και γενικότερα σε εκείνους που θα ήθελαν να αποκτήσουν γενικές γνώσεις στα θέματα αυτά, χωρίς να είναι απαραίτητα το αντικείμενο της εργασίας τους. Σ αυτό βοηθάει και ο σχετικά απλουστευμένος τρόπος με τον οποίο γράφτηκε το βιβλίο, όπου αυτό ήταν εφικτό, έτσι ώστε να μη χαθεί η επιστημονική υπόσταση της πληροφορίας που έπρεπε να δοθεί. Εκτός από τις εξειδικευμένες ερωτήσεις, που αφορούν κυρίως αυτούς που ασχολούνται με το αντικείμενο, το βιβλίο περιέχει βασικές έννοιες χημείας, σημαντικές πληροφορίες υγιεινής και ασφάλειας, φαρμακολογίας, γενικές πληροφορίες φαρμακευτικής τεχνολογίας και κοσμητολογίας. Μάλιστα, η δομή του είναι τέτοια ώστε να διευκολύνει και το ευρύτερο κοινό να απαντήσει σε κάποια ερωτήματα που συναντά στην καθημερινή ζωή. Τέλος, το βιβλίο περιλαμβάνει και μία σειρά ερωτήσεων που αφορούν το φαρ-
6 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ μακευτικό marketing (Ενότητα 10). Οι απαντήσεις των ερωτήσεων αυτών δόθηκαν με τη σημαντική βοήθεια του κ. Λάμπρου Γκιουζέπα, τον οποίο ευχαριστώ θερμά. Η δομή του βιβλίου Οι απαντήσεις των ερωτήσεων περιέχουν: τα στοιχεία που εναι αναγκαία για την επιτυχία στις εξετάσεις πιστοποίησης πλαίσια όπου παρατίθενται συμπληρωματικά στοιχεία, που βοηθούν την κατανόηση των απαντήσεων, τα οποία είτε αναφέρονται στη θεωρία είτε αποτελούν επιπλέον χρήσιμες πληροφορίες ένα ή περισσότερα σχήματα, τα οποία είτε αναγκαία σε μία απάντηση είτε διευκολύνουν την κατανόησή της. Πιστεύω ότι με το βιβλίο αυτό παρέχεται ολοκληρωμένη βοήθεια όχι μόνο στους σπουδαστές της συγκεκριμένης ειδικότητας, αλλά και σε κάθε επιστήμονα που δραστηριοποιείται στον χώρο των επιστημών υγείας. Ωστόσο, οποιαδήποτε πρόταση για βελτίωση του παρόντος συγγράμματος είναι καλοδεχούμενη. Μαρία Γ. Κούσκουρα Θεσσαλονίκη Φεβρουάριος 2017
ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Το εγχειρίδιο με τίτλο Ειδικότητα Βοηθών Φαρμακείου Ένας οδηγός προετοιμασίας για τις εξετάσεις πιστοποίησης, με συγγραφέα την κα Μ. Κούσκουρα έρχεται να καλύψει την απουσία ανάλογου βοηθήματος σε πανελλαδικό επίπεδο. Είναι καλογραμμένο και δίνει με τρόπο σωστά οργανωμένο βασικές γνώσεις και πληροφορίες, χρήσιμες όχι μόνο για τους βοηθούς φαρμακείου αλλά και για ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Παρέχονται με απλουστευμένο τρόπο επιστημονικές γνώσεις καθώς και σημαντικές πληροφορίες υγιεινής και ασφάλειας αλλά και φαρμακευτικού μάρκετινγκ, ενώ λύνονται και πολλαπλά ερωτήματα που συναντώνται στην καθημερινότητα. Εύχομαι καλή επιτυχία και αναγνώριση στην φιλότιμη προσπάθεια της συγγραφέως.. Χατζηπαύλου-Λίτινα Καθηγήτρια Φαρμακευτικής Χημείας Τμήμα Φαρμακευτικής Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη Φεβρουάριος 2017
8 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Πίνακες αντιστοίχισης των ερωτήσεων με τη διδακτέα ύλη και των μαθημάτων της ειδικότητας 1, 2, 4, 5 Έλεγχος Ποιότητας Φαρμάκων 3 Έλεγχος και Αξιολόγηση Καλλυντικών Ενότητα 1 3, 7, 8 Φαρμακευτική Τεχνολογία 6, 10 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ 9 Χημική Τεχνολογία 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23 Ασφάλεια και Υγιεινή 10 Γενική Χημεία Ενότητα 2 1, 3 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ 2, 4 Έλεγχος Ποιότητας Φαρμάκων 5, 6, 7, 8 Ασφάλεια και Υγιεινή 9, 10 Φαρμακολογία Τοξικολογία Ενότητα 3 1, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 34, 35, 36, 37, 38, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 63, 75, 76 1, 2, 3, 4, 6, 7, 8, 14, 15, 16, 17, 18, 27, 29, 31 Φαρμακευτική Τεχνολογία Ι και ΙΙ Φαρμακευτική Φυσική 2, 3, 6, 7, 8 Φυσικές και Χημικές ιεργασίες
ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ 9 17, 18, 29, 30, 32 Γενική Χημεία 17, 18, 28, 31, 53, 86, 87, 88, 89, 90, 91 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ Ενότητα 3 19, 20, 21, 22, 23, 27, 33, 39, 40, 41, 42, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 72, 73, 74, 77, 78, 81 24, 25, 26, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62 63, 64 66, 70, 71, 72, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85 Κοσμητολογία Ι και ΙΙ Μικροβιολογία Έλεγχος και Αξιολόγηση Καλλυντικών Χημική Τεχνολογία 70, 71 Βιοχημεία 1, 6, 18, 19, 21, 26, 27, 28, 29, 31, 32 Γενική Χημεία Ενότητα 4 1, 2, 3, 4, 7, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ 5, 7, 8 Οργανική Χημεία 9, 10 Βιοχημεία 33, 34, 35, 36 Μέθοδοι Ελέγχου Φαρμάκων 37, 38, 41 Έλεγχος και Αξιολόγηση Καλλυντικών 39, 40 Μικροβιολογία Ενότητα 5 1, 2, 3, 12, 13, 14 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ 4, 5, 6, 11 Έλεγχος Ποιότητας Φαρμάκων
10 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ 7, 8, 9, 10, Φαρμακευτική Τεχνολογία Ι και ΙΙ Ενότητα 6 1, 2, 3, 5 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ 4 Έλεγχος και Αξιολόγηση Καλλυντικών 6 Φαρμακευτική Φυσική Ενότητα 7 όλες (1-41) Φαρμακολογία Τοξικολογία Ενότητα 8 1, 2, 3, 4, 5, 10, 11 Έλεγχος Ποιότητας Φαρμάκων 6 Φαρμακευτική Φυσική 7, 8, 9, 15, 16, 17 Φαρμακευτική Τεχνολογία Ι και ΙΙ 10, 12, 13, 14 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 69, 70, 71, 73 Αναλυτική Χημεία Ι και ΙΙ Ενότητα 9 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 Μέθοδοι Ελέγχου Φαρμάκων 13, 14 Φαρμακευτική Φυσική 14, 16, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66 Κοσμητολογία Ι και ΙΙ
ΠΙΝΑΚΕΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ 11 15, 48, 68 Φαρμακευτική Τεχνολογία Ι και ΙΙ 17, 18, 19, 22, 23 Έλεγχος και Αξιολόγηση Καλλυντικών Ενότητα 9 19, 21 Μικροβιολογία 20, 27 Βιοχημεία 24, 25 Χημική Τεχνολογία 57, 72 Έλεγχος Ποιότητας Φαρμάκων 67 Οργανική Χημεία Ενότητα 10 όλες (1-12) Marketing Φαρμάκων και Καλλυντικών
12 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ Βασικά όργανα και σκεύη χημικού εργαστηρίου Τα πιο σημαντικά όργανα που χρησιμοποιούνται σε ένα εργαστήριο εικονίζονται παρακάτω. Όργανα μέτρησης όγκου 1 2 3 (i) (ii) (iii) (iv) 4 1. Ογκομετρικοί κύλινδροι Είναι γυάλινοι ή πλαστικοί με ή χωρίς πώμα (όγκος: από 5 ml έως 1 L). 2. Ογκομετρικές φιάλες με πώμα (εσμυρισμένο ή πλαστικό) Είναι συνήθως γυάλινες, βαθμονομημένες (όγκος: από 1 ml έως 5 L). 3. Σιφώνια (i) Μέτρησης (γυάλινα, όγκος: από 1 ml έως 50 ml) (ii) Πλήρωσης (γυάλινα, όγκος: από 1 ml έως 50 ml) (iii) Μικροπιπέτες με έμβολο (μηχανικά, όγκος: από 1 μl έως 1000 μl) (iv) Σύριγγες (όγκος: από 0.01 μl έως 100 μl) 4. Προχοΐδες Είναι γυάλινες (όγκος: από 5 ml έως 100 ml). Προσοχή! Στα σιφώνια μετρήσεως και πληρώσεως το υγρό που παραμένει στη μύτη του σιφωνίου έχει υπολογισθεί κατά τη βαθμονόμησή τους και γι αυτό δεν πρέπει να γίνεται προσπάθεια να εκρεύσει.
ΒΑΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΣΚΕΥΗ ΧΗΜΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ 13 Σωστή ανάγνωση του όγκου σε σιφώνιο ή προχοΐδα Η σωστή ανάγνωση του όγκου φαίνεται στη διπλανή εικόνα. Η ένδειξη στην περίπτωση αυτή είναι 8.7 ml. Άλλα γυάλινα και βοηθητικά όργανα 5 6 7 (i) (ii) 5. Ποτήρια ζέσεως Είναι γυάλινα (όγκος: από 5 ml έως 1 L). 6. Σφαιρικές φιάλες (απλές, δίλαιμες, τρίλαιμες) Είναι γυάλινες (όγκος: από 25 ml έως 1 L). 7. Κωνικές φιάλες απλές (i) ή κενού (ii) Είναι γυάλινες (όγκος: από 25 ml έως 1 L). 8 9 10 (i) (ii) 11 12 13 8. Μεταλλικά στηρίγματα προχοΐδας 9. Μεταλλικοί τρίποδες 10. Χωνιά διήθησης Είναι γυάλινα (i) ή πορσελάνης (ii) (Buchner). 11. Ψυκτήρες 12. Διαχωριστικές χοάνες 13. Υδροβολείς
14 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ 14. Όργανα ζύγισης στερεών (i) Ύαλοι ωρολογίου (ii) Φιαλίδια ζύγισης 15. Μεταλλικές σπάτουλες 16. Μεταλλικές τσιμπίδες 14 (i) (ii) 15 16 17 18 19 20 21 22 23 17. Πυράγρες Για μεταφορά καυτών σκευών (π.χ. της κάψας). 18. Κάψες πορσελάνης 19. Γυάλινες ράβδοι ανάδευσης 20. Θερμόμετρα 21. Σταγονόμετρα 22. Ελαστικές σφαίρες αναρρόφησης τριών βαλβίδων (πουάρ) 23. Ιγδίο και ύπερος (γουδί και γουδοχέρι) 24. Ξηραντήρας 25. ph-μετρο 24 25
ΒΑΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΙ ΣΚΕΥΗ ΧΗΜΙΚΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ 15 Όργανα μέτρησης μάζας μηχανικός ζυγός ηλεκτρονικοί ζυγοί
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17 ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ 17 Αρκτικόλεξα Ενότητα 1 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Κανόνες καλής παρασκευής Good Manufacturing Practices GMP Ατμός χαμηλής θερμοκρασίας Low Temperature Steam and LTSF με φορμαλδεΰδη Formaldehyde Υπεριώδης ακτινοβολία Ultra Violet UV Ελληνικό Ινστιτούτο Υγιεινής ΕΛΙΝΥΑΕ και Ασφάλειας της Εργασίας Εθνικό Κέντρο Άμεσης ΕΚΑΒ Βοήθειας Καρδιοπνευμονική ΚΑΡ.Π.Α. αναζωογόνηση Μέσα ατομικής προστασίας ΜΑΠ Κανονισμός ταξινόμησης, επισήμανσης και συσκευασίας Classification, Labelling and Packaging regulation CLP Ενότητα 2 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Φύλλα δεδομένων ασφαλείας Material Safety Data Sheets MSDS υλικού Κέντρο ηλητηριάσεων Κ.. Ενότητα 3 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Λάδι σε νερό (διασπορά) oil in water o/w Νερό σε λάδι (διασπορά) water in oil w/o Υδροφιλική-λιποφιλική Hydrophile-Lipophile Balance HLB ισορροπία Χαμηλή θερμοκρασία για μακρό χρονικό διάστημα Low Temperature Long Time LTLT Υψηλή θερμοκρασία για βραχύ High Temperature Short Time HTST χρονικό διάστημα
18 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ 18 Υπέρ υψηλή θέρμανση Ultra-High Temperature UΗΤ Χημικά απαιτούμενο οξυγόνο Chemical Oxygen Demand COD Βιοχημικά απαιτούμενο Biochemical Oxygen Demand BOD οξυγόνο ιαλυμένο οξυγόνο Dissolved Oxygen DO Ενότητα 4 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Περιεκτικότητα επί τοις εκατό weight per weight percentage % w/w βάρος κατά βάρος Περιεκτικότητα επί τοις εκατό weight per volume percentage % w/v βάρος κατ όγκο Περιεκτικότητα επί τοις εκατό volume per volume percentage % v/v όγκος κατ όγκο Μοριακότητα ή μοριακή molecular concentration Molarity συγκέντρωση Μοριακότητα κατά βάρος molal concentration Molality διαλυτικού μέσου Μέρη ανά εκατομμύριο parts per million ppm Μέρη ανά δισεκατομμύριο parts per billion ppb Κανονικότητα Normality Normality Γερμανικοί βαθμοί d Γαλλικοί βαθμοί F Φασματοσκοπία ατομικής Atomic Absorption AAS απορρόφησης Spectroscopy Αέρια χρωματογραφία Gas Chromatography GC Περίοδος μετά το άνοιγμα Period After Opening PAO Ενότητα 7 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Γαστρεντερικό σύστημα ΓΕΣ Χορήγηση από το στόμα per os p.o. ενδοφλέβια ή ενδοαγγειακή intravenous administration i.v. ενδομυϊκή intramuscular i.m. υποδόρια subcutaneous s.c. ενδοπεριτοναϊκή intraperitoneal i.p.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 Εγκεφαλονωτιαίο υγρό Cerebrospinal fluid ΕΝΥ (CSF) Απλή εφάπαξ δόση Μέγιστη απλή δόση Ημερήσια δόση dosis therapeutica simplex dosis maxima simplex dosis therapeutica pro die Μέγιστη ημερήσια δόση dosis maxima pro die Θανατηφόρος δόση dosis letalis Τοξική δόση dosis toxica Αυτόνομο νευρικό σύστημα Autonomous Nervous System ΑΝΣ (ANS) Κεντρικό νευρικό σύστημα Central Nervous System ΚΝΣ (CNS) Μη στεροειδή αντιφλεγμονώδη φάρμακα Non Steroidal Antinflammatory Drugs ΜΣΑΦ (NSAID) Ενότητα 8 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Ελληνική Φαρμακοποιία Ε.Φ. Ευρωπαϊκή Φαρμακοποιία European Pharmacopoeia Eur. Ph. Αμερικανική Φαρμακοποιία United States Pharmacopoeia USP Βρετανική Φαρμακοποιία British Pharmacopoeia Β.Ρ. ιεθνής Φαρμακοποιία International Pharmacopoeia Ι.Ρ. Ενότητα 9 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Φασματοφωτομετρία υπεριώδους ορατού UV vis Spectroscopy UV vis Φασματοφωτομετρία ατομικής απορρόφησης Atomic Absorption Spectroscopy AAS Φασματοσκοπία μάζας Mass Spectroscopy MS Υγρή χρωματογραφία υψηλής High Performance Liquid HPLC απόδοσης Chromatography Φασματοσκοπία υπερύθρου Infra-Red Spectroscopy IR Χρωματογραφία λεπτής Thin Liquid Chromatography TLC στιβάδας Στερεό solid s Υγρό liquid l Αέριο gas g
20 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑ ΒΟΗΘΩΝ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΥ 20 Εστέρες του p-hydroxy benzoic acid esters parabens p-υδροξυβενζοϊκού οξέος Φυσικοί ενυδατικοί Natural Moisturizing Factors NMF παράγοντες Ελληνικός Οργανισμός ΕΟΦ Φαρμάκων είκτης ηλιακής προστασίας Sun Protection Factor SPF Ελάχιστη δόση ερυθήματος Minimum Erythema Dose MED α-υδροξυοξέα Alpha Hydroxy Acids ΑΗΑ Ενότητα 10 Ελληνικός όρος Ξενόγλωσσος όρος Αρκτικόλεξο Κύκλος ζωής προϊόντος ΚΖΠ Ανάλυση SWOT SWOT analysis SWOT