Παναγιώτης Κορδούτης Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 20 Ιουνίου 2017, Σύγχρονο Λαϊκό Πανεπιστήμιο Δήμου Νέας Σμύρνης 1
ΜΕΤΑΣΥΝΟΔΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗ ΠΡΟΤΡΟΠΗ AMORIS LAETITIA ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΦΡΑΓΚΙΣΚΟΥ ΠΡΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΟΥΣ ΙΕΡΩΜΕΝΟΥΣ ΖΕΥΓΑΡΙΑ ΠΑΝΤΡΕΜΕΝΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΛΑΙΚΟΥΣ ΠΙΣΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 19 Mαρτίου 2016, σελίδες 325 στην Αγγλική http://w2.vatican.va/content/francesco/en/apost_exhortations/documents/papa-francesco_esortazioneap_20160319_amoris-laetitia.html 2
AMORIS LAETITIA: η χαρά και το δικαίωμα της αγάπης Ο αρχαιότερος αδιάλειπτης διάρκειας θεσμός που ασχολήθηκε οντολογικά με τον άνθρωπο και πρότεινε πρότυπα ανθρώπινου βίου, αναγνωρίζει τη χαρά του έρωτα και του σεξ, διακρίνοντας τα από την αγάπη ενώ ταυτόχρονα συζητά την αλληλεπίδρασή τους 1. Γιατί; Τι έχει αλλάξει; 2. Έχει συντονιστεί σήμερα η «Ψυχολογία της αγάπης», η θεωρία και η έρευνα για την αγάπη με τα τεκταινόμενα στις κοινωνίες μας ως προς τις σχέσεις αγάπης; 3
Οι κοινωνικές αλλαγές στις σχέσεις: η αλλαγή του νοήματος της αγάπης Καταγράφεται απορρύθμιση ρητών και άρρητων κοινωνικών κανόνων για τις σχέσεις, όπως τουλάχιστον δηλώνουν η αναβλητικότητα στην απόφαση για γάμο η αύξηση της ηλικίας των γυναικών που έρχονται σε γάμο το βραχύβιο των νεότερων γάμων τα αυξημένα διαζύγια η αντίληψη του γάμου και ως συντροφικής σχέσης χωρίς παιδιά οι «νεκροί» γάμοι ή η αδιαφορία μέσα στη σχέση γάμου, η ανία τα αυξημένα ποσοστά απιστίας σε σχέσεις γάμου και σταθερές σχέσεις η άρρητη θεσμοθέτηση σεξουαλικών παιγνίων με άλλα ζευγάρια και τρίτους τα φαινόμενα βίας και απανθρωποποίησης στο γάμο συχνά στο όνομα της αγάπης 4
Οι κοινωνικές αλλαγές στις σχέσεις: η αλλαγή του νοήματος της αγάπης η παράταση της εφηβικής και νεανικής ζωής (νεοτενία) οι παράλληλες σχέσεις η σειριακή μονογαμία η συχνή εναλλαγή σχέσεων που αναφέρουν οι νεότεροι η αυξημένη επίσημη και ανεπίσημη συμβίωση οι φιλικές σχέσεις με ερωτικά οφέλη το ανικανοποίητο στις σχέσεις και η εμμονική αναζήτηση του «καλύτερου» οι άκαμπτες μη ρεαλιστικές προσδοκίες το έλλειμα διαπραγμάτευσης στις σχέσεις η αναζήτηση σχέσεων με βάση προφίλ στο διαδίκτυο = η αναζήτηση σχέσεων με βάση προφίλ στην αναλογική ζωή η κοινωνική αποδοχή της μοναχικής ζωής και η αύξηση των μονοπρόσωπων νοικοκυριών 5
Η αγάπη: πυκνό και ασαφές νόημα που πηγάζει από το σχετίζεσθαι Καθολικά ασαφής Πολυσύνθετη Φευγαλέα Χρονικά, κοινωνικά νοηματοδοτούμενη, εκφραζόμενη μέσα από μεγάλο ρεπερτόριο διαπροσωπικών συμπεριφορών αλλά Στιβαρό και αδιάψευστο το υποκειμενικό βίωμα που αποκρίνεται στη λέξη/εις που φαίνεται να σχηματίζουν συστάδες νοήματος Καθολικό φαινόμενο που ανακύπτει πάντα μέσα στο όριο συγκεκριμένης ή νοερής διαπροσωπικής σχέσης 6
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Παρά την ασάφεια, η διεπιστημονική κοινότητα (Κοινωνικοί Ψυχολόγοι, Γνωστικοί Ψυχολόγοι, Διαπολιτισμικοί Ψυχολόγοι, Νευροψυχολόγοι, Ψυχολόγοι της Εξέλιξης, Ψυχολόγοι του Σεξ, Κοινωνικοί Ψυχίατροι, Κοινωνικοί Ανθρωπολόγοι, Ανθρωπολόγοι, Βιολόγοι, Βιοχημικοί) που την μελετά συγκλίνει στη θέση ότι στον πυρήνα της βρίσκεται ένα σταθερό και καθολικό για το ανθρώπινο είδος κινητήριο σύστημα για το σχετίζεσθαι Hatfield & Rapson, 1995. Lieberman & Hatfield, 2006. Shaver et al. (1988). Shaver & Mikulincer, 2016, 2011. Fisher (2016). Leckman et al. (2006). Kenrick (2006) 7
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Επιχειρώντας τη σύνθεση των σχετικών «Κοινωνιοψυχοβιολογικών» προσεγγίσεων, φαίνεται ότι: το σύστημα του αγαπητικώς σχετίζεσθαι κινητοποιεί τα άτομα, με τρεις μηχανισμούς ή κίνητρα: Ι. Ανίχνευσης ή «σεξ*»: επιλογή, δοκιμασία και εναλλαγή ερωτικών συντρόφων, μέσω της σεξουαλικής έκφρασης ΙΙ. Εστίασης ή «έρωτα*»: προσήλωση σε ένα σύντροφο, μέσω του ερωτικού πάθους ΙΙΙ. Δημιουργίας δεσμού ή «δεσμού*»: επιδίωξη θετικότητας, προβλεψιμότητας και σταθερότητας των εκατέρωθεν συμπεριφορών, αίσθημα ασφάλειας, αίσθημα εκ του ασφαλούς αυτονομίας *οι λέξεις αναφέρονται στην υποκειμενική εμπειρία. 8
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Ι. Ο μηχανισμούς της ανίχνευσης ή του σεξ: Στόχος είναι ο εντοπισμός κατάλληλου συντρόφου για συνουσία Αρχικά αρκείται στην διαθεσιμότητα προς ερωτοτροπία ή στην πρόκλησή της, ενώ στην πλήρη εκδίπλωσή του επιτρέπει εναλλαγή σεξουαλικών συντρόφων και συνευρέσεων που ικανοποιούν καθαυτές και, ενδεχομένως αλλά όχι απαραιτήτως, θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην τροφοδότηση των δύο άλλων μηχανισμών («Ο έρως ένεκα της συνουσίας γίγνεται; Ούτε δια τούτου ούτε άνευ τούτου», Αρίστιππος) Ο μηχανισμός δεν εμπλέκει τον εαυτό στην πληρότητά του ενώ δεν απαιτεί ιδιαίτερη συναισθηματική επένδυση είτε στην ερωτοτροπία είτε στην σεξουαλική πράξη 9
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση ΙΙ. Ο μηχανισμός της εστίασης, του έρωτα ή του ερωτικού πάθους (1): Παράγει την εκούσια-ακούσια εμμονή σε έναν σύντροφο που μπορεί να προσλάβει μορφή σχεδόν ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς. Το αντικείμενο του ερωτικού πάθους γίνεται αντιληπτό περισσότερο με τα χαρακτηριστικά που επιθυμούμε να έχει παρά με εκείνα που πραγματικά έχει Η βαθμιαία αύξηση της ψυχολογικής εγγύτητας, υποδαυλίζει φαντασιακές προσδοκίες ενότητας εγκλωβίζοντας τους συντρόφους στη συνύπαρξη γύρω από την σαρκική συνεύρεση, για χρόνο βραχύ μεν αλλά επαρκή ώστε άμεσα ή έμμεσα να υποστηρίζεται η αναπαραγωγή 10
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση ΙΙ. Ο μηχανισμός της εστίασης, του έρωτα ή του ερωτικού πάθος (2): κύριο όφελος του μηχανισμού: Μέσω των διεργασιών της εγγύτητας την εμπιστοσύνη και την αυτό-αποκάλυψη και ετεροανακάλυψη, διευρύνεται ο εαυτός για να συμπεριλάβει τον άλλο. Ο εαυτός διατίθεται για επιρροή και επιθυμεί να επηρεάσει τον άλλο. Ο εαυτός «μεγαλώνει». Η σχέση δεν είναι ρεαλιστική αλλά εάν τα άτομα έχουν μείνει αρκετά μαζί μπορεί να υπάρχει δυναμική για τροφοδότηση του επόμενου μηχανισμού ή και του προηγούμενου Τα συναισθήματα είναι υπερβολικά, έχουν εξάρσεις και βυθίσεις, είναι αντιφατικά Ο οργανισμός εξαντλείται. Το ερωτικό πάθος δεν μπορεί να συντηρηθεί για πολύ και σταδιακά τα χαρακτηριστικά του αποσβένυνται 11
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση ΙΙΙ. Ο μηχανισμός της δημιουργίας δεσμού ή απλά ο «δεσμός»: εγκαθιστά σταθερή σχέση, χρονικά ικανή για την άμεση και έμμεση υποστήριξη της επιβίωσης και ευζωίας των παιδιών, που μπορεί να προκύψουν, ώστε να φτάσουν σε αναπαραγωγική ηλικία Διασφαλίζει την κατά προτεραιότητα φροντίδα των μελών της σχέσης και την αγαπητική συντροφικότητά τους Παρέχει ευρύτερη υποστηρικτική κοινωνική δικτύωση Εν δυνάμει παρέχει έναν κύκλο αποδοχής και αναγνώρισης για τα μέλη του που τα ενδυναμώνει και αυτονομεί ως προς τρίτους έξω από το δεσμό. Πρόκειται για το αίσθημα της ασφάλειας 12
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Τα τρία συστήματα του αγαπητικώς σχετίζεσθαι: λειτουργούν ανεξάρτητα μπορούν να λειτουργούν ταυτόχρονα και τα τρία δεν είναι απαραίτητο να συμμετέχουν και τα τρία σε μία σχέση ούτε να συμμετέχουν με την ίδια ένταση μπορεί να υπολειτουργεί το ένα ή να υπερλειτουργεί το άλλο μπορούν χρονικά να διαδέχονται το ένα το άλλο αλλά όχι απαραιτήτως με συγκεκριμένη προκαθορισμένη σειρά (π.χ. σεξέρωτας-δεσμός αλλά και έρωτας-σεξ-δεσμός αλλά και δεσμόςέρωτας σεξ) όλοι οι συνδυασμοί είναι εφικτοί και μάλιστα σε διαφορετικά πρόσωπα π.χ. με τον Χ να λειτουργεί ο δεσμός και με τον Ψ ο έρωτας ή το σεξ 13
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Οι παραγόμενες από τον τρόπο λειτουργίας των τριών συστημάτων σχέσεις υπόκεινται σε κοινωνικό έλεγχο, είτε προάγονται κοινωνικά είτε καταστέλλονται Είναι επομένως, η έκφραση του σεξ, του έρωτα και της ανάγκης για δεσμό που ποικίλει, αγόμενη από τα κοινωνικά ήθη και όχι ο πυρήνας της, δηλαδή τα συστήματα καθαυτά! 14
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Η θεσμοθετημένη και επιτρεπτή έκφραση των κινήτρων περί το σχετίζεσθαι και των συνδυασμών τους (σεξ-έρωτας-δεσμός) στις εκάστοτε κοινωνίες επηρεάζει την οργάνωση του ιδιωτικού βίου και την προσωπική εμπειρία άλλοτε επιτρέποντας άλλοτε απαγορεύοντας είδη και τρόπους σχέσεων Οι μηχανισμοί δεν καταστέλλονται ποτέ απολύτως ούτε για πολύ καιρό Για τον παραπάνω λόγο άλλωστε τα άτομα, και ενώ διαρκεί μία σχέση τους, παραβιάζουν κοινώς αποδεκτούς κανόνες, απιστούν, προδίδουν τους συντρόφους τους, ψεύδονται, υπομένουν, βιώνουν εσωτερικές συγκρούσεις, ντροπή, ενοχή κ.α. 15
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Παραδείγματα σχέσεων στις οποίες ρυθμίζεται η συνδυαστική εκδήλωση των τριών συστημάτων κοινωνικά Οι προγαμιαίες και μεταγαμιαίες σχέσεις Ο γάμος και η σχέση των ανθρώπων μετά το διαζύγιο και την απώλεια Η ελεύθερη συμβίωση Η επίσημη συμβίωση Η σταθερή σχέση Η ευκαιριακή σχέση Η σχέση μόνο με σεξ Η φιλική (δηλαδή με στοιχεία δεσμού) σχέση με σεξ Η σχέση δεσμού χωρίς σεξ Η σχέση έρωτα χωρίς σχέδια δεσμού Ο έρωτας χωρίς σεξ Η ανοιχτή σχέση Η πολυερωτικότητα 16
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Παραδείγματα σχέσεων στις οποίες ρυθμίζεται η συνδυαστική εκδήλωση των τριών συστημάτων κοινωνικά σε ορισμένους κοινωνικές κατηγορίες και όχι σε άλλες, η σχέση δεσμού σε ομοφυλόφιλους (μόνο η σχέση σεξ είναι «ανεκτή» σε ορισμένες κοινωνίες) η σχέση σεξ ή έρωτα σε άτομα τρίτης ηλικίας (μόνο η σχέση δεσμού είναι ανεκτή, οι άλλες λοιδορούνται και αποθαρρύνονται) η σχέση σεξ ή έρωτα σε άτομα ΑΜΕΑ (συνήθως «απανθρωποποιούνται» ή «παιδιοποιούνται» ή «αγιοποιούνται» και είναι ανεκτός μόνο ο δεσμός, ίσως ο «πλατωνικός» έρωτας όχι το σεξ) κ.ο.κ 17
Η εννοιολόγηση της αγάπης από τη διεπιστημονική «Ψυχοκοινωνιοβιολογική» προσέγγιση Συχνά δεν πιέζει θεσμικά η κοινωνία καθαυτή αλλά είναι, κυρίως, ο εσωτερικευμένος κοινωνικός κανόνας που πιέζει, δηλαδή η προσωπική αυτό-αντίληψη για το κίνητρο, η ντροπή, η ενοχή, η αίσθηση δικαιώματος ή μη στο σεξ, τον έρωτα και τον δεσμό και η αντιλαμβανόμενη ελευθερία εξωτερίκευσης τους Το ίδιο το κίνητρο ενδέχεται να μην υπολειτουργεί αλλά η αυτό-αντίληψή του μπορεί να το καταστέλλει 18
Η εννοιολόγηση της αγάπης από το κλασσικό Ψυχολογικό ρεύμα Η συντριπτική πλειοψηφία των Ψυχολόγων ερευνητών της αγάπης, δεν ασχολήθηκε/ασχολείται με τις κινητήριες δυνάμεις της αγάπης ή τους μηχανισμούς που την παράγουν σε ποικίλους συνδυασμούς εκφραζόμενους σε ποικίλες σχέσεις αλλά με την δομική της ανάλυση (συστατικά, διαστάσεις, Berscheid & Walster, 1978. Berscheid et al. 1989. Sternberg, 1986, 1997) ή την τυπολογία της (Lee, 1988, Hendrick & Hendrick, 2006) ή της κοινωνική-κατασκευαστική της αντίληψη (Aron & Westbay, 1996. Sternberg, Hojjat & Barnes, 2001. Fehr, 1988. 2006. Fehr & Russel, 1991) 19
Η εννοιολόγηση της αγάπης από το κλασσικό Ψυχολογικό ρεύμα και οι υστερήσεις της Η θεωρητική αυτή γραμμή δυσκολεύεται θεωρητικά να εντάξει το «σεξ» ως κίνητρο στη δημιουργία ερωτικών σχέσεων ή ακόμη και στη νοηματοδότηση της αγάπης στις σχέσεις ή μη μόνον μέσα από την έννοια του «πάθους» να διαγνώσει νόημα σε πλήθος «de facto» σχέσεων που έχει δημιουργήσει η ζωή και οι οποίες έτσι καθίστανται «μη κανονικές» και περιθωριακές από την ίδια την επιστήμη της Ψυχολογίας 20
Η εννοιολόγηση της αγάπης, το πλεονέκτημα της Ψυχοκοινωνιοβιολογικής οπτικής Η Ψυχοκοινωνιοβιολογική οπτική της αγάπης μας δίνει τη δυνατότητα μέσω των συνδυασμών των τριών κινήτρωνσυστημάτων (σεξ, έρωτα, δεσμού) να κατανοήσουμε τι είδους νοήματα επιχειρούν να προσδώσουν οι άνθρωποι στις σχέσεις τους σήμερα που είναι σχετικά ελεύθεροι να το κάνουν Το επόμενο βήμα είναι να εξετάσουμε τι είδους συνέπειες προκύπτουν για αυτούς και πόσο προσαρμοστικές είναι οι σχέσεις αυτές 21
Οι σχέσεις είναι «θέατρα προσωπικού νοήματος», είναι πηγή ευζωίας, ταυτότητας και κοινωνικής συνοχής Ίσως λοιπόν η νυν απορρύθμιση να προαναγγέλλει επαναρρύθμιση Χωρίς σαφείς κανόνες, τα άτομα αναγκάζονται να καλλιεργήσουν προσωπική κουλτούρα σχέσεων, να προσδώσουν νέο νόημα στις σχέσεις τους, αντί να υιοθετήσουν δοσμένα νοήματα. Καλούνται να χαρούν νέες χαρές και να βιώσουν νέες ικανοποιήσεις Οι κοινωνίες, επίσης, σταδιακά, υποχρεώνονται να επινοήσουν νέα ηθική σχέσεων 22
Άτομα και κοινωνίες οφείλουν να λάβουν υπόψη τους την ανθρωπονομική αλήθεια ότι για το είδος μας η αγάπη έχει αξία επιβίωσης και ευζωίας Την ασάφεια της αγάπης πάντα θα συνθέτουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο το σεξ, ο έρωτας και ο δεσμός, δημιουργώντας πολυποίκιλες σχέσεις με ξεχωριστή τελεολογική αξία για την προσωπική πορεία ζωής των ανθρώπων 23
Από όλες τις σχέσεις τα άτομα μπορούν να αντλήσουν χαρά και νόημα ζωής και η κοινωνία τους απρόβλεπτο πλούτο 24