«ΑΝΤΙΡΡΗΣΙΕΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ»

Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Σχολή Νομικών Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών Τμήμα Νομικής Μάθημα: Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα Διδάσκοντες: Δημητρόπουλος Ανδρέας Βλαχόπουλος Σπυρίδων Θέμα Εργασίας: «ΑΝΤΙΡΡΗΣΙΕΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ» Αργύρη Αικατερίνη ΑΜ: 1340201100030 Ακαδημαϊκό Έτος: 2012-2013 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Περιεχόμενα Συντομογραφίες 1. Εισαγωγή 2. Ορισμός Αντιρρησιών Συνείδησης 3. Κατηγορίες Αντιρρησιών Συνείδησης 3.1. Ιδεολογικοί Αντιρρησίες Συνείδησης 3.2. Θρησκευτικοί Αντιρρησίες Συνείδησης 3.3. Θρησκευτικοί Λειτουργοί και Στρατιωτική Θητεία 4. Σύντομη Ιστορική Αναδρομή 5. Στρατιωτική Υποχρέωση 6. Εναλλακτική Υπηρεσία i) Νομικά Ερείσματα ii) Επιλογές 7. Νομοθεσία και η Εξέλιξη της 8. Νομολογία 9. Συμπεράσματα Βιβλιογραφία Παράρτημα Περίληψη - Summary 2

Συντομογραφίες Βλ. επ. ΕΣΔΑ βλέπε επόμενα Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου ν. νόμος ν.δ. ΝΣΚ Ολομ. παρ. π.χ. σελ. ΣτΕ Στρ. Π.Κ. Τεύχ. υποπαρ. νομοθετικό διάταγμα Νομικό Συμβούλιο του Κράτους Ολομέλεια παράγραφος παραδείγματος χάριν σελίδα(ες) Συμβούλιο της Επικρατείας Στρατιωτικός Ποινικός Κώδικας Τεύχος(η) υποπαράγραφος 3

Εισαγωγή Η άρνηση στράτευσης έχει εδώ και πολλά χρόνια αναγνωριστεί ως δικαίωμα σε αγγλοσαξονικές και σκανδιναβικές χώρες, ενώ σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση έχουν γίνει και στην ηπειρωτική Ευρώπη, κυρίως μετά το τέλος του Β' παγκοσμίου πολέμου. Αντίστοιχα, και στην Ελλάδα έχει αναγνωριστεί αυτό το δικαίωμα στους αντιρρησίες συνείδησης, υπό τους ορισμούς βέβαια των σχετικών νόμων. Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το ζήτημα των αντιρρησιών συνείδησης στον Ελλαδικό χώρο. Παρουσιάζεται επιγραμματικά ο θεσμός της υποχρεωτικής στρατιωτικής υπηρεσίας, ενώ παράλληλα γίνεται μία προσπάθεια ορισμού και κατηγοριοποίησης των ατόμων που χαρακτηρίζονται ως «αντιρρησίες συνείδησης», καθώς και μία ανάλυση της σχετικής νομοθεσίας, από την οποία και απορρέουν δικαιώματα και υποχρεώσεις. Παρουσιάζονται, επίσης, οι εναλλακτικές της στρατιωτικής θητείας επιλογές στην περίπτωση των αντιρρησιών συνείδησης, ενώ γίνεται αναφορά σε ορισμένες περιπτώσεις νομολογίας. Ορισμός Αντιρρησιών Συνείδησης Ως αντιρρησίες συνείδησης 1 (conscientious objectors, objecteurs de conscience) ορίζουμε τους πολίτες που κυρίως για θρησκευτικούς, ιδεολογικούς, ηθικούς, πνευματικούς, ανθρωπιστικούς, φιλοσοφικούς λόγους και γενικά για λόγους συνείδησης, αρνούνται τη στράτευση. Κατηγορίες Αντιρρησιών Συνείδησης i) Ιδεολογικοί Αντιρρησίες Συνείδησης: Οι ιδεολογικοί αντιρρησίες προτάσσουν ως κύρια αιτία της άρνησης τους 1 Σύμφωνα με το άρθρο 59 παρ. 1 του ν. 3421/2005, «όσοι για λόγους συνείδησης αρνούνται να εκπληρώσουν τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις, επικαλούμενοι τις θρησκευτικές ή ιδεολογικές τους πεποιθήσεις, μπορεί να αναγνωρίζονται ως αντιρρησίες συνείδησης, σύμφωνα με τις διατάξεις των 4

να στρατευθούν την κοσμοθεωρία τους ή τις πεποιθήσεις του για την ηθική. Διακρίνονται περαιτέρω σε ειρηνιστές αντιρρησίες, οι οποίοι καταδικάζουν τη χρήση βίας, και σε ολικούς αρνητές στράτευσης, οι οποίοι αμφισβητούν την εκπλήρωση των υποχρεώσεων που επιβάλλει κράτος. ii) Θρησκευτικοί Αντιρρησίες Συνείδησης: Οι θρησκευτικοί αντιρρησίες συνείδησης βιώνουν μία σύγκρουση μεταξύ των κρατικών επιταγών και των ιερών κανόνων που επιβάλλει η θρησκεία τους, όπως είναι π.χ. η χρήση όπλων. Ως αποτέλεσμα, αρνούνται να υπακούσουν στο Κράτος, όταν αυτό επιβάλλει κάτι που αντίκειται στους θρησκευτικούς τους κανόνες. Επιπρόσθετα, αξίζει να σημειωθεί πως ο αριθμός των θρησκευτικών αντιρρησιών συνείδησης είναι συντριπτικά μεγαλύτερος σε σχέση με τον αριθμό των ιδεολογικών αντιρρησιών συνείδησης, ενώ χαρακτηριστικό είναι πως σήμερα έχει επικρατήσει μία σύνδεση των θρησκευτικών αντιρρησιών συνείδησης με τους Μάρτυρες του Ιεχωβά ή αλλιώς Χιλιαστές. iii) Θρησκευτικοί Λειτουργοί και Στρατιωτική Θητεία: Οι θρησκευτικοί λειτουργοί που δεν στρατεύονται δεν χαρακτηρίζονται απαραίτητα ως αντιρρησίες συνείδησης. Σύμφωνα με το άρθρο 13 παρ.1 του ισχύοντα στρατολογικού νόμου, από την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία απαλλάσσονται «οι μοναχοί η οι δόκιμοι μοναχοί, που μονάζουν σε μονή του αγίου όρους, εφόσον το επιθυμούν». Σύντομη Ιστορική Αναδρομή Το φαινόμενο των αντιρρησιών συνείδησης έκανε έντονη την παρουσία του στον ελληνικό χώρο κυρίως κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, όταν Έλληνες πολίτες, οι οποίοι ήταν κατά κύριο λόγο Μάρτυρες του Ιεχωβά, επόμενων άρθρων». 5

αρνήθηκαν να χρησιμοποιήσουν όπλα, επικαλούμενοι τις θρησκευτικές τους αντιλήψεις. Η ίδια κατηγορία πολιτών αρνήθηκε και σε ειρηνική περίοδο, να εκπληρώσει την υποχρέωση της στρατιωτικής θητείας, προβάλλοντας και πάλι ως λόγο την υποταγή στις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Προώθησαν με αυτόν τον τρόπο μια εικόνα ειρηνιστών, γεγονός που έχει ωστόσο δεχτεί κριτικές 2. Σημαντική ήταν η παρουσία των αντιρρησιών συνείδησης και τα επόμενα χρόνια, ενώ το φαινόμενο συνεχίζει να έχει μεγάλες διαστάσεις και σήμερα. Στρατιωτική Υποχρέωση Σύμφωνα με το άρθρο 25 παρ. 4 του συντάγματος, "το Κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής κι εθνικής αλληλεγγύης". Συγκεκριμένα ως προς το χρέος της εθνικής αλληλεγγύης, αυτό εκπληρώνεται με τη στρατιωτική υποχρέωση 3. Η τελευταία απορρέει από τον νομικό δεσμό της ιθαγένειας και από την υποχρέωση των πολιτών να συμβάλλουν στην άμυνα της πατρίδας. Η στρατιωτική υποχρέωση καθιερώνεται με βάση το άρθρο 4, παρ. 6, σύμφωνα με το οποίο, "κάθε Έλληνας που μπορεί να φέρει όπλα είναι υποχρεωμένος να συντελεί στην άμυνα της Πατρίδας, σύμφωνα με τους ορισμούς των νόμων". Η διάταξη αυτή, την οποία συναντάμε για πρώτη φορά στην αναθεώρηση του 1911 4, ακολουθώντας τα πρότυπα των συνταγμάτων της Δανίας και της Νορβηγίας 5, παραλείφθηκε στο σύνταγμα του 1927, μάλλον λόγω παράλειψης 6, και επανεμφανίστηκε στο σύνταγμα του 1952 7. Σημαντικό είναι, επίσης, το γεγονός πως η διάταξη αυτή συγκαταλέγεται στο Σύνταγμα. Επομένως, ενισχύεται η βαρύτητα των ζητημάτων της υποχρεωτικής στράτευσης 2 Βλ. Λίοσης Σωτήριος, Αντιρρησίες Συνείδησης, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2004, σελ. 17. 3 Βλ. Δαγτόγλου Πρόδρομος Δ., Ατομικά Δικαιώματα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2010 Αθήνα-Κομοτηνή, σελ.1304. 4 Βλ. άρθρο 106, Σύνταγμα 1911 5 Βλ. Αλιβιζάτος Νίκος, Η Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, Τόμος Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σελ. 82. 6 Βλ. Σβώλος Αλέξανδρος, Συνταγματικόν Δίκαιον, Σάκκουλα, 1934 Αθήνα, σελ. 200. 7 Βλ. άρθρο 3 παρ. 5, Σύνταγμα 1952. 6

και την εναλλακτικής θητείας, καθώς η ρύθμιση του δεν εναπόκειται στη ρυθμιστική παρέμβαση του κοινού νομοθέτη, αλλά του συντακτικού. Η υποχρέωση του άρθρου 4 παρ. 6 αφορά, τόσο την ενεργό άμυνα της χώρας, σε περίπτωση δηλαδή κινδύνου και ειδικότερα πολέμου, όσο και στην προπαρασκευή της άμυνας αυτής, ώστε να είναι αποτελεσματική σε περίπτωση κινδύνου 8. Συνεπώς, η προπαρασκευή αυτή πραγματοποιείται με την εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας. Σε αυτό το σημείο σημαντικό είναι να αναφερθεί πως το Σύνταγμα δεν κατοχυρώνει απευθείας τη στρατιωτική θητεία, αλλά ούτε εξαναγκάζει τον κοινό νομοθέτη να την καθιερώσει. Ο νομοθέτης μπορεί να τη διαμορφώσει όπως αυτός θέλει 9, λαμβάνοντας υπόψη την αμυντική κατάσταση της χώρας. Αυτό υποδεικνύει άλλωστε και η φράση: "σύμφωνα με τους ορισμούς των νόμων". Φορείς της υποχρέωσης είναι οι Έλληνες πολίτες. Κριτήριο, λοιπόν, αποτελεί η ιθαγένεια. Πιο συγκεκριμένα, φορείς είναι οι "ικανοί να φέρουν όπλα", διατύπωση που αποκλείει όσους δεν έχουν καλή κατάσταση υγείας ή όσους δεν έχουν την κατάλληλη ηλικία από την υποχρεωτική στράτευση. Επιπλέον, στο Σύνταγμα δεν γίνεται διάκριση ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες. Όμως, ο κοινός νομοθέτης που διαμόρφωσε τον σχετικό με τη στρατιωτική θητεία νόμο καθιέρωσε τον υποχρεωτικό χαρακτήρα μόνο για τους άντρες. Επιπρόσθετα, το πειθαρχικό καθεστώς με το οποίο λειτουργεί το στράτευμα, έχει ιδιαίτερη επίδραση στο πεδίο των ατομικών δικαιωμάτων. Δεδομένης την ανάγκης για απόλυτη πειθαρχία των στρατιωτών, κρίνεται αναγκαίος ο περιορισμός συγκεκριμένων ατομικών δικαιωμάτων. Σημαντικός είναι, επίσης, ο αποκλεισμός των απαλλαγών από τη στρατιωτική θητεία, ο οποίος βέβαια επιδέχεται και εξαιρέσεις. Εφόσον στηρίζεται σε αντικειμενικά κριτήρια, όπως η κατάσταση υγείας, η οποία προαναφέρθηκε, γίνεται να ισχύσει απαλλαγή ή μειωμένη θητεία. 8 Βλ. Δαγτόγλου Πρόδρομος Δ., Ατομικά Δικαιώματα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2010 Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 1305. 9 Βλ. Δαγτόγλου Πρόδρομος Δ., Ατομικά Δικαιώματα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2010 Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 1306. 7

Η στρατιωτική θητεία προβλέπεται ως υποχρέωση 10. Αυστηρές κυρώσεις αποτρέπουν τους πολίτες από το να χαρακτηριστούν φυγόστρατοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αδυναμία διορισμού στο δημόσιο, σε περίπτωση που ο πολίτης δεν έχει εκπληρώσει τη στρατιωτική θητεία του. Επίσης υποχρεωτική είναι και η αυτοπρόσωπη εκπλήρωση της θητείας. Σημαντικό είναι να αναφερθεί πως η στράτευση διέπεται από την αρχές της καθολικότητας και της ισότητας 11. Η καθολικότητα, η οποία αφορά το υποκείμενο της στρατιωτικής υποχρέωσης, διασφαλίζει πως όλοι οι Έλληνες που πληρούν τις προϋποθέσεις, εκπληρώνουν τη στρατιωτική θητεία πλην ορισμένων εξαιρέσεων, όπως οι αντιρρησίες συνείδησης. Παράλληλα, η ισότητα αναφέρεται στο περιεχόμενο της στρατιωτικής υποχρέωσης και συγκεκριμένα στην διασφάλιση ίσων όρων και ίσου χρονικού διαστήματος. Εναλλακτική Υπηρεσία i) Νομικά ερείσματα: Το δικαίωμα της άρνησης της στράτευσης προϋποθέτει την προστασία της ελευθερίας της συνείδηση, ώστε ο πολίτης να έχει τη δυνατότητα να χαρακτηριστεί ως αντιρρησίας συνείδησης. Αυτή η ελευθερία δεν προκύπτει ευθέως από κάποια διάταξη του Συντάγματος. Ωστόσο, το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγματος προστατεύει την αξία του ανθρώπου, επομένως και την πνευματική υπόσταση του και κατ' επέκταση της ελευθερία συνείδησης. Αντίστοιχα, το άρθρο 14 παρ. 1 κατοχυρώνει την ελευθερία έκφρασης των ιδεών του. Ένα από τα κυριότερα επιχειρήματα των αντιρρησιών συνείδησης είναι πως το δικαίωμα της μη στράτευσης πηγάζει από το δικαίωμα της ελευθερίας σκέψης, συνείδησης και θρησκείας. Το στοιχείο από τα παραπάνω που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι εκείνο της θρησκευτικής ελευθερίας, η οποία 10 Βλ. Αλιβιζάτος Νίκος, Η Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, Τόμος Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σελ. 27-37. 11 Για τις αρχές της καθολικότητας και της ισότητας βλ. Αλιβιζάτος Νίκος, Η Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, Τόμος Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 1992, σελ. 43επ. 8

κατοχυρώνεται επίσης από τα προηγούμενα ελληνικά συντάγματα του 1975/1986/2001, την ΕΣΔΑ, την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Κατά μία άποψη, το ζητούμενο στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η έκταση της προστασίας που παρέχει αυτό το δικαίωμα. Ομολογουμένως, προστατεύει την ελευθερία επιλογής ή απόρριψης μια θρησκείας, την εκδήλωση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, την θρησκευτική ισότητα, την θρησκευτική παιδεία ή αγωγή, καθώς και την ελευθερία της λατρείας 12. Συνεπώς, δε φαίνεται να υπάρχει σύγκρουση μεταξύ της υποχρέωσης προς στράτευση και των δικαιωμάτων που απορρέουν από τη θρησκευτική ελευθερία. Κατά άλλη άποψη, αν δεχτούμε τη σύγκρουση των κανόνων της θρησκείας με τις διατάξεις που θεσπίζονται από το ελληνικό δίκαιο, σε καμία περίπτωση το άρθρο 13 παρ. 4 δε δικαιολογεί την αποχώρηση κανενός πολίτη από την κοινή έννομη τάξη για λόγους που επιβάλλει η θρησκεία του 13 και την άρνηση να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του προς το Κράτος 14. Αντίστοιχα, δε μπορεί να απαγορευτεί η συμπεριφορά ενός ατόμου που είναι σύμφωνη με το ελληνικό δίκαιο επειδή έρχεται σε αντίθεση με κάποιον ιερό κανόνα, ενώ κανένας από αυτούς τους κανόνες δεν αίρει τον άδικο χαρακτήρα μια πράξης που αντίκειται στο ελληνικό δίκαιο. Σκόπιμο είναι σε αυτό το σημείο να εξεταστεί συστηματικά η σχέση των καταλυτικών για το θέμα διατάξεων. Αρχικά, ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση μεταξύ των διατάξεων του άρθρου 4, παρ. 6 και του άρθρου 13, παρ. 4. Η πρώτη διάταξη καθιερώνει μία υποχρέωση, ενώ η δεύτερη αποκλείει την απαλλαγή των πολιτών από την υποχρέωση αυτή για θρησκευτικούς λόγους 1. Επιπλέον, το άρθρο 4, παρ. 6 είναι lex specialis, συγκριτικά με την διάταξη του άρθρου 25, παρ. 4, η οποία καθιερώνει την καθολική υποχρέωση εκπλήρωσης του χρέους 12 Βλ. Λίοσης Σωτήριος, Αντιρρησίες Συνείδησης, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2004. σελ. 19. 13 Βλ. Δαγτόγλου Πρόδρομος Δ., Ατομικά Δικαιώματα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2010 Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 486. 14 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρέας Γ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Τόμος Γ, Τεύχ. Ι ΙΙΙ, Σάκκουλα, 2008 Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ. 664. 9

της εθνικής αλληλεγγύης 15. Αρχικά, οφείλουμε να κατανοήσουμε πως το αντικείμενο της στρατιωτικής υποχρέωσης είναι γενικά η συμβολή στην άμυνα της Ελλάδας και όχι απαραίτητα η συμβολή που εμπεριέχει τη χρήση όπλων. Το άρθρο 4 παρ. 6 του Συντάγματος από μόνο του δεν απαγορεύει στον κοινό νομοθέτη να θεσπίσει την άοπλη θητεία, ενώ η ερμηνευτική δήλωση που προστέθηκε με την αναθεώρηση του 2001, ορίζει ξεκάθαρα πως "Η διάταξη της παραγράφου 6 δεν αποκλείει να προβλέπεται με νόμο η υποχρεωτική προσφορά άλλων υπηρεσιών, εντός ή εκτός των ενόπλων δυνάμεων (εναλλακτική θητεία), από όσους έχουν τεκμηριωμένη αντίρρηση συνείδησης για την εκτέλεση ένοπλης ή γενικά στρατιωτικής υπηρεσίας", επιτρέποντας στον νομοθέτη να προβλέψει μία εναλλακτική θητεία για όσους δεν δύνανται να εκπληρώσουν την ένοπλη για λόγους ιδεολογικού ή θρησκευτικού περιεχομένου. Αλλά σύμφωνα και με το ΣτΕ, είναι "συνταγματικώς ανεκτή, εν όψει των ανωτέρω, εφ' όσον συντρέχουν σοβαροί λόγοι δημοσίου συμφέροντος και δεν θίγεται η εύρυθμη λειτουργία του στρατεύματος, η θέσπιση άοπλης στρατιωτικής θητείας ή και άλλου είδους υποχρεωτικής (π.χ. κοινωνικής) υπηρεσίας για τους αρνούμενους να εκπληρώσουν τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις λόγω θρησκευτικών ή ιδεολογικών πεποιθήσεων" 16. Άλλωστε, με τον όρο «άμυνα της πατρίδας» εννοούμε όλα εκείνα τα μέσα που αποσκοπούν στην προάσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας της πατρίδας, όταν αυτή απειλείται από εξωτερικούς κινδύνους 17. Βεβαίως, οι ένοπλες δυνάμεις είναι ο πιο άμεσος και αποτελεσματικός θεσμός που έχει δημιουργηθεί για την άμυνα της πατρίδας, αλλά αυτό το γεγονός δεν αποκλείει την εναλλακτική συμβολή στην άμυνα της πατρίδας. 15 Βλ. Αλιβιζάτος Νίκος, Η Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, Τόμος Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1992 Αθήνα-Κομοτηνή, σελ. 88-89. 16 "Περί τροποποιήσεως των διατάξεων των άρθρων 6 και 54 του ν.δ. 720/1970" "περί στρατολογίας και ρυθμίσεως συναφών θεμάτων" 17 Σύμφωνα με τον Αλιβιζάτο Νίκο, «η άμυνα της πατρίδας περιλαμβάνει το σύνολο των οργανωτικών θεσμών, μηχανισμών, ενεργειών και αποστολών, που αποσκοπούν στην προάσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας της χώρας έναντι των εξωτερικών κινδύνων». 10

ii) Επιλογές: Εναλλακτική Πολιτική Κοινωνική Υπηρεσία: Η εναλλακτική πολιτική κοινωνική υπηρεσία βρίσκει νομικό έρεισμα στην ερμηνευτική δήλωση που προστέθηκε το 2001. Με αυτόν τον τρόπο παρέχεται στον νομοθέτη η ευχέρεια να καθιερώσει μία εξαίρεση στον γενικό κανόνα της υποχρεωτική στρατιωτικής υπηρεσίας 18. Άοπλη Θητεία: Η άοπλη θητεία προβλεπόταν μέχρι το 2010 από τον στρατολογικό νόμο. Στην περίπτωση της άοπλης θητείας ο πολίτης ήταν λειτουργικά ενταγμένος στο σώμα των ενόπλων δυνάμεων κι επομένως συνέβαλλε, έστω και με βοηθητικό τρόπο, στην άμυνα της πατρίδας του 19. Καταργήθηκε με τον ν. 3883/2010, καθιστώντας ως μόνη επιλογή την εναλλακτική πολιτική κοινωνική υπηρεσία. Νομοθεσία και η Εξέλιξη της Πριν τη θέσπιση της άοπλης θητείας και της εναλλακτικής κοινωνικής πολιτικής υπηρεσίας, οι αντιρρησίες συνείδησης τιμωρούνταν με σοβαρές κυρώσεις. Σύμφωνα με το ν.δ. 720/1970 η κατάταξη στο στρατό απαιτούσε τη χρήση όπλων. Όσοι παραβίαζαν τις διατάξεις του ν.δ. τιμωρούνταν για ανυποταξία και λιποταξία. Ο ν. 731/1977 κατοχύρωσε για πρώτη φορά την άοπλη θητεία για τους θρησκευτικούς αντιρρησίες συνείδησης. Η καθιέρωση όμως του διπλάσιου της κανονικής στρατιωτικής θητείας χρόνου για την άοπλη θητεία, προκάλεσε ευρωπαϊκές αντιδράσεις λόγω της καταστρατήγησης των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ τέθηκε επίσης ζήτημα αντισυνταγματικότητας λόγω παραβίασης της θρησκευτικής ελευθερίας. Στη συνέχεια, με τον ν. 18 Βλ. Δημητρόπουλος Ανδρέας Γ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Τόμος Γ, Τεύχ. Ι ΙΙΙ, Σάκκουλα, 2008 Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ. 309. 19 Βλ. Χρυσόγονος Κώστας, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη 2006, σελ. 160. 11

1763/1988 προστέθηκαν και οι ιδεολογικοί αντιρρησίες συνείδησης. Εντύπωση προκαλεί η απαλλαγή όλων των θρησκευτικών λειτουργών από την στρατιωτική θητεία, αν αυτοί το θελήσουν, με την υποπαρ. 1γ του άρθρου 6. Αυτή η διάταξη σήμερα έχει τροποποιηθεί και συμπεριλαμβάνει μόνο τους θρησκευτικούς λειτουργούς του Αγίου Όρους. Αργότερα, παρά την σχετική αρνητική γνωμοδότηση της Ολομ. του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους με αριθμό 699/1991, με βάση την οποία κρίθηκε αντισυνταγματική η καθιέρωση άοπλης ή κοινωνικής πολιτικής θητείας ως αντίθετη με τα άρθρα 4 παρ. 6 και 13 παρ. 4 του Συντάγματος, ψηφίστηκε ο ν. 2510/1997, ο οποίος κατοχύρωνε και την εναλλακτική κοινωνική πολιτική υπηρεσία από κοινού με την άοπλη θητεία τους για θρησκευτικούς και ιδεολογικούς αντιρρησίες συνείδησης. Ακολουθούν οι ν. 2936/2001, 3036/2002 και 3257/2004, οι οποίοι, όπως και οι προηγούμενοι, ρύθμιζαν σχετικά με τη στρατολογία ζητήματα. Επιπλέον, με τον ν. 2287/1995 κυρώθηκε ο Στρ. Π.Κ. Σήμερα, ο ισχύων Στρατολογικός Νόμος είναι ο ν. 3421/2005 «Στρατολογία των Ελλήνων και άλλες διατάξεις», ο οποίος όμως έχει τροποποιηθεί από τον ν.3883/2010. Ο τελευταίος κατήργησε την άοπλη στρατιωτική θητεία και επομένως, όπως προαναφέρθηκε, επιτρέπεται μόνο η εναλλακτική κοινωνική πολιτική υπηρεσία, η οποία λαμβάνει χώρα σε δημόσιες υπηρεσίες ή φορείς. Η διάρκεια της υπηρεσίας είναι η διπλάσια του χρόνου της ένοπλης θητείας. Η αιτιολογία για τον διπλασιασμό της διάρκειας έγκειται στο γεγονός πως οι εκτελούντες εναλλακτική υπηρεσία απασχολούνται μόνο τις ώρες που λειτουργεί η υπηρεσία, σε αντίθεση με τους εκτελούντες την κανονική στρατιωτική θητεία, οι οποίοι απασχολούνται σχεδόν όλο το 24ωρο. Ωστόσο, με απόφαση του Υπουργού Εθνικής Άμυνας, ο αντιρρησίας συνείδησης, μπορεί να απολυθεί και πριν το πέρας αυτού του χρονικού διαστήματος, σε κάθε περίπτωση όμως μετά τη συμπλήρωση του μεγίστου χρόνου που απαιτείται για την απόλυση σε περίπτωση ένοπλης στρατιωτικής υπηρεσίας. Επιπλέον, ανασταλτικός παράγοντας για την επιλογή της εναλλακτικής υπηρεσίας είναι η τοποθέτηση των αντιρρησιών συνείδησης σε περιοχές εκτός Αθηνών, Θεσσαλονίκης, της γέννησης ή της διαμονής τους και σε μεγάλα αστικά κέντρα. Ανυπότακτοι θεωρούνται αυτόματα οι αντιρρησίες που αρνούνται την ανάληψη υπηρεσίας ή δεν εμφανίζονται στους φορείς που έχουν οριστεί. Αν εκπέσουν του δικαιώματος εκπλήρωσης εναλλακτικής υπηρεσίας, τότε αναγκάζονται να εκπληρώσουν το υπόλοιπο της θητείας τους ενόπλως. 12

Νομολογία ΣτΕ 1205/2003 Αντιρρησίας συνείδησης που εκπλήρωνε εναλλακτική πολιτική κοινωνική υπηρεσία εξέπεσε του δικαιώματος αυτού με απόφαση του Διευθυντή του Στρατολογικού γραφείου, επειδή διέπραξε πειθαρχικά παραπτώματα, αλλά δεν κλήθηκε προηγουμένως για να προβάλει τις ενστάσεις του. Η απόφαση του Διευθυντή ακυρώθηκε, δυνάμει του ν. 2690/1999. ΣτΕ 526/2001 Αντιρρησίας συνείδησης έκανε αίτηση για εναλλακτική κοινωνική πολιτική υπηρεσία με βάση τον ν. 2510/1997, η οποία τελικά και απορρίφθηκε από τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας, λόγω έλλειψης επαρκούς αιτιολογίας από την πλευρά του αντιρρησία συνείδησης, η οποία να αποδεικνύει πως οι ηθικές και φιλοσοφικές του πεποιθήσεις δεν του επιτρέπουν σε καμία περίπτωση να στρατευθεί. Ο αντιρρησίας συνείδησης άσκησε αίτηση ακυρώσεως της ως άνω απόφασης, η οποία τελικά έγινε δεκτή, γιατί δεν αποδείχτηκε η ύπαρξη πρόσκλησης του αντιρρησία συνείδησης να παραστεί στη συνεδρίαση της επιτροπής για να εκθέσει τις απόψεις του. Συμπεράσματα Η αναγνώριση του δικαιώματος αντίρρησης συνείδησης αντιμετώπισε πολλά προβλήματα στον ελλαδικό χώρο. Η συνεχής όμως παρότρυνση από το εξωτερικό, κυρίως από την Ευρώπη, από κοινού με τα ζητήματα αντισυνταγματικότητας τα οποία ανέκυψαν, συνέβαλαν σταδιακά στην αναγνώριση του δικαιώματος τόσο στους θρησκευτικούς, όσο και στους ιδεολογικούς αντιρρησίες συνείδησης. Η θέσπιση αρχικά της άοπλης θητείας και αργότερα της εναλλακτικής πολιτικής κοινωνικής υπηρεσίας, για την οποία καταλυτικό ρόλο διαδραμάτισε η ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 4 που προστέθηκε με την αναθεώρηση του 2001, οδήγησε σίγουρα στην εξομάλυνση της κατάστασης. Βέβαια, η ιδανική λύση δεν έχει ακόμα βρεθεί, καθώς η εναλλακτική υπηρεσία, την οποία και προβλέπει ο ισχύων στρατολογικός νόμος, έχει προκαλέσει εξίσου μεγάλες αντιδράσεις από τους αντιρρησίες συνείδησης, 13

καθώς και από την Ευρώπη και τη διεθνή κοινότητα. Με αυτό τον τρόπο η ανάγκη για περαιτέρω ρύθμιση του ζητήματος καθίσταται άμεση και επείγουσα. Επιπρόσθετα, ένα ζήτημα που δεν έχει ακόμα ρυθμιστεί είναι η αντιμετώπιση των αντιρρησιών συνείδησης που αρνούνται ακόμα και την εναλλακτική υπηρεσία και χαρακτηρίζονται ως «ολικοί αρνητές στράτευσης». Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών και η Διεθνής Αμνηστία έχουν εκφράσει την επιθυμία βελτίωσης της θέσης των ολικών αρνητών στράτευσης από το ελληνικό Κράτος. Τέλος, προβληματισμό προκαλεί, πέρα από την αποτελεσματικότητα των νομοθετημάτων, η αντιμετώπιση των αντιρρησιών συνείδησης από τους δημόσιους φορείς και την κοινωνία. Συνεχώς φτάνουν στο φως της δημοσιότητας παράπονα για την συχνότητα απόρριψης των αιτημάτων των ιδεολογικών αντιρρησιών συνείδησης για εναλλακτική υπηρεσία. Επίσης, η στενή σύνδεση των θρησκευτικών αντιρρησιών συνείδησης με τους οπαδούς της αίρεσης των Μαρτύρων του Ιεχωβά ή άλλων δογμάτων, δυσχεραίνει πολύ συχνά το έργο τους στα ιδρύματα όπου τοποθετούνται, λόγω των διακρίσεων εις βάρος τους. Εν τέλει, το Κράτος βέβαια παραμένει ο κύριος παράγοντας για την ουσιαστική και αποτελεσματική ρύθμιση του θέματος. 14

Βιβλιογραφία Αλιβιζάτος Νίκος, Η Συνταγματική Θέση των Ενόπλων Δυνάμεων, Τόμος Β, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1992 Αθήνα-Κομοτηνή Δαγτόγλου Πρόδρομος Δ., Ατομικά Δικαιώματα, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2010 Αθήνα- Κομοτηνή Δημητρόπουλος Ανδρέας Γ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Τόμος Γ, Τεύχ. Ι ΙΙΙ, Σάκκουλα, 2008 Αθήνα-Θεσσαλονίκη Ηλιοπούλου-Στράγγα Τζούλια, «Αντιρρησίες Συνειδήσεως» και Συνταγματική Έννομη Τάξη, Η Καθημερινή, 12-6-1988, σελ. 6 Λίοσης Σωτήριος, Αντιρρησίες Συνείδησης, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2004 Μανιτάκης Αντώνης, Το Σύνταγμα και τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Σάκκουλα Α.Ε., 2004 Αθήνα-Θεσσαλονίκη Μαυριάς Κώστας Παντελής Αντώνης, Συνταγματικά Κείμενα, Τόμος Α, Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2007 Αθήνα Σβώλος Αλέξανδρος, Συνταγματικόν Δίκαιον, Σάκκουλα, 1934 Αθήνα Χρυσόγονος Κώστας, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη 2006 Το Σύνταγμα της Ελλάδος, Σάκκουλα, 2008 Αθήνα-Θεσσαλονίκη Διαδικτυακές Πηγές http://www.antirrisies.gr/ http://www.ellinikos-stratos.com/ http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%91%ce%bd%cf%84%ce%b9%cf%81%cf%81% CE%B7%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%82_%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CE %AF%CE%B4%CE%B7%CF%83%CE%B7%CF%82 15

http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%91%ce%bd%cf%84%ce%b9%cf%81%cf%81% CE%B7%CF%83%CE%AF%CE%B5%CF%82_%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%B5%CE %AF%CE%B4%CE%B7%CF%83%CE%B7%CF%82_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%B D_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1 http://www.militaryjustice.gr/ http://www.stratologia.gr/ http://www.thiteia.org/ 16

Παράρτημα Πίνακας Νομοθεσίας Σύνταγμα 2008: o Άρθρο 2 παρ. 1 o Άρθρο 4 παρ. 6 o Άρθρο 13 o Άρθρο 14 παρ. 1 o Άρθρο 25 παρ. 4 ν.δ. 720/1970 ν. 731/1977 ν. 1763/1988 «Στρατολογία των Ελλήνων» ν. 2287/1995 «Κύρωση του Στρατιωτικού Ποινικού Κώδικα» ν. 2510/1997 «Ρύθμιση στρατιωτικών υποχρεώσεων ορισμένων κατηγοριών στρατεύσιμων, ανυπότακτων και οπλιτών, τροποποίηση διατάξεων στρατολογικής νομοθεσίας, καθιέρωση εναλλακτικής υπηρεσίας και άλλες διατάξεις» ν. 2936/2001 «Επαγγελματίες Οπλίτες και άλλες διατάξεις» ν. 3036/2002 «Tροποποίηση διατάξεων στρατολογικής νομοθεσίας, ρύθμιση στρατιωτικών υποχρεώσεων ορισμένων κατηγοριών στρατεύσιμων, ανυπότακτων και οπλιτών, θέματα επαγγελματιών οπλιτών και άλλες διατάξεις» ν. 3257/2004 «Ρυθμίσεις θεμάτων προσωπικού των Ενόπλων Δυνάμεων και άλλες διατάξεις» ν. 3421/2005 «Στρατολογία των Ελλήνων και άλλες διατάξεις» ν. 3883/2010 «Υπηρεσιακή εξέλιξη και ιεραρχία των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων - Θέματα διοίκησης των Ενόπλων Δυνάμεων, 17

Στρατολογίας και συναφείς διατάξεις» Πίνακας Νομολογίας ΣτΕ 1205/2003 ΣτΕ 526/2001 18

Περίληψη Αντιρρησίες συνείδησης χαρακτηρίζουμε τους πολίτες που αρνούνται τη στράτευση, κυρίως είτε για θρησκευτικούς (θρησκευτικοί αντιρρησίες συνείδησης) είτε για ιδεολογικούς λόγους (ιδεολογικοί αντιρρησίες συνείδησης). Στον ελλαδικό χώρο εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ σήμερα έχουν αυξηθεί σημαντικά σε αριθμό. Η στρατιωτική υποχρέωση είναι υποχρεωτική για όλους τους Έλληνες, με ορισμένες εξαιρέσεις εκ του νόμου. Αρχικά, η καθιέρωση της εναλλακτικής υπηρεσίας, δέχτηκε ορισμένες κριτικές για την συνταγματικότητα της, το πρόβλημα όμως λύθηκε με την ερμηνευτική δήλωση της παρ. 4 του Συντάγματος, η οποία τελικά επέτρεψε την καθιέρωση εναλλακτικής υπηρεσίας. Όμως, η διεθνής κοινότητα και κυρίως η Ευρώπη, που παλιότερα υποδείκνυαν την ανάγκη για αναγνώριση του δικαιώματος της αντίρρησης συνείδησης, συνεχίζουν να διαμαρτύρονται για το περιεχόμενο των διατάξεων σχετικά με τους αντιρρησίες συνείδησης και την εναλλακτική θητεία. Παρά τα σημαντικά βήματα που έχουν γίνει προς την κατεύθυνση της διασφάλισης των δικαιωμάτων που απορρέουν από την αντίρρηση συνείδησης, υπάρχει ακόμα ανάγκη για περαιτέρω ρύθμιση. Summary Conscientious Objectors are the citizens who object to the military conscription, mostly for either religious (religious conscientious objectors) or ideological reasons (ideological conscientious ojectors). In Greece they first appeared during the Second World War. The military service is compulsory for all the citizens of Greece, except for certain cases set by the law. Initially, the introduction of an alternative service, received criticism for its accordance to the Constitution, but the problem was solved by the interpretative clause of paragraph 4 of the Constitution, which eventually allowed the introduction of the alternative service. However, the international community and especially Europe, which have been pointing out the need for the recognition of the right to conscientious objection, continue to complain about the content of the clauses concerning the conscientious objectors and the alternative service. Despite the significant steps towards the protection of the rights deriving from conscientious objection, there is still need for further regulation. 19

Λήμματα Ελληνικά: Αντιρρησίας Συνείδησης, (Υποχρεωτική) Στρατιωτική Θητεία, Εναλλακτική Πολιτική Κοινωνική Υπηρεσία English: Conscientious Objector, (Compulsory) Military Service, Alternative Civilian Service Français: Objecteur de Conscience, Service Militaire (Obligatoire), Service Civil/Service Alternatif/Service de Remplacement 20