ΔΗΜΗΤΡΗΣ Θ. ΚΑΤΣΟΥΛΑΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α Λυκείου
Θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον η υπογραφή προβλέπεται από τη σύμβαση Tο παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (N. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Aπαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Εκδόσεις Πατάκη Εκπαίδευση Δημήτρης Θ. Κατσουλάκος, Ιστορία, Α Λυκείου Διορθώσεις: Σοφία Κροκίδη DTP: Αλέξιος Μάστορης Υπεύθυνος έκδοσης: Βαγγέλης Μπακλαβάς Φιλμ μοντάζ: Μαρία Ποινιού-Ρένεση Copyright Σ. Πατάκης Α.Ε.Ε.Δ.Ε. (Εκδόσεις Πατάκη) και Δημήτρης Κατσουλάκος, Αθήνα, 2017 Πρώτη έκδοση από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Ιούνιος 2017 ΚΕΤ Α956 ΚΕΠ 363/17 ISBN 978-960-16-7226-7 ΠANAΓH TΣAΛΔAPH (ΠPΩHN ΠEIPAIΩΣ) 38, 104 37 AΘHNA ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665 ΦAΞ: 210.36.50.069 ΚΕNΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕNΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗNΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078 ΥΠOΚATAΣTHΜΑ: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ ΠΕΡΙΟΧΗ Β ΚΤΕΟ), Τ.Θ. 1213, 570 09 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘΕΣΣΑΛONΙΚΗΣ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15 ΦAΞ: 2310.70.63.55 Web site: http://www.patakis.gr e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr
Περιεχόμενα ΚΕΦΑΛΑΙΟ A OI ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι λαοί της Μεσοποταμίας..................................... 5 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Αίγυπτος.................................................. 16 3η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι Φοίνικες................................................. 28 4η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι Εβραίοι.................................................. 35 5η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι Χετταίοι ή Χεττίτες......................................... 41 6η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι Μήδοι και οι Πέρσες....................................... 46 Διαγώνισμα 1ου κεφαλαίου................................................. 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ελληνική προϊστορία...................................... 55 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η αρχαία Ελλάδα (από το 1100 έως το 323 π.χ.)............... 69 Διαγώνισμα 2ου κεφαλαίου................................................ 105 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο ελληνιστικός κόσμος................................... 108 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο ελληνιστικός πολιτισμός................................... 124 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ. ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΗ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Ο ελληνισμός της Δύσης................................. 134 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Καρχηδόνα.............................................. 145 3η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι λαοί της Ιταλικής χερσονήσου και ο σχηματισμός του ρωμαϊκού κράτους (8ος-3ος αι. π.χ.)................................... 147 Διαγώνισμα 3ου και 4ου κεφαλαίου......................................... 160
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η ολοκλήρωση της ρωμαϊκής επέκτασης (200-31 π.χ.).......... 162 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Οι συνέπειες των κατακτήσεων................................ 169 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ (1ος αι. π.χ.-3ος αι. μ.χ.) 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η περίοδος της ακμής (27 π.χ.-193 μ.χ.)..................... 183 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η κρίση της αυτοκρατορίας τον 3ο αι. μ.χ....................... 200 Διαγώνισμα 5ου και 6ου κεφαλαίου......................................... 205 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Z Η ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ (4ος-6ος αι. μ.χ.) 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η μετεξέλιξη του ρωμαϊκού κράτους (4ος-5ος αι. μ.χ.).......... 208 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η εποχή του Ιουστινιανού (6ος αι. μ.χ.)........................ 227 3η ΕΝΟΤΗΤΑ: Τα γράμματα και οι τέχνες................................ 232 Διαγώνισμα 7ου κεφαλαίου................................................ 239 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΩ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 1η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Ινδία................................................ 242 2η ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Κίνα.................................................... 249 ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΑ 1o Επαναληπτικό Διαγώνισμα.............................................. 255 2o Επαναληπτικό Διαγώνισμα.............................................. 257 3o Επαναληπτικό Διαγώνισμα.............................................. 260 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΑ Απαντήσεις στα Διαγωνίσματα των Κεφαλαίων................................ 264 Απαντήσεις στα Επαναληπτικά Διαγωνίσματα................................. 268 Τα θέματα της Ομάδας Α στα διαγωνίσματα είναι με βάση την Τράπεζα Θεμάτων. Κατεβάστε δωρεάν e-books με τις απαντήσεις στα θέματα της Τράπεζας Θεμάτων σε όλα τα μαθήματα στο www.patakis.gr/trapeza.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ A OI ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 1H ΕΝΟΤΗΤΑ Οι λαοί της Μεσοποταμίας Ποια περιοχή ονομάστηκε Μεσοποταμία; 1. Η χώρα Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμασαν Μεσοποταμία την περιοχή την οποία διαρρέουν ανατολικά ο ποταμός Τίγρης και δυτικά ο ποταμός Ευφράτης. Το μεγαλύτερο και το σημαντικότερο ιστορικά τμήμα της περιοχής αυτής ανήκει σήμερα στο Ιράκ. Ποια η σημασία των δύο ποταμών; Οι δύο ποταμοί, λίγο πριν χυθούν στον Περσικό κόλπο, ενώνονται και σχηματίζουν μια μεγάλη ελώδη περιοχή. Το βόρειο τμήμα της Μεσοποταμίας είναι ορεινό. Το μεσαίο και το νότιο, από τα οποία απουσιάζει η πέτρα, είναι άγονα. Τα μόνα φυτά που φύτρωναν στην περιοχή ήταν τα φοινικόδεντρα και τα καλαμοειδή. Η άντληση όμως νερού από τους ποταμούς κατέστησε τις περιοχές αυτές κατάλληλες για την καλλιέργεια σιτηρών. Η διαίρεση της περιοχής Οι Έλληνες ονόμασαν το βόρειο τμήμα της περιοχής Ασσυρία και το κεντρικό και το νότιο Βαβυλωνία. Επίσης, χρησιμοποιούσαν το όνομα Χαλδαία ειδικά για το νότιο τμήμα. 2. Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση Η οικονομία Η γεωργία Η βάση της οικονομίας στη Μεσοποταμία ήταν η γεωργία. Ήδη από την 4η π.χ. χιλιετία οι Σουμέριοι (ο αρχαιότερος λαός της περιοχής) επιδίδονταν συστηματικά, υπό την επίβλεψη του κράτους, στην καλλιέργεια της γης. Η γεωργική αυτή ανάπτυξη επιτεύχθηκε μόνο χάρη στην ομαδική εργασία, και με αυτό τον τρόπο η περιοχή παρήγε μεγάλες ποσότητες σιταριού και κριθαριού.
6 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Η κτηνοτροφία Οι κάτοικοι της περιοχής ασχολούνταν και με την κτηνοτροφία, εξασφαλίζοντας έτσι τις αναγκαίες ποσότητες γάλακτος, βουτύρου και μαλλιού. Η βιοτεχνία Σημαντική ανάπτυξη γνώρισε και η βιοτεχνία. Βάση της βιοτεχνικής παραγωγής υπήρξε η οικοτεχνία. Στα βιοτεχνικά εργαστήρια παράγονταν υφάσματα, έργα μικροτεχνίας κ.ά. Παράλληλα, αναπτύχθηκε και η μεταλλοτεχνία. Το εμπόριο Η ανάπτυξη της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της βιοτεχνίας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πλεονάσματος, γεγονός που οδήγησε στην ανάπτυξη του εμπορίου, το οποίο στηριζόταν στην εξαγωγή του πλεονάσματος γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων και στην εισαγωγή, παράλληλα, πρώτων υλών απαραίτητων για τη βιοτεχνία. Οι λαοί της περιοχής είχαν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με τους λαούς των ακτών της Μεσογείου και των Ινδιών. Θεωρείται επίσης πιθανό να λειτούργησαν εμπορικοί σταθμοί των λαών της Μεσοποταμίας σε πόλεις άλλων λαών. Η κοινωνία την εποχή των Σουμερίων Η κοινωνία Την περίοδο της κυριαρχίας των Σουμερίων υπήρχε καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας. Η πλειοψηφία των γαιών ανήκε στους ευγενείς και στους ιερείς. Η καλλιέργεια της γης ήταν έργο των ελεύθερων καλλιεργητών, οι οποίοι δεν είχαν δική τους ιδιοκτησία. Ένα μέρος της γης ανήκε σε πολίτες, οι οποίοι ήταν οργανωμένοι σε πατριαρχικές οικογένειες και κοινότητες. Η γη αυτή κληροδοτούνταν από τη μία γενιά στην άλλη και μπορούσε να πουληθεί από τον αρχηγό της οικογένειας. Στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας στις πόλεις των Σουμερίων βρισκόταν ο ηγεμόνας, ο οποίος θεωρούνταν εκπρόσωπος του θεού στη γη. Η κοινωνία στις μετέπειτα περιόδους Το κράτος που συγκροτήθηκε στην περιοχή μετά τους Σουμέριους είχε θεοκρατικό χαρακτήρα, καθώς η θρησκεία ασκούσε μεγάλη επίδραση στην καθημερινή ζωή. Ο βασιλιάς (ανώτατος άρχοντας) θεωρούνταν θεός ή προσωποποίηση του θεού. Οι ευγενείς (ανώτεροι αυλικοί υπάλληλοι) και οι ιερείς αποτελούσαν ιδιαίτερη τάξη. Οι ελεύθεροι πολίτες, οι γεωργοί, οι τεχνίτες κ.ά. βρίσκονταν στη χαμηλότερη βαθμίδα της κοινωνικής ιεραρχίας. Οι δούλοι ήταν κυρίως αιχμάλωτοι πολέμου και ελεύθεροι πολίτες οι οποίοι είχαν χάσει την ελευθερία τους λόγω χρεών. Η πολιτική οργάνωση την εποχή των Σουμερίων Η πολιτική οργάνωση Την περίοδο των Σουμερίων κάθε πόλη αποτελούσε ανεξάρτητο κράτος μαζί με τις κοινότητες που την περιέβαλλαν. Επικεφαλής κάθε πόλης ήταν ένας ηγεμόνας, ο οποίος θεω-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 7 ρούνταν εκπρόσωπος του θεού και ήταν ταυτόχρονα αρχιερέας, δικαστής και αρχηγός του στρατού. Στην άσκηση του κυβερνητικού έργου του ηγεμόνα βοηθούσαν τα μέλη της οικογένειάς του και το ιερατείο. Η πολιτική Κατά τις ιστορικές περιόδους που ακολούθησαν συγκροτήθηκαν ενιαία και ισχυρά κράτη (Βαβυλωνιακό, Ασσυριακό) οργάνωση στις μετέπειτα περιόδους και η πολιτική εξουσία πέρασε στα χέρια του βασιλιά, ο οποίος είχε εξουσίες ανάλογες με αυτές του ηγεμόνα της περιόδου των Σουμερίων. Οι γνώσεις μας για τους λαούς της περιοχής ως τις αρχές του 19ου αιώνα Διεύρυνση της ιστορικής γνώσης για τους λαούς της περιοχής 3. Η ιστορία Πηγές Ως τις αρχές του 19ου αιώνα από τους λαούς που έζησαν στη Μεσοποταμία γνωρίζαμε, μέσα από τις λιγοστές πληροφορίες που παρείχαν τα ελληνικά, τα εβραϊκά και τα αιγυπτιακά κείμενα, μόνο τους Βαβυλώνιους, τους Ασσύριους και τους Χαλδαίους*. Οι Σουμέριοι, οι Ακκάδιοι, οι Ελαμίτες*, οι Κασσίτες και άλλοι λαοί της περιοχής έγιναν γνωστοί σ εμάς μετά τις πρώτες συστηματικές ανασκαφές και την αποκρυπτογράφηση της σφηνοειδούς γραφής. Έτσι, ανοίχτηκαν νέοι δρόμοι για την ιστορική έρευνα και διαμορφώθηκε ένας ιδιαίτερος επιστημονικός κλάδος, η Ασσυριολογία. Ποια εξέλιξη σημειώθηκε την 7η π.χ. χιλιετία; Ποια εξέλιξη σημειώθηκε την 5η π.χ. χιλιετία; Η προϊστορία Την 7η π.χ. χιλιετία στις βόρειες περιοχές της Μεσοποταμίας ο άνθρωπος περνά από το θηρευτικό ή συλλεκτικό στάδιο οικονομίας (κυνήγι, συλλογή καρπών) στο παραγωγικό (συλλογική ζωή, μόνιμη κατοίκηση, καλλιέργεια της γης). Την 5η π.χ. χιλιετία στις νότιες περιοχές της Μεσοποταμίας η γεωργική παραγωγή αυξάνεται λόγω της συλλογικής ζωής και της φύσης της χώρας. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου, συντελείται στη Μεσοποταμία αυτή η αλλαγή, που έμελλε να είναι καθοριστική για την εξέλιξή του: το πέρασμα από το θηρευτικό ή συλλεκτικό στάδιο στο παραγωγικό και η οργάνωση της παραγωγής του.
8 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Οι Σουμέριοι Καταγωγή οργάνωση Την 4η π.χ. χιλιετία στην περιοχή της Χαλδαίας εμφανίζονται οι Σουμέριοι, ένας λαός άγνωστης, ως σήμερα, προέλευσης. Στα μέσα της χιλιετίας οι Σουμέριοι οργανώνονται σε πόλεις, στις οποίες κατασκευάζονται μεγάλα ανάκτορα, πρωτότυποι ναοί (ζιγκουράτ) και ισχυρά τείχη. Η πόλη είναι το κέντρο της γύρω περιοχής, στην οποία υπάρχουν οικισμοί. Η πολιτισμική εξέλιξη Οι Σουμέριοι ανακάλυψαν τον τροχό, τον οποίο χρησιμοποίησαν στην άρδευση της γης, στην κατασκευή του άρματος κ.α. Προχώρησαν στον υπολογισμό των καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Βελτίωσαν τις μεθόδους καλλιέργειας, χρησιμοποιώντας μεταλλικά εργαλεία και τελειοποιώντας το άροτρο. Ανέπτυξαν την κτηνοτροφία, πετυχαίνοντας πρώτοι αυτοί την αποβουτύρωση του γάλακτος. Επινόησαν τη χρήση της ψημένης στον ήλιο πλίνθου ως οικοδομικού υλικού, λόγω της έλλειψης ξυλείας και πέτρας. Επίσης, κατασκεύασαν πήλινες πινακίδες, τις οποίες χρησιμοποιούσαν ως γραφική ύλη, όπου έγραφαν με σφηνοειδείς χαρακτήρες. Το εμπόριο Οι Σουμέριοι, λόγω της έλλειψης πρώτων υλών και κυρίως μετάλλων, ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με λαούς που κατοικούσαν στον Καύκασο, στη Μ. Ασία και στις Ινδίες. Το νόμισμα Οι Σουμέριοι, στοχεύοντας στη διευκόλυνση των συναλλαγών τους, επινόησαν ορισμένα μέτρα και τα πρώτα νομίσματα (ράβδους χρυσού και ασημιού ή δαχτυλίδια). Αυτά σφραγίζονταν, γεγονός που αποτελούσε εγγύηση για την ποιότητα και την ποσότητα του μετάλλου τους. Η εμφάνιση σημιτικών φύλων στη Μεσοποταμία Το πρώτο μεγάλο βασίλειο στη Μεσοποταμία Οι Ακκάδιοι Την 3η π.χ. χιλιετία στις βόρειες περιοχές της Χαλδαίας εγκαταστάθηκαν, ιδρύοντας δικές τους πόλεις, τα πρώτα φύλα σημιτικής καταγωγής, τα οποία πιθανότατα προέρχονταν από τις ερήμους της Αραβίας. Τα σημιτικά φύλα, με αρχηγό τον Σαργκόν Α *, κυριάρχησαν επί των Σουμερίων και ίδρυσαν το πρώτο μεγάλο βασίλειο στη Μεσοποταμία με πρωτεύουσα την Ακκάδ (περίπου το 2350 π.χ.). Τα φύλα αυτά, που έλαβαν από τους ιστορικούς την ονομασία Ακκάδιοι, έγιναν οι διάδοχοι του πολιτισμού των Σουμερίων.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 9 Το Αρχαίο Βαβυλωνιακό κράτος Η ακμή Τον 18ο αι. π.χ. ένας σπουδαίος ηγεμόνας, ο Χαμμουραμπί*, ένωσε όλους τους λαούς της περιοχής σε ενιαίο κράτος με πρωτεύουσα τη Βαβυλώνα. Αυτή ήταν η αρχή μιας περιόδου ακμής για την περιοχή. Ο Χαμμουραμπί θεμελίωσε διοικητικό σύστημα και συγκρότησε νομοθεσία. Τότε γράφτηκε και το πρώτο λογοτεχνικό έργο, το Έπος του Γκιλγκαμές*. Η παρακμή Την περίοδο ακμής του Αρχαίου Βαβυλωνιακού κράτους ακολουθεί μια μακρά περίοδος συνεχών ταραχών (16ος-12ος αι. π.χ.), που οδηγεί μοιραία στην παρακμή του. Οι ταραχές αυτές οφείλονται στις εισβολές άλλων λαών (Χετταίων*, Κασσιτών κ.ά.). Oι Ασσύριοι Η εμφάνιση Στα μέσα του 12ου αι. π.χ. ένας πολεμικός λαός που ζούσε στις ορεινές βόρειες περιοχές της Μεσοποταμίας, οι Ασσύριοι, κυριάρχησε στην περιοχή. Η ακμή Η κυριαρχία τους διατηρήθηκε μέχρι τα τέλη του 7ου αι. π.χ. Το κράτος τους επεκτεινόταν ανατολικά μέχρι την περιοχή του Ελάμ και δυτικά μέχρι τη Συρία και την Αίγυπτο. Η ακμή του ασσυριακού κράτους κορυφώνεται τον 7ο αι. π.χ., όταν βασιλιάς ήταν ο Ασσουρμπανιπάλ*. Πρωτεύουσά τους ήταν η Νινευί. Το Νέο Βαβυλωνιακό κράτος Η ίδρυση Το 612 π.χ. οι Βαβυλώνιοι, υποτελείς επί αιώνες στους Ασσύριους, ξεσηκώθηκαν, συμμάχησαν με τους Μήδους (κατοίκους του βόρειου Ιράν), κατέστρεψαν τη Νινευί και αποτίναξαν τον ασσυριακό ζυγό. Στο Νέο Βαβυλωνιακό κράτος πρωτεύουσα έγινε πάλι η Βαβυλώνα, η οποία διακοσμήθηκε με σπουδαία μνημεία, όπως οι «κρεμαστοί κήποι», ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Η ακμή Το Νέο Βαβυλωνιακό κράτος έφτασε σε μεγάλη ακμή επί βασιλείας Ναβουχοδονόσορα*. Το 587 π.χ. ο Ναβουχοδονόσωρ κατέλαβε την Ιερουσαλήμ και έσυρε τους Εβραίους στη «βαβυλώνια αιχμαλωσία»*. Η ξένη κατάκτηση Η κατάλυση Το 538 π.χ. ο βασιλιάς των Περσών Κύρος Β * κατέλυσε το Νέο Βαβυλωνιακό κράτος, το οποίο ενσωμάτωσε στην περσική αυτοκρατορία. Το 330 π.χ. ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλαβε την περιοχή.
10 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Διευκρινίσεις Χαλδαίοι: Λαός που κατοικούσε στο νότιο τμήμα της Μεσοποταμίας, στην κορυφή του Περσικού κόλπου. Διακρίθηκε στα μαθηματικά και στην αστρονομία. Ελαμίτες: Λαός που κατοικούσε στην πεδιάδα του Ελάμ, στην ανατολική Μεσοποταμία, με έδρα τα Σούσα. Σαργκόν Α (24ος αι. π.χ.): Βασιλιάς της Ακκάδ, ο ιδρυτής της ακκαδικής δυναστείας. Είναι ο πρώτος γνωστός βασιλιάς σημιτικής καταγωγής και ο πρώτος «κοσμοκράτορας» στην παγκόσμια ιστορία. Χαμμουραμπί: Βασιλιάς της Βαβυλώνας (περ. 1792 - περ. 1750 π.χ.), την οποία ανέδειξε σε εκτεταμένο και ισχυρό κράτος. Έμεινε γνωστός για το νομοθετικό του έργο, τον Κώδικα των Νόμων. Έπος του Γκιλγκαμές: Το πιο αντιπροσωπευτικό έργο του μεσοποταμιακού πνεύματος. Ήρωάς του ήταν ο θρυλικός βασιλιάς της Ουρούκ (σουμερική πόλη στον Κάτω Ευφράτη, κοντά στη σημερινή Ουάρκα του Ιράκ οι αρχαίοι Έλληνες την αποκαλούσαν Ορχόη). Γύρω από το πρόσωπό του αναπτύχθηκε μια ποιητική παράδοση, η οποία αργότερα αποτέλεσε τον πυρήνα ενός ποιητικού κύκλου. Χετταίοι: Λαός της ανατολικής Μικράς Ασίας και της Συρίας. Ασσουρμπανιπάλ (7ος αι. π.χ.): Βασιλιάς της Ασσυρίας (668-627 π.χ.). Έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα γράμματα και τις επιστήμες, με αποτέλεσμα στα χρόνια του η Ασσυρία να φτάσει στο αποκορύφωμα του πολιτισμού της. Ναβουχοδονόσωρ Β (περ. 630-562 π.χ.): Βασιλιάς του Νέου Βαβυλωνιακού κράτους (605-565 π.χ.), ο τελευταίος μεγάλος μονάρχης της αρχαίας μεσοποταμιακής ιστορίας. «Βαβυλώνια αιχμαλωσία»: Η περίοδος κατά την οποία οι Εβραίοι, που αιχμαλωτίστηκαν από τον Ναβουχοδονόσορα Β μετά την κατάληψη της Ιερουσαλήμ, παρέμειναν εξόριστοι στη Βαβυλώνα (587-538 π.χ.). Κύρος Β ο Μέγας (περ. 585 - περ. 530 π.χ.): Βασιλιάς της Περσίας (550 - περ. 530 π.χ.). Υπήρξε ο δημιουργός της περσικής αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν από το Αιγαίο πέλαγος ως τον Ινδό ποταμό. Χρονολόγηση 7η π.χ. χιλιετία: Στις βόρειες περιοχές της Μεσοποταμίας ο άνθρωπος περνά από το θηρευτικό ή συλλεκτικό στάδιο οικονομίας στο παραγωγικό. 5η π.χ. χιλιετία: Στις νότιες περιοχές της Μεσοποταμίας η γεωργική παραγωγή γίνεται ευκολότερη. 4η π.χ. χιλιετία: Οι Σουμέριοι εγκαθίστανται στην περιοχή της Χαλδαίας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 11 3η π.χ. χιλιετία: Τα πρώτα φύλα σημιτικής καταγωγής (Ακκάδιοι) φτάνουν στη Μεσοποταμία. περ. 2350 π.χ.: Ιδρύεται το πρώτο μεγάλο βασίλειο στη Μεσοποταμία. 18ος αι. π.χ.: Ο Χαμμουραμπί ενώνει όλους τους λαούς της Μεσοποταμίας σε ενιαίο κράτος. 16ος-12ος αι. π.χ.: Περίοδος συνεχών ταραχών στη Μεσοποταμία. μέσα 12ου αι. π.χ.: Κυριαρχούν στη Μεσοποταμία οι Ασσύριοι. 7ος αι. π.χ.: Οι Ασσύριοι φτάνουν στο απόγειο της δύναμής τους. 612 π.χ.: Καταλύεται το κράτος των Ασσυρίων και στη θέση του ιδρύεται το Νέο Βαβυλωνιακό κράτος. 587 π.χ.: Ο Ναβουχοδονόσωρ Β καταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ και σέρνει τους Εβραίους στη «βαβυλώνια αιχμαλωσία». 538 π.χ.: Ο Κύρος Β καταλαμβάνει το Νέο Βαβυλωνιακό κράτος. 330 π.χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος κατακτά τη Μεσοποταμία. Ο θεός-προστάτης της πόλης 4. Ο πολιτισμός Η θρησκεία Οι Σουμέριοι πίστευαν ότι κάθε πόλη ανήκε σε έναν θεό, ο οποίος ήταν και ο προστάτης της. Ο θεός αυτός πίστευαν ότι κατοικούσε σε έναν μικρό ναό στην κορυφή μιας ογκώδους βαθμιδωτής πυραμίδας (ζιγκουράτ), που λειτουργούσε ως χώρος λατρείας. Παράλληλα, ο χώρος αυτός λειτουργούσε και ως διοικητήριο, θησαυροφυλάκιο, αποθήκη εμπορευμάτων κ.ά. Στην περίπτωση που μια πόλη αύξανε τη δύναμή της, τότε επιδίωκε να επιβάλει στις άλλες πόλεις τη λατρεία του δικού της θεού. Τα σημιτικά φύλα που κατέλαβαν τη Μεσοποταμία υιοθέτησαν τις αντιλήψεις αυτές. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι στο Αρχαίο Βαβυλωνιακό κράτος ο σημαντικότερος θεός ήταν ο Μαρντούκ, ο θεός-προστάτης της Βαβυλώνας, και την εποχή των Ασσυρίων ο Ασσούρ, ο πολεμικός θεός-προστάτης της Νινευί. Οι θρησκευτικές αντιλήψεις Οι λαοί της Μεσοποταμίας πίστευαν ότι η μοίρα των ανθρώπων καθορίζεται από τη θέση των άστρων στον ουρανό κατά την ώρα της γέννησής τους. Επίσης, πίστευαν ότι οι θεοί τιμωρούν τους αμαρτωλούς ανθρώπους. Έτσι ερμηνεύεται το γεγονός ότι ο μύθος του Κατακλυσμού διατηρήθηκε έντονος στη μνήμη των λαών της περιοχής. Η επίδραση της θρησκείας στη ζωή των ανθρώπων ήταν μεγάλη γι αυτό όλοι, ακόμα και οι ηγεμόνες, ζητούσαν την εύνοια των θεών.
12 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Η εφεύρεση της γραφής Η διάδοση της σφηνοειδούς γραφής Η γραφή Την 4η π.χ. χιλιετία οι Σουμέριοι επινόησαν μια μορφή γραφής, η οποία είχε χαρακτήρες που έμοιαζαν με σφήνες. Η σφηνοειδής αυτή γραφή διαδόθηκε σταδιακά και στους άλλους λαούς της Εγγύς Ανατολής (Ελαμίτες, Χετταίους, Πέρσες κ.ά.). Αποκρυπτογραφήθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα από τον Γερμανό Γκρότεφεντ και τον Άγγλο Ρόλινσον. Oι επιστήμες Οι θετικές επιστήμες Οι λαοί της περιοχής ανέπτυξαν πρώτοι εμπειρικά τη χωρομετρία, τη γεωμετρία και την αριθμητική, λόγω της ανάγκης για άρδευση και καλλιέργεια της γης. Η αστρονομία Η μελέτη της αστρονομίας έχει τις ρίζες της στις θρησκευτικές δοξασίες. Οι ιερείς (μάγοι) μελέτησαν τις φάσεις της σελήνης, χώρισαν το έτος σε δώδεκα σεληνιακούς μήνες, τον μήνα σε τέσσερις εβδομάδες και την ημέρα σε ώρες βάσει του ηλιακού ρολογιού, ενώ προσδιόρισαν πολλές εκλείψεις του ήλιου και της σελήνης. Η ιατρική και η φαρμακευτική Η ιατρική και η φαρμακευτική αναπτύχθηκαν σε επίπεδο πρακτικών γνώσεων με τη μεσολάβηση των ιερέων στους θεούς για την αντιμετώπιση των ασθενειών. Η νομοθεσία Οι νόμοι Οι νόμοι του Χαμμουραμπί, με επιδράσεις από τους σουμερικούς του Χαμμουραμπί νόμους, αφορούσαν τις οικογενειακές σχέσεις, τις γεωργικές εργασίες, τη στρατιωτική οργάνωση και τη διεξαγωγή του εμπορίου. Η σημασία των νόμων του Χαμμουραμπί Οι νόμοι του Χαμμουραμπί, σταθμός στην οργάνωση της κοινωνικής ζωής, αποτελούν την πρώτη προσπάθεια κωδικοποίησης άγραφου δικαίου. Το Έπος του Γκιλγκαμές Τα γράμματα Το πιο σημαντικό λογοτεχνικό έργο ήταν το Έπος του Γκιλγκαμές, το οποίο διερευνά τη σημασία της ζωής και του θα-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 13 νάτου, εκφράζει τους φόβους και τις φιλοδοξίες του ανθρώπου και προβάλλει τη δύναμη της νόησης και του πολιτισμού. Άλλα έργα Εκτός από το Έπος του Γκιλγκαμές, διασώθηκαν σε ποιητική μορφή μύθοι που αναφέρονται στη Δημιουργία και στον Κατακλυσμό. Oι τέχνες Η αρχιτεκτονική Λόγω της έλλειψης πέτρας, οι λαοί της Μεσοποταμίας χρησιμοποίησαν την πλίνθο για την κατασκευή μεγάλων οικοδομημάτων, ναών, ανακτόρων και τειχών. Μόνο οι Ασσύριοι χρησιμοποίησαν ως οικοδομικό υλικό την πέτρα. Η ζωγραφική και η γλυπτική Στις επιφάνειες των ασσυριακών ανακτόρων υπήρχαν παραστάσεις ζωγραφιστές και ανάγλυφες, οι οποίες προέβαλλαν τον πολεμικό χαρακτήρα του λαού. Στα σουμερικά έργα παρουσιάζονται σκηνές από την καθημερινή, ειρηνική ζωή. Η μικροτεχνία Σημαντική ανάπτυξη γνώρισε η μικροτεχνία και, κυρίως, η σφραγιδογλυφία. Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως μεγάλο αριθμό εξαιρετικής ποιότητας σφραγιδοκυλίνδρων, οι οποίοι είναι σπουδαία πηγή πληροφοριών για την ιστορία των λαών της περιοχής. Η μουσική Από τις παραστάσεις μουσικών οργάνων (άρπας, σείστρων*, τυμπάνων) που βρίσκονται σε έργα τέχνης, καθώς και από τις άρπες που βρέθηκαν σε βασιλικούς τάφους, συνάγεται το συμπέρασμα ότι η μουσική πρέπει να έπαιζε σημαντικό ρόλο στη ζωή των Σουμερίων. Διευκρινίσεις Σείστρο: Όργανο που αποτελείται από ξύλινο, μεταλλικό ή πήλινο σκελετό και εγκάρσιες ράβδους, που ηχούν όταν σείεται το όργανο. Χρονολόγηση 4η π.χ. χιλιετία: Οι Σουμέριοι χρησιμοποιούν γραφή με χαρακτήρες που μοιάζουν με σφήνες. αρχές 19ου αι. μ.χ.: Η σφηνοειδής γραφή των Σουμερίων αποκρυπτογραφείται από τον Γερμανό Γκρότεφεντ και τον Άγγλο Ρόλινσον.
14 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Απαντήσεις στις ασκήσεις δραστηριότητες του σχολικού βιβλίου 1. Ποια είναι τα σημαντικότερα επιτεύγματα των Σουμερίων και ποια η συμβολή τους στον παγκόσμιο πολιτισμό; Τα σημαντικότερα επιτεύγματα των Σουμερίων είναι: α) η οργάνωσή τους σε πόλεις, β) η ανακάλυψη του τροχού, γ) ο υπολογισμός των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, δ) η βελτίωση του τρόπου καλλιέργειας, ε) η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, στ) η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και ζ) η επινόηση των πρώτων νομισμάτων. Η κυριότερη, ίσως, συμβολή τους στον παγκόσμιο πολιτισμό υπήρξε η δημιουργία ενός πρώτου συστήματος γραφής με χαρακτήρες που έμοιαζαν με σφήνες, της λεγόμενης σφηνοειδούς γραφής. 2. Ποιες πληροφορίες σχετικά με τις αρχιτεκτονικές γνώσεις των λαών της Μεσοποταμίας μπορείτε να αντλήσετε από τα παραθέματα 2 και 4; Οι λαοί της Μεσοποταμίας είχαν αναπτύξει σημαντικά την τέχνη της αρχιτεκτονικής. Έδιναν έμφαση στο μέγεθος και γι αυτό τα κτίριά τους (οικίες, ιερά) ήταν συνήθως ογκώδη. Τις κατασκευές τους τις διέκρινε συμμετρία. Η συμμετρία αυτή ήταν ιδιαίτερα εμφανής στη ρυμοτομία της πόλης της Βαβυλώνας, την οποία διέσχιζαν ίσιοι δρόμοι, παράλληλοι ή εγκάρσιοι με τον ποταμό Ευφράτη, ο οποίος χώριζε την πόλη σε δύο τμήματα. 3. Ποιοι λόγοι συνέβαλαν στην ανάπτυξη των επιστημών στη Μεσοποταμία; Η χωρομετρία, η γεωμετρία και η αριθμητική αναπτύχθηκαν λόγω της ανάγκης άρδευσης και καλλιέργειας των χωραφιών καθώς και λόγω της ανάγκης υπολογισμού των καλλιεργήσιμων εκτάσεων. Η αστρονομία είχε τις ρίζες της στις θρησκευτικές δοξασίες. Η ανάπτυξη των πρακτικών γνώσεων φαρμακευτικής και ιατρικής οφειλόταν στη μεσολάβηση των ιερέων στους θεούς για την αντιμετώπιση των ασθενειών. 4. Σε ποια συμπεράσματα σας οδηγεί η μελέτη των αποσπασμάτων του κώδικα του Χαμμουραμπί (παράθεμα 3); Πώς κρίνετε τους νόμους αυτούς σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις της ηθικής και του δικαίου; Από την πρώτη παράγραφο του παραθέματος φαίνεται ότι ο Χαμμουραμπί άσκησε την εξουσία ως απόλυτος μονάρχης και εκπρόσωπος του θεού στη γη. Οι πράξεις και οι αποφάσεις του δεν ήταν δυνατόν να αμφισβητηθούν από κανέναν.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 15 Ο κώδικας του Χαμμουραμπί αποτελεί μια προσπάθεια κωδικοποίησης των νόμων, με σκοπό την αποτελεσματικότερη απονομή της δικαιοσύνης. Οι νόμοι αυτοί είναι ιδιαίτερα αυστηροί. Οι διατάξεις των νόμων είναι ενδεικτικές του επιπέδου της κοινωνίας της Βαβυλώνας. Το πνεύμα που τους διείπε δεν ήταν τόσο ο σωφρονισμός και ο παραδειγματισμός, όσο η εκδίκηση. Σύμφωνα με τις σύγχρονες αντιλήψεις ηθικής και δικαίου, τέτοιου είδους νόμοι θεωρούνται πως δεν αρμόζουν στο ανθρώπινο γένος. 5. Να κάνετε έναν χρονολογικό πίνακα-σχεδιάγραμμα της ιστορικής πορείας των λαών της Μεσοποταμίας από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι την κατάκτηση της χώρας από τον Μ. Αλέξανδρο. 4η π.χ. χιλιετία: Οι Σουμέριοι εγκαθίστανται στην περιοχή της Χαλδαίας. 3η π.χ. χιλιετία: Τα πρώτα φύλα σημιτικής καταγωγής φτάνουν στη Μεσοποταμία. περ. 2350 π.χ.: Ιδρύεται το πρώτο μεγάλο βασίλειο στη Μεσοποταμία. 18ος αι. π.χ.: Ο Χαμμουραμπί ενώνει όλους τους λαούς της Μεσοποταμίας σε ενιαίο κράτος. 16ος-12ος αι. π.χ.: Περίοδος συνεχών ταραχών στη Μεσοποταμία. μέσα 12ου αι. π.χ.: Οι Ασσύριοι κυριαρχούν στη Μεσοποταμία. 7ος αι. π.χ.: Οι Ασσύριοι φτάνουν στο απόγειο της δύναμής τους. 612 π.χ.: Καταλύεται το κράτος των Ασσυρίων και στη θέση του ιδρύεται το Νέο Βαβυλωνιακό κράτος. 587 π.χ.: Ο Ναβουχοδονόσωρ Β καταλαμβάνει την Ιερουσαλήμ και σέρνει τους Εβραίους στη «βαβυλώνια αιχμαλωσία». 538 π.χ.: Ο Κύρος Β καταλαμβάνει το Νέο Βαβυλωνιακό κράτος. 330 π.χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος κατακτά τη Μεσοποταμία.
16 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Ποια περιοχή ονομάστηκε Αίγυπτος; Η σημασία του Νείλου για την περιοχή 2H ΕΝΟΤΗΤΑ Η Αίγυπτος 1. Η χώρα Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν Αίγυπτο το βορειοανατολικό τμήμα της Αφρικής, το οποίο διαρρέει ο ποταμός Νείλος. Ο Ηρόδοτος αποκαλεί την Αίγυπτο «δώρο του Νείλου», επισημαίνοντας με τον χαρακτηρισμό αυτό τη σπουδαιότητα του ποταμού για την ανάπτυξη της χώρας. Ο Νείλος πηγάζει από τα όρη της Αιθιοπίας και χύνεται στη Μεσόγειο θάλασσα. Κατά μήκος της ροής του σχηματίζεται μια λωρίδα πρασίνου και στις εκβολές του δημιουργείται ένα δέλτα μεγάλης έκτασης. Δεξιά και αριστερά της λωρίδας πρασίνου υπάρχει έρημος. Ο Νείλος, κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, πλημμυρίζει και στη συνέχεια τα νερά του απομακρύνονται, αφήνοντας ένα στρώμα λάσπης, το οποίο κάνει τη γη εύφορη. Το νότιο τμήμα της χώρας είναι ορεινό και τα δάση σπανίζουν (άρα και η ξυλεία). Στις όχθες του Νείλου φυτρώνουν καλάμια και πάπυροι, ενώ φωλιάζουν πολλά πουλιά. Η γεωγραφική διαίρεση της χώρας Η αρχαία Αίγυπτος γεωγραφικά διαιρείται σε δύο τμήματα: στην Άνω Αίγυπτο (το νότιο και ορεινό τμήμα) και στην Κάτω Αίγυπτο (το βόρειο τμήμα, με το Δέλτα του Νείλου). Η χερσόνησος του Σινά Στην Κάτω Αίγυπτο βρίσκεται και η χερσόνησος του Σινά, η οποία εξασφάλιζε την επικοινωνία της Αιγύπτου με τους λαούς της Εγγύς Ανατολής, αλλά αποτελούσε και τη δίοδο των εισβολέων προς τη χώρα. 2. Οικονομική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση Η οικονομία Η γεωργία Η γεωργία υπήρξε η βάση της αιγυπτιακής οικονομίας. Η οργάνωση της γεωργικής παραγωγής ήταν υπό την άμεση επίβλεψη του κράτους. Οι βασιλικοί υπάλληλοι επέβλεπαν τις γεωργικές εργασίες και συγκέντρωναν από τη συγκομιδή το ποσοστό που ανήκε στον φαραώ. Ο Νείλος, με τις πλημμύρες του, υπήρξε πηγή ζωής για την Αίγυπτο. Η άρδευση των χωραφιών και η συντήρηση των αυλακιών βασίστηκαν στη συνεργασία των κατοίκων και στην κρατική επίβλεψη. Οι
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 17 Αιγύπτιοι καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, λινάρι*, οπωροφόρα δέντρα και κηπευτικά. Στις όχθες του Νείλου μάζευαν παπύρους και λωτούς. Σε επίπεδο οικογενειακής παραγωγής, επιδίδονταν στην κατασκευή ενός είδους μπίρας από κριθαρένιο ψωμί. Επίσης, ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και το ψάρεμα στα νερά του ποταμού. Η βιοτεχνική παραγωγή Παράλληλα, ο αιγυπτιακός λαός απασχολούνταν και στην κατασκευή μεγάλων έργων: ναών, ανακτόρων και ταφικών μνημείων, τα οποία κατασκεύαζαν οι φαραώ. Υπήρχαν πολλοί εξειδικευμένοι τεχνίτες (μεταλλουργοί, ξυλουργοί, κεραμοποιοί κ.ά.), που κατασκεύαζαν ποικίλα προϊόντα. Λειτουργούσαν αρκετά ιδιωτικά εργαστήρια, ωστόσο οι περισσότεροι και οι καλύτεροι τεχνίτες εργάζονταν στα ανακτορικά εργαστήρια, καθώς το μεγαλύτερο μέρος της βιοτεχνικής παραγωγής ελεγχόταν από τον φαραώ. Το εμπόριο Σημαντικά ανεπτυγμένο ήταν το εμπόριο, το οποίο επίσης σε μεγάλο βαθμό ελεγχόταν από τον φαραώ. Οι Αιγύπτιοι έκαναν εξαγωγές των πλεοναζόντων γεωργικών και βιοτεχνικών προϊόντων, ενώ εισήγαν πρώτες ύλες που έλειπαν από τη χώρα (π.χ. ξυλεία, χαλκός κ.ά.). Υπηρεσίες και διοίκηση Η παροχή υπηρεσιών ήταν ένας τομέας που απασχολούσε μεγάλο αριθμό πολιτών. Οι διοικητικές ανάγκες ήταν μεγάλες και για την αντιμετώπισή τους χρειάζονταν άνθρωποι μορφωμένοι και με ειδικές γνώσεις. Οι ιερείς κάλυπταν τις ανάγκες ενός θεοκρατικού κράτους, οι γραφείς, γνώστες της ιερογλυφικής γραφής, στήριζαν τη λειτουργία της κρατικής μηχανής και οι επαγγελματίες στρατιωτικοί συνέβαλλαν στη διατήρηση και στην ανάπτυξη της αυτοκρατορίας. Η κοινωνία Ο φαραώ Στην κορυφή της αιγυπτιακής κοινωνίας βρισκόταν ο φαραώ, ο οποίος αποτελούσε την ενσάρκωση του επίγειου θεού και του κράτους. Ο απλός λαός δεν μπορούσε να τον πλησιάσει στήριζε όμως σε αυτόν όλες του τις ελπίδες. Η θέληση του φαραώ ήταν νόμος για τους υπηκόους του. Οι ιερείς, οι ανώτατοι κρατικοί υπάλληλοι και οι γραφείς Οι επαγγελματίες στρατιωτικοί Αμέσως μετά τον φαραώ, στην κοινωνική ιεραρχία ήταν οι ιερείς, οι ανώτατοι κρατικοί υπάλληλοι και οι γραφείς, οι οποίοι αποτελούσαν την τάξη των ισχυρών. Οι επαγγελματίες στρατιωτικοί ήταν ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα. Το επάγγελμά τους ήταν κληρονομικό ο φαραώ τούς παραχωρούσε εκτάσεις γης για καλλιέργεια.
18 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Οι ελεύθεροι πολίτες Οι ελεύθεροι πολίτες αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του αιγυπτιακού λαού. Ασκούσαν, συνήθως, το επάγγελμα του γεωργού ή του τεχνίτη και προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον φαραώ. Οι δούλοι Στην αιγυπτιακή κοινωνία δούλοι γίνονταν: α) όσοι συλλαμβάνονταν αιχμάλωτοι στους πολέμους και β) όσοι αγοράζονταν στα σκλαβοπάζαρα. Υπήρχαν δύο κατηγορίες δούλων: α) οι ιδιωτικοί (συνήθως δεν ξεπερνούσαν τους δύο ανά οικογένεια) και β) οι κρατικοί, οι οποίοι ανήκαν στον φαραώ και εργάζονταν στα κρατικά εργαστήρια, στους ναούς, στα ορυχεία κ.α. Η κοινωνική ευελιξία Στην Αίγυπτο, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Νέου Βασιλείου, ήταν δυνατή έστω και σε μικρό βαθμό η μεταπήδηση από τη μια τάξη στην άλλη. Άνθρωποι που προέρχονταν από χαμηλά κοινωνικά στρώματα κατέλαβαν υψηλά αξιώματα και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εποχή τους. Η βάση της πολιτικής οργάνωσης Η πολιτική οργάνωση Η βάση της πολιτικής οργάνωσης του αιγυπτιακού κράτους, ήδη από τις αρχές της 3ης π.χ. χιλιετίας, ήταν η ιδέα της θεοποίησης του φαραώ, καθώς η θρησκεία έπαιζε σπουδαίο ρόλο στη ζωή των Αιγυπτίων. Ο φαραώ σε πλήθος επιγραφών αναφέρεται ως θεός, ενώ σε διάφορα κείμενα αντιμετωπίζεται ως άνθρωπος, δίχως όμως να μειώνεται η θεϊκή του υπόσταση, αφού οι θεοί στους αιγυπτιακούς μύθους παρουσιάζονται με ανθρώπινες ιδιότητες. Διευκρινίσεις Λινάρι: Ποώδες φυτό το οποίο καλλιεργείται για τις ίνες του, που χρησιμοποιούνται στην υφαντουργία. Η προέλευση των πρώτων κατοίκων 3. Η ιστορία Η προϊστορία Μέχρι τις μέρες μας παραμένει δίχως απάντηση το ζήτημα της προέλευσης των πρώτων κατοίκων της Αιγύπτου. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για λαούς διαφορετικής προέλευσης. Οι πρώτοι οικισμοί Οι πρώτοι οργανωμένοι οικισμοί στην Αίγυπτο εμφανίστηκαν στα τέλη της 5ης π.χ. χιλιετίας. Οι οικισμοί αυτοί είναι νεολιθικού χαρακτήρα. Οι
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 19 κάτοικοί τους ασχολήθηκαν με τη γεωργία, το κυνήγι και το ψάρεμα. Την 4η π.χ. χιλιετία παρατηρείται αύξηση των οικισμών στην κοιλάδα του Νείλου. Την περίοδο αυτή οι κάτοικοι γνωρίζουν τη χρήση των μετάλλων και επιδίδονται συστηματικά στην καλλιέργεια της γης. Οι φυλές Οι κάτοικοι της κοιλάδας του Νείλου ήταν χωρισμένοι σε φυλές. Κάθε φυλή διέθετε τον δικό της ηγεμόνα. Ως προστάτη είχε ένα θεοποιημένο ζώο, φυτό ή αντικείμενο. Η προδυναστική περίοδος Προδυναστική ονομάζεται η περίοδος κατά την οποία οι συνεχείς συγκρούσεις ανάμεσα στις φυλές καταλήγουν στη συνένωσή τους σε δύο βασίλεια, της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου. Η ένωση των δύο βασιλείων Η προδυναστική περίοδος τελειώνει στις αρχές της 3ης π.χ. χιλιετίας. Τότε ο ηγεμόνας της Άνω Αιγύπτου, Μήνης, ένωσε τα δύο βασίλεια σε ένα, με πρωτεύουσα τη Μέμφιδα. Το γεγονός αυτό αποτελεί την αφετηρία της ιστορίας του αρχαίου αιγυπτιακού βασιλείου, η οποία χωρίζεται σε τρεις μεγάλες περιόδους. Κατά τη διάρκειά της, έως την κατάληψη της χώρας από τον Μέγα Αλέξανδρο, βασίλεψαν τριάντα μία δυναστείες. Το Αρχαίο Βασίλειο (περ. 3000-2000 π.χ.) με πρωτεύουσα τη Μέμφιδα Οι κατακτήσεις Την περίοδο αυτή οι Αιγύπτιοι, αποβλέποντας στην απόκτηση μετάλλων, κατακτούν στα νότια τη Νουβία (σημερινό Σουδάν), η οποία διέθετε κοιτάσματα χρυσού, και στα ανατολικά τη χερσόνησο του Σινά, η οποία διέθετε κοιτάσματα χαλκού. Η περίοδος ακμής Η κατασκευή μεγάλων οικοδομημάτων (ναών, ανακτόρων, μεγάλων πυραμίδων στην Γκίζα*) υπήρξε το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής ακμής του Αρχαίου Βασιλείου. Η κρίση Στο τέλος αυτής της περιόδου, η κεντρική εξουσία έχασε μέρος από τη δύναμή της και, παράλληλα, ενισχύθηκε η δύναμη ορισμένων τοπικών διοικητών. Σε αυτή τη μετατόπιση ισχύος έχει τις ρίζες της η κρίση που ξέσπασε. Η ζωή των χωρικών και των ευγενών βελτιώθηκε, ως αποτέλεσμα θρησκευτικών ερίδων και πολιτικών ταραχών.
20 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Το Μέσο Βασίλειο (περ. 2000-1540 π.χ.) με πρωτεύουσα τη Θήβα στην Άνω Αίγυπτο Η αναδιοργάνωση Στην αρχή αυτής της περιόδου το αιγυπτιακό κράτος γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη και έγιναν εκστρατείες στη Νουβία, στη Λιβύη και στη Συρία. Την εξουσία ανέλαβαν ικανοί ηγεμόνες, οι οποίοι μερίμνησαν για την κατασκευή αρχιτεκτονικών και εγγειοβελτιωτικών έργων. Η κατάληψη της Αιγύπτου από τους Yξώς Κατά τους επόμενους δύο αιώνες, το μεγαλύτερο τμήμα της Αιγύπτου καταλήφθηκε από έναν νομαδικό λαό ασιατικής καταγωγής, τους Υξώς. Οι Υξώς δεν αλλάζουν το σύστημα διακυβέρνησης της χώρας, ενώ παράλληλα επιτρέπουν στον αιγυπτιακό λαό να διατηρήσει τις θρησκευτικές δοξασίες και παραδόσεις του. Οι τελευταίοι ηγεμόνες των Υξώς χρησιμοποίησαν τον βασιλικό τίτλο της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου και πιθανολογείται ότι ήρθαν σε επιμειξία με τον βασιλικό οίκο των Θηβών. Οι σχέσεις τους με τους λαούς της Μεσοποταμίας και τους Κρήτες υπήρξαν αρμονικές. Θεωρείται πιθανό ότι η χρήση του πολεμικού άρματος διαδόθηκε στην Αίγυπτο από τους Υξώς κατά την περίοδο αυτή. Το Νέο Βασίλειο (1540-1075 π.χ.) με πρωτεύουσα τη Θήβα Η εκδίωξη των Υξώς Οι ηγεμόνες της Θήβας απελευθέρωσαν την Αίγυπτο από τον ζυγό των Υξώς και ίδρυσαν ισχυρές δυναστείες. Ο Τούθμωσις Γ Ο φαραώ Τούθμωσις Γ βασίλεψε τον 15ο αι. π.χ. Την περίοδο αυτή το αιγυπτιακό κράτος επεκτάθηκε μέχρι τη Συρία. Οι λαοί της Μεσοποταμίας και οι Χετταίοι αποδέχτηκαν αυτή τη μεταβολή του εδαφικού καθεστώτος, καταβάλλοντας στους Αιγύπτιους φόρους υποτέλειας. Κατά τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του, στηριζόμενος στην άρτια στρατιωτική οργάνωση και στον καλύτερο εξοπλισμό (άλογο, πολεμικό άρμα), ο φαραώ Τούθμωσις Γ επέκτεινε την αιγυπτιακή κυριαρχία και προς τα νότια. Στόχος του ήταν η εδραίωση της τάξης και της ασφάλειας στις περιοχές αυτές, όπου υπήρχαν πολλά ορυχεία χρυσού. Ο Ακενατών Τον 14ο αι. π.χ. ο φαραώ Ακενατών προσπάθησε να επιβάλει τον μονοθεϊσμό, καθιερώνοντας τη λατρεία του θεού Ήλιου. Οι ενέργειές του όμως δεν είχαν ουσιαστικό αποτέλεσμα. Ο Ραμσής Β Τον 13ο αι. π.χ. ξεχωρίζει ο φαραώ Ραμσής Β, ο οποίος ονομάστηκε από τους αιγυπτιολόγους Μέγας. Ο Ραμσής Β κατασκεύασε αξιόλογα οικοδομήματα στο εσωτερικό και ισχυροποίησε την αιγυπτιακή κυριαρχία στο εξω-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 21 τερικό. Οι τοιχογραφίες των ναών, όπου απεικονίζονται σκηνές μαχών, αναπαριστούν τον Ραμσή Β ως φαραώ-πολεμιστή. Ο χαρακτηρισμός αυτός όμως δε γίνεται απολύτως αποδεκτός από τους σύγχρονους μελετητές. Οι περισσότερες τοιχογραφίες παρουσιάζουν τη μάχη του Καντές στη Συρία, όπου, σύμφωνα με τις αιγυπτιακές πηγές, επικράτησαν οι Αιγύπτιοι. Στην πραγματικότητα, περισσότερα οφέλη από αυτή τη μάχη είχε το αντίπαλο στρατόπεδο (ο συνασπισμός των Χετταίων με τους άλλους λαούς της Μεσοποταμίας). Την περίοδο αυτή οι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με πόλεις της Φοινίκης, την Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου. Η παρακμή Τον 12ο αι. π.χ. λαοί που προέρχονταν από τα βόρεια, γνωστοί ως «λαοί της θάλασσας», αναστάτωσαν με τις επιδρομές τους τον χώρο της ανατολικής Μεσογείου και εκδίωξαν τους Αιγύπτιους από την Ασία. Τον 11ο αι. π.χ. το Νέο Βασίλειο είχε ήδη παρακμάσει. Η παρακμή αυτή έχει τις ρίζες της και στην προσπάθεια των ισχυρών ιερέων να επιβληθούν στην εξουσία. Η Αίγυπτος υπό ξένη κυριαρχία Η ανάκτηση της ελευθερίας Η ξένη κατάκτηση Από τον 11ο έως τον 7ο αι. π.χ. η Αίγυπτος, έχοντας χάσει την παλιά της δύναμη, βρέθηκε υπό ξένη κυριαρχία. Κατά το πρώτο μισό του 7ου αι. π.χ. στον αιγυπτιακό θρόνο ανήλθε ο Ψαμμήτιχος*, ο οποίος προηγουμένως κατόρθωσε να απαλλάξει τη χώρα από τον ασσυριακό ζυγό. Νέα πρωτεύουσα του κράτους ορίστηκε η Σάιδα στο Δέλτα. Η παρουσία των Ελλήνων στην Αίγυπτο Την περίοδο αυτή αναπτύχθηκε το εμπόριο με τις ελληνικές πόλεις, ενώ πολλοί Έλληνες μετανάστευσαν στην Αίγυπτο. Τον 6ο αι. π.χ., όταν φαραώ ήταν ο Νεκώς*, οι Φοίνικες, κατά παραγγελία του, πραγματοποίησαν τον περίπλου της Αφρικής. Την περίοδο αυτή πολλοί Έλληνες υπηρέτησαν ως μισθοφόροι των φαραώ. Ο Άμασις*, θέλοντας να αποφύγει ενδεχόμενες συγκρούσεις με τους Έλληνες μισθοφόρους, τους ενέταξε στη βασιλική σωματοφυλακή. Παρ όλο που ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις με ελληνικές πόλεις, μέσα στα όρια του αιγυπτιακού κράτους επέτρεψε την ελληνική εμπορική παρουσία μόνο στη Σάιδα, στη Μέμφιδα και στη Ναύκρατι*, η οποία σταδιακά έγινε ο σπουδαιότερος ελληνικός εμπορικός σταθμός στη Μεσόγειο. Η κατάληψη της Αιγύπτου από τους Πέρσες Παρά τη βοήθεια που έλαβαν από τον Άμασι, οι Βαβυλώνιοι ηττήθηκαν από τον Κύρο Β (539 π.χ.). Το 525 π.χ. ο νέος βασιλιάς των Περσών Καμβύσης* κατέλαβε την Αίγυπτο και απομάκρυνε από τον αιγυπτιακό θρόνο τον Ψαμμήτιχο Γ *.
22 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Η κατάληψη της Αιγύπτου από τον Μέγα Αλέξανδρο Μετά τη νίκη επί των Περσών στην Ισσό* (333 π.χ.) ο Μέγας Αλέξανδρος κατευθύνθηκε προς την Αίγυπτο. Εκεί έγινε δεκτός ως απελευθερωτής από τον περσικό ζυγό. Το 332 π.χ. ανακηρύχθηκε φαραώ στη Μέμφιδα και προσφωνήθηκε γιος του Άμμωνα-Δία* από τους ιερείς του θεού. Διευκρινίσεις Γκίζα: Πόλη της Άνω Αιγύπτου. Ψαμμήτιχος (;-περ. 610 π.χ.): Φαραώ της Αιγύπτου (περ. 660 - περ. 610 π.χ.). Έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη των τεχνών και των γραμμάτων. Νεκώς (;-593 π.χ.): Φαραώ της Αιγύπτου (περ. 610-593 π.χ.), γιος του Ψαμμήτιχου. Φρόντισε για την ανάπτυξη της αιγυπτιακής ναυτιλίας και του εμπορίου. Άμασις (;-526 π.χ.): Φαραώ της Αιγύπτου (569-526 π.χ.). Αναφέρεται ότι στα χρόνια του πραγματοποιήθηκε το ταξίδι του Σόλωνα στην Αίγυπτο. Ναύκρατις: Πόλη στο Δέλτα του Νείλου. Καμβύσης: Βασιλιάς της Περσίας (530-522 π.χ.), γιος του Κύρου Β. Ψαμμήτιχος Γ (;-525 π.χ.): Βασιλιάς της Αιγύπτου (526-525 π.χ.), γιος του Άμασι. Ισσός: Πόλη στην Κιλικία της Μικράς Ασίας. Άμμων-Δίας: Ο Άμμων ήταν η κορυφαία θεότητα των Αιγυπτίων. Ο Άμμων-Δίας αποτελεί την ταύτιση των κορυφαίων θεοτήτων του ελληνικού και του αιγυπτιακού πανθέου. Χρονολόγηση τέλη 5ης χιλιετίας π.χ.: Εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα οργανωμένης ζωής στην Αίγυπτο. 4η χιλιετία π.χ.: Οι οικισμοί στην κοιλάδα του Νείλου πληθαίνουν. αρχές 3ης χιλιετίας π.χ.: Ο ηγεμόνας της Άνω Αιγύπτου Μήνης ενώνει τα δύο βασίλεια σε ένα, με πρωτεύουσα τη Μέμφιδα. 15ος αι. π.χ.: Η αιγυπτιακή κυριαρχία επεκτείνεται προς βορρά μέχρι τη Συρία. 14ος αι. π.χ.: Ο φαραώ Ακενατών προσπαθεί να επιβάλει τον μονοθεϊσμό. 13ος αι. π.χ.: Στον αιγυπτιακό θρόνο ανέρχεται ο Ραμσής Β. 12ος αι. π.χ.: Οι «λαοί της θάλασσας» προκαλούν αναταραχή με τις επιδρομές τους στην ανατολική Μεσόγειο και εκδιώκουν τους Αιγύπτιους από την Ασία. 11ος αι. π.χ.: Το Νέο Βασίλειο βρίσκεται σε παρακμή. α μισό 7ου αι. π.χ.: Η Αίγυπτος αποκτά την ανεξαρτησία της από τους Ασσύριους. 6ος αι. π.χ.: Οι Φοίνικες πραγματοποιούν τον περίπλου της Αφρικής.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 23 539 π.χ.: Οι Πέρσες νικούν τους Βαβυλώνιους. 525 π.χ.: Οι Πέρσες καταλαμβάνουν την Αίγυπτο και απομακρύνουν από τον θρόνο τον Ψαμμήτιχο Γ. 333 π.χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος νικά τους Πέρσες στην Ισσό και προελαύνει μέχρι την Αίγυπτο. 332 π.χ.: Ο Μέγας Αλέξανδρος ανακηρύσσεται στη Μέμφιδα φαραώ και προσφωνείται γιος του Άμμωνα-Δία από τους ιερείς του θεού. 4. Ο πολιτισμός Η θρησκεία Η πολυθεΐα Καθ όλη τη διάρκεια της αιγυπτιακής ιστορίας κάθε πόλη είχε τον δικό της θεό-προστάτη. Οι Αιγύπτιοι φαντάζονταν τους θεούς τους με σώμα ανθρώπου και κεφάλι ζώου. Ανώτερος όλων των θεών ήταν ο Ρα, ο θεός Ήλιος, τον οποίο εκπροσωπούσε στη γη ο φαραώ. Άλλοι σπουδαίοι θεοί ήταν η Ίσις*, ο Όσιρις* και ο Ώρος*. Η προσπάθεια για την εξάλειψη της πολυθεΐας Προσπάθειες για την εξάλειψη της πολυθεΐας κατέβαλε ο φαραώ Αμένοφις Δ (Ακενατών), ο οποίος στράφηκε κατά των ιερέων και της λατρείας του Άμμωνος (προστάτη-θεού της Θήβας), στοχεύοντας στην καθιέρωση της λατρείας του Ρα ως μοναδικού θεού. Το ιερατείο όμως αντέδρασε και το σχέδιο του φαραώ απέτυχε. Η πίστη στη μεταθανάτια ζωή Οι Αιγύπτιοι πίστευαν στην ύπαρξη μεταθανάτιας ζωής, αν το σώμα του νεκρού δεν καταστρεφόταν. Η αντίληψη αυτή, που είχε τις ρίζες της στις κακουχίες της καθημερινής ζωής, οδήγησε τους Αιγύπτιους στη συνήθεια να ταριχεύουν τους νεκρούς και να τους θάβουν σε ταφικά μνημεία μαζί με όλα τα σκεύη, τα οποία θεωρούσαν απαραίτητα για τη μεταθανάτια ζωή. Έτσι, κατασκευάστηκαν μεγάλα ταφικά μνημεία, τα οποία διακοσμούνταν με εξαιρετικές τοιχογραφίες και στα οποία τοποθετούνταν πολύτιμα αντικείμενα. Ήδη από την εποχή εκείνη μαρτυρείται το φαινόμενο της συστηματικής τυμβωρυχίας. Η σημασία της γραφής Η γραφή Ήδη από την 4η χιλιετία π.χ. οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούσαν την ιερογλυφική γραφή. Το γεγονός αυτό δηλώνει το υψηλό πολιτιστικό τους επίπεδο. Κατά τη διάρκεια του Νέου Βασιλείου ένας απλός πολίτης είχε τη δυνατότητα να εκπαιδευτεί ως γραφέας και να γίνει δημόσιος υπάλληλος, γεγονός που του προσέδιδε κύρος. Σημαντικό έργο των γραφέων υπήρξε η
24 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ καταγραφή σε παπύρους γεγονότων από τη ζωή των φαραώ. Παράλληλα, ειδικευμένοι τεχνίτες με την καθοδήγηση των γραφέων σχεδίαζαν σε τοίχους μνημείων, ναών και τάφων κείμενα σε ιερογλυφική γραφή. Η αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής γραφής Το 1822 ο Γάλλος αιγυπτιολόγος Ζ. Σαμπολλιόν* αποκρυπτογράφησε την ιερογλυφική γραφή διαβάζοντας το κείμενο μιας τρίγλωσσης επιγραφής. Το κείμενο αυτό ήταν χαραγμένο σε στήλη με ιερογλυφικά, με απλοποιημένα ιερογλυφικά της ελληνιστικής περιόδου και με ελληνικά στοιχεία. Το κείμενο της στήλης αυτής, που ονομάστηκε «στήλη της Ροζέτας»* από το όνομα της πόλης όπου βρέθηκε, υμνούσε τον Πτολεμαίο Ε *. Το περιεχόμενο των κειμένων Τα γράμματα Στα περισσότερα αιγυπτιακά κείμενα παρουσιάζονται σκηνές από τη ζωή των φαραώ. Κείμενα λογοτεχνικά δε σώζονται πολλά, καθώς η δυσκολία εκμάθησης της ιερογλυφικής γραφής λειτούργησε ως ανασταλτικός παράγοντας στην επιθυμία πολλών ανθρώπων να εκφραστούν γραπτώς. Αυτά που σώζονται είναι λαϊκές διηγήσεις, αλλά και ποιήματα θρησκευτικού και λυρικού περιεχομένου. Οι επιστήμες Η αστρονομία Η ανάπτυξη της αστρονομίας έχει τις ρίζες της στην παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου και της κίνησης των αστέρων. Έτσι, οι Αιγύπτιοι: α) καθιέρωσαν το ημερολόγιο των 365 ημερών, β) χώρισαν το έτος σε μήνες και εβδομάδες και γ) προσδιόρισαν την ώρα βάσει της ηλιακής σκιάς. Η γεωμετρία Η γεωμετρία αναπτύχθηκε χάρη στην ανάγκη μέτρησης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που χάνονταν λόγω των πλημμυρών. Η κατασκευή των πυραμίδων μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι μαθηματικές επιστήμες ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένες. Η ιατρική Η ανατομία και η ιατρική γνώρισαν ιδιαίτερη ανάπτυξη μέσα από τη διαδικασία ταρίχευσης των νεκρών. Σε κείμενα της εποχής καταγράφονται διαγνώσεις και τρόποι θεραπείας. Οι γιατροί της Αιγύπτου είχαν μεγάλη φήμη ακόμα και στον ελληνικό κόσμο.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 25 Τι εξυπηρετούσαν οι τέχνες; Οι τέχνες Οι τέχνες (αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική) βρίσκονταν στην υπηρεσία των φαραώ. Οι καλλιτέχνες, με τα έργα τους, είχαν ως στόχο την προβολή της ζωής και της δράσης των φαραώ. Η αρχιτεκτονική Οι Αιγύπτιοι ηγεμόνες, θέλοντας να επιβληθούν μέσω των έργων τους, κατασκεύασαν μια σειρά από επιβλητικά μνημεία, όπως ήταν οι πυραμίδες του Χέοπος*, του Χεφρήνος* και του Μυκερίνου* στην Γκίζα και οι μεγάλοι ναοί στο Λούξορ* και στο Καρνάκ*. Η ζωγραφική Οι Αιγύπτιοι είχαν τη συνήθεια να απεικονίζουν στους τοίχους των ναών και των νεκρικών θαλάμων σκηνές από τη ζωή των φαραώ και των απλών ανθρώπων. Η γλυπτική Οι Αιγύπτιοι ανέπτυξαν σημαντικά τη γλυπτική, κατασκευάζοντας αγάλματα μικρών και μεγάλων διαστάσεων από ξύλο, πέτρα ή μέταλλα. Η μικροτεχνία Οι Αιγύπτιοι δημιούργησαν πολλά έργα μικροτεχνίας από μέταλλα ή πολύτιμους λίθους, που αποτελούν αξιόλογη πηγή γνώσης για τις καλλιτεχνικές επιλογές και τα επιτεύγματά τους. Διευκρινίσεις Ίσις: Η μεγάλη θεά των Αιγυπτίων, αδερφή και γυναίκα του Οσίριδος. Σε αυτήν οφείλεται ο θεσμός του γάμου και της οικογένειας. Όσιρις: Ο θεός του Κάτω Κόσμου και των νεκρών. Δίδαξε στους ανθρώπους τις τέχνες και την κοινωνική οργάνωση. Ώρος: Ουράνιος θεός, αδερφός του Οσίριδος. Ζαν-Φρανσουά Σαμπολλιόν (1790-1832): Γάλλος φιλόλογος και ιστορικός. Με την αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής γραφής υπήρξε ο θεμελιωτής της επιστήμης της αιγυπτιολογίας. Ροζέτα: Πόλη της Αιγύπτου στα παράλια της Μεσογείου, κοντά στις εκβολές του Νείλου. Πτολεμαίος Ε ο Επιφανής (210-181 π.χ.): Βασιλιάς της Αιγύπτου (204-181 π.χ.). Χέοψ (περ. 2800 π.χ.): Ο πρώτος φαραώ της Δ αιγυπτιακής δυναστείας. Η πυραμίδα του είναι η μεγαλύτερη από τις τρεις πυραμίδες της Γκίζας και ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Χεφρήν: Ο τρίτος φαραώ της Δ αιγυπτιακής δυναστείας. Κατέστη λαομίσητος εξαιτίας της καταναγκαστικής εργασίας που επέβαλε στον λαό του για την ανέγερση της πυραμίδας του, της δεύτερης από τις τρεις μεγάλες πυραμίδες της Γκίζας.
26 ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΛΥΚΕΙΟΥ Μυκερίνος (;-2586 π.χ.): Ο τέταρτος φαραώ της Δ αιγυπτιακής δυναστείας. Βασίλεψε την περίοδο 2609-2586 π.χ. Λούξορ: Πόλη της Άνω Αιγύπτου, στις όχθες του Νείλου. Καρνάκ: Πόλη της Άνω Αιγύπτου, στις όχθες του Νείλου. Χρονολόγηση 4η π.χ. χιλιετία: Οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν τη γραφή. 1822: Ο Ζ. Σαμπολλιόν αποκρυπτογραφεί την ιερογλυφική γραφή. Απαντήσεις στις ασκήσεις δραστηριότητες του σχολικού βιβλίου 1. Να προσδιορίσετε τη σημασία του γεωγραφικού παράγοντα στη διαμόρφωση και στην εξέλιξη του αιγυπτιακού πολιτισμού. Ο Νείλος υπήρξε πηγή ζωής για την Αίγυπτο. Δικαίως ο Ηρόδοτος αποκαλεί τη χώρα αυτή «δώρο του Νείλου». Ο Νείλος κάθε χρόνο πλημμύριζε. Μετά την απομάκρυνση των νερών του, άφηνε ένα στρώμα λάσπης, το οποίο έκανε τη γη εύφορη. Η γεωργία υπήρξε η βάση της αιγυπτιακής οικονομίας. Οι Αιγύπτιοι καλλιεργούσαν σιτάρι, κριθάρι, λινάρι, οπωροφόρα δέντρα και κηπευτικά. Στις όχθες του ποταμού μάζευαν παπύρους και λωτούς. Παράλληλα, ασχολήθηκαν και με το ψάρεμα. Το πλεόνασμα από την παραγωγή τους το εξήγαν σε άλλες χώρες. Σημαντική πρόοδο, λόγω των πλημμυρών του ποταμού, γνώρισαν και κάποιες επιστήμες. Η παρακολούθηση των πλημμυρών του Νείλου οδήγησε στην ανάπτυξη εμπειρικών αστρονομικών γνώσεων, ενώ η ανάγκη μέτρησης των καλλιεργήσιμων εκτάσεων που χάνονταν λόγω των πλημμυρών συνέβαλε στην ανάπτυξη της πρακτικής γεωμετρίας. 2. Η προσεκτική παρατήρηση των εικόνων της σ. 23 σε ποια συμπεράσματα σας οδηγεί όσον αφορά τις ασχολίες και την καθημερινή ζωή των κατοίκων της αρχαίας Αιγύπτου; Στις εικόνες αυτές παρουσιάζονται σκηνές από την αγροτική ζωή των Αιγυπτίων (όργωμα, θερισμός). Οι Αιγύπτιοι υπήρξαν, ως επί το πλείστον, αγροτικός λαός. Η ιδιότητά τους αυτή αποτυπώθηκε από τους ίδιους και στα έργα τέχνης τους. 3. Ποια είναι η σημασία της επινόησης και της χρήσης της γραφής από τους Αιγύπτιους; (Να λάβετε υπόψη σας και το παράθεμα 4.)
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ 27 Με την επινόηση της γραφής έγινε το πέρασμα από την προϊστορία στην ιστορία. Οι άνθρωποι απέκτησαν έτσι τη δυνατότητα να καταγράφουν και να μεταδίδουν με ασφάλεια πληροφορίες και γνώσεις από τη μια γενιά στην άλλη. Τα γραπτά, αν δεν υποστούν φθορές ή ολοκληρωτική καταστροφή, διασώζουν μαρτυρίες και γεγονότα, τα οποία, διαφορετικά, θα ήταν αδύνατον να γνωρίζουμε. 4. Πώς κρίνετε την προσπάθεια του Αμένοφι Δ (Ακενατών) για την εξάλειψη της πολυθεΐας; Ποιες αλλαγές θα μπορούσε να επιφέρει μια τέτοια μεταρρύθμιση και γιατί δεν τελεσφόρησε; Η προσπάθεια του Αμένοφι Δ για την επιβολή του μονοθεϊσμού στην Αίγυπτο, πέρα από τις αντιδράσεις των ιερέων του θεού Άμμωνος, οι οποίοι απειλούνταν πλέον με εξαφάνιση, ίσως να απέτυχε και γιατί δεν έτυχε λαϊκής αποδοχής. Είναι πολύ σημαντικό για την περάτωση μιας τέτοιας προσπάθειας να είναι εξασφαλισμένη η λαϊκή αποδοχή. Μια τέτοια μεταρρύθμιση θα είχε θετικά αποτελέσματα. Η λατρεία ενός και μόνου πλέον θεού θα αποτελούσε συνδετικό στοιχείο μεταξύ του λαού. Οι διαφοροποιήσεις σε έναν τόσο σημαντικό και καθημερινό τομέα της ανθρώπινης ζωής θα εξέλιπαν και όλοι οι υπήκοοι θα αποκτούσαν κοινά θρησκευτικά βιώματα. Έτσι, δε θα υπήρχαν αντιπαλότητες, έχθρες και, πιθανώς, συγκρούσεις λόγω θρησκευτικών διαφορών. Ο λαός θα αποκτούσε θρησκευτική ομοιογένεια, εξέλιξη που θα ευνοούσε την κοινωνική συνοχή και θα καθιστούσε τη διακυβέρνηση ασφαλέστερη και αποτελεσματικότερη. Πιθανόν στη σκέψη του Αμένοφι να υπήρχε και η θέληση να πλήξει τις διάφορες ομάδες ιερέων που υπήρχαν στην Αίγυπτο. Οι ομάδες αυτές ασκούσαν μεγάλη επιρροή στον λαό και σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε κίνδυνο για την κεντρική εξουσία και τη συνοχή του κράτους. 5. Να συγκρίνετε τον τρόπο πολιτικής οργάνωσης των λαών της Μεσοποταμίας με αυτόν των Αιγυπτίων. Το αιγυπτιακό κράτος είχε χαρακτήρα θεοκρατικό. Ο φαραώ αντιμετωπιζόταν από τους υπηκόους του ως θεός, ήταν απροσπέλαστος και η θέλησή του ήταν νόμος. Στη Μεσοποταμία, την περίοδο των Σουμερίων, κάθε πόλη με τις γύρω κοινότητες ήταν ανεξάρτητο κράτος. Επικεφαλής ήταν ο ηγεμόνας, ο οποίος θεωρούνταν εκπρόσωπος του θεού, αλλά όχι θεός, όπως γινόταν στην Αίγυπτο. Κυβερνούσε με τη βοήθεια της οικογένειάς του και του ιερατείου. Η δομή της πολιτικής οργάνωσης διατηρήθηκε, όταν στην περιοχή συγκροτήθηκαν ενιαία κράτη (Βαβυλωνιακό, Ασσυριακό).