Ανδρονίδης Συµεών Η Πολιτική Εξουσία και ο Εκλεκτικισµός της χρήσης των Νέων Μέσων Επικοινωνίας κατά την διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης. «[ ] Ήρθε η ώρα της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής./ Το Facebook οδηγεί την επανάσταση στις χώρες όπου οι άνθρωποι δεν µπορούν/ το καθηµερινό ψωµί τους να αγοράσουν!/ Αυτός ο φουκαράς που µετά βίας επιβιώνει, ο αναλφάβητος αυτός, ο θρησκόληπτος, / Που ούτε ένα πιάτο ζεστό δεν τρώει κάθε µέρα, /Αλλά ζει σε µια τρώγλη µε ψωµί και µπαγιάτικο ψωµί από το συσσίτιο, / Να ξέρει τάχα τι είναι το ίντερνετ;» Σαάντι Γιούσεφ 1 Στην παρούσα εισήγηση θα αναφερθούµε στον τρόπο πρόσληψης των νέων µέσων επικοινωνίας από την «σύγχρονη» πολιτική εξουσία διαφόρων Αραβικών χωρών κατά την διάρκεια της περιώνυµης Αραβικής «άνοιξης». Επίσης έµφαση θα δοθεί, και στην χρησιµοποίηση των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους διαδηλωτές. Για λόγους οικονοµίας, η ανάλυση µας εστιάζει στην περίπτωση της Αιγύπτου για δύο λόγους: 1) Για το ότι η χώρα αυτή αποτελεί την χώρα-ναυαρχίδα του Αραβικού κόσµου, ενώ ειδικά κατά την περίοδο της εξέγερσης αποτέλεσε ένα πρωτότυπο «πειραµατικό» κοινωνικό «εργαστήριο», εντός του οποίου 1 Ο Saadi Yousef είναι Ιρακινός ποιητής που γεννήθηκε το 1934 στη Βασόρα (Basra). Έζησε τα τελευταία 40 χρόνια µακριά από την πατρίδα του εξαιτίας των πολιτικών του πεποιθήσεων. Η ποίηση του διακρίνεται για τον «ωµό» ρεαλισµό της. Το παραπάνω απόσπασµα περιλαµβάνεται στην ποιητική συλλογή του «Τι είναι Αραβική Άνοιξη;». Βλ. The revolution of jasmine and spring of Arab writers, Saadi Yousef, «What Arab Spring?», (28/06/2011). www.historyofafricaotherwise.gr/2011. Η βράβευση από την Αιγυπτιακή εταιρεία συγγραφέων προκάλεσε αντιδράσεις στους κόλπους των Αράβων διανοουµένων για τις θέσεις του σχετικά µε την Αραβική «άνοιξη».
δραστηριοποιήθηκαν και έδρασαν ετερόκλητα κοινωνικά κινήµατα, καθώς και επίσηµοι κρατικοί φορείς. 2) Στην Αίγυπτο η χρήση των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης (Facebook), έλαβε ευρείες διαστάσεις, καθότι συνυφάνθηκε οργανικά µε τις µεγάλες διαδηλώσεις στα κέντρα των µεγάλων αστικών κέντρων και ιδίως στην πλατεία Ταχρίρ του Καϊρου. Στην συγκεκριµένη περίπτωση θα µπορούσαµε να κάνουµε λόγο για έναν διάχυτο «τεχνολογικό ακτιβισµό», ο οποίος επηρέασε την πορεία της εξέγερσης, συνέβαλε στην ποιοτική της εµβάθυνση και διεκδίκησε αξιώσεις µίας, τρόπον τινά, κινηµατικής πρωτοτυπίας. Σε αυτό το πλαίσιο, το κάλεσµα για άµεση κινητοποίηση στους δρόµους γινόταν µέσων της χρησιµοποίησης των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης, ( Twitter, αλλά κυρίως Facebook). Η ουσιαστική όσο και συµβολική χρήση τους συνίσταται στην προσπάθεια δηµιουργίας µίας «κινηµατικής ταυτότητας» η οποία στον πυρήνα της ενσωµατώνει αυτές τις νέες και άµεσες µορφές επικοινωνίας. Ο «τεχνολογικόςεπικοινωνιακός ακτιβισµός» δύναται να δηµιουργήσει τις συνηχήσεις µίας λαϊκής αντίστασης ενάντια στον αυταρχισµό της εξουσίας, αφενός µεν µετασχηµατίζοντας το τεχνολογικό πλαίσιο και «ηχείο» σε κινηµατική δραστηριοποίηση, αφετέρου δε µεταπλάθοντας και πολλαπλασιάζοντας το µήνυµα της αντίστασης ενάντια σε µία αυταρχική πολιτική εξουσία. Τα νέα µέσα κοινωνικής δικτύωσης, από µερίδα διαδηλωτών αναπλάθονται σε «εικόνισµα», σε «ευαγγέλιο» της αντίστασης ενάντια στην εξουσία του προέδρου Μουµπάρακ. Η πολιτική εξουσία, τις πρώτες ηµέρες των µεγάλων διαδηλώσεων, αντιδρά, διακόπτοντας την λειτουργία του Διαδικτύου. Η ιδιότυπη αυτή «τεχνολογική καταστολή», η προληπτική διαδικτυακή λογοκρισία δεν στάθηκε ικανή να αποτρέψει τους διαδηλωτές. Η προληπτική πολιτική «τεχνολογικής καταστολής» γεννά το εύλογο ερώτηµα: Μπόρεσε µε αυτό τον τρόπο το καθεστώς να «φιλτράρει» τα γεγονότα κατά πως ήθελε; Κατάφερε να δηµιουργήσει µία εικόνα οµοθυµίας και άκρατης «συναίνεσης» στις πολιτικές της, καταδικάζοντας τους διαδηλωτές ως «τροµοκράτες» και προβάλλοντας κατά κόρον την εικόνα του προέδρου Μουµπάρακ ως συµβόλου της πολιτικής σταθερότητας; Η απάντηση µας είναι πως όχι. Αντιθέτως, η πολιτική της συνέβαλλε στο να εµφανισθούν ρωγµές στην εικόνα της κοινωνικής και πολιτικής σταθερότητας που ήθελε να προβάλλει. Η διακοπή της παροχής Ίντερνετ, λειτούργησε συσπειρωτικά για τους διαδηλωτές, οδηγώντας τους κατά χιλιάδες στους δρόµους των µεγάλων πόλεων. Έτσι η εικόνα του «ισχυρού προέδρου», όπως προβαλλόταν εκείνες τις µέρες από τα κρατικά µέσα επικοινωνίας,
ερχόταν σε άµεση αντίστιξη µε την εικόνα των µεγάλων διαδηλώσεων. Το καθεστώς Μουµπάρακ, ουσιαστικά επεδίωξε να ελέγξει τις ροές επικοινωνίας, που καταυτό δηµιουργούσαν τα εξεγερσιακά και κρισιακά φαινόµενα. Σε αυτό το επίπεδο, η «δράση» της πολιτικής εξουσίας, η απόφαση της να διακόψει την παροχή του Ίντερνετ, συνυφαίνεται οργανικά µε την αντίδραση των διαδηλωτών, οι οποίο κατεβαίνουν µαζικά στους δρόµους. Έτσι, δηµιουργείται και διαµορφώνεται το κλασικό σχήµα: Δράση-Αντίδραση. Ο Sameh Νaguib, ισχυρίζεται πως η «κυβέρνηση αποφάσισε να κόψει την παροχή Ίντερνετ και του δικτύου κινητών τηλεφώνων, πιστεύοντας ότι αυτή η κίνηση απελπισίας θα απέτρεπε τους υποτιθέµενους οργανωτές των κινητοποιήσεων από την χρήση αυτών των κρίσιµων µορφών επικοινωνίας, και έτσι θα υπέσκαπτε την ικανότητα κινητοποίησης και πραγµατοποίησης των διαδηλώσεων της Παρασκευής». 2 (σ.σ: η Παρασκευή της οργής 28 Ιανουαρίου 2011, ηµέρα µεγάλης κινητοποίησης στην πλατεία Ταχρίρ του Καϊρου). Στόχος του ήταν να συγκροτήσει µία νέα κοινωνικοπολιτική αφήγηση, η οποία, 1: Θα έτεινε στον αποκλεισµό της «τεχνολογικής-επικοινωνιακής διάστασης» της κινηµατικής δράσης, και 2: Θα συνέβαλλε στη επανασυγκόλληση του διαρρηγµένου κοινωνικού ιστού, δηµιουργώντας τις προϋποθέσεις για την επαναβεβαίωση της κυριαρχίας του. Ουσιαστικά, δηλαδή, θα λέγαµε πως επεδίωξε την παραγωγή νοµιµοποίησης «από τα πάνω». Ο τρόπος πρόσληψης και χρήσης των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης από την πολιτική εξουσία και τους διαδηλωτές διαφέρει δηµιουργώντας διαφορετικές συνηχήσεις. Η µεν πολιτική εξουσία, θα λέγαµε πως δοµείται µε τους όρους ενός διάχυτου «τεχνολογικού» αλλά και πολιτικού «αποκλεισµού» των διαδηλωτών, καθότι, διακόπτοντας την παροχή του Διαδικτύου, επιδιώκει την συµβολική όσο και καίρια «εξαφάνιση» µίας µορφής επικοινωνίας και ενός τρόπου πολιτικής διαπάλης, δηµιουργώντας και νέες θεσµικές αποκρυσταλλώσεις κυριαρχίας. Από την άλλη πλευρά, οι διαδηλωτές, επιδιώκουν µέσω της χρήσης κυρίως του Facebook, την σαφή αποκρυστάλλωση της δράσης τους στο κοινωνικό πεδίο, καλώντας σε διαδηλώσεις µέσω Facebook. Τώρα, µία σηµαντική πτυχή του ζητήµατος, αφορά τον συµβολικό ρόλο των νέων µέσων επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης στην πραγµατοποίηση των µεγάλων διαδηλώσεων. 2 Bλ.σχετικά, Naguib Sameh, The Egyptian Revolution-A Political Analysis and Eyewitness, Bookmarks Publications, London, 2011, σελ. 17.
Το «ατοµικό» εναντίον του κοινωνικού «πράττειν»: Κίνηµα του Facebook ή µαζικό κοινωνικό κίνηµα; Μία θεωρητική προσέγγιση. Μία σηµαντική πτυχή που σχετίζεται µε τα γεγονότα της Αραβικής «άνοιξης», αφορά την επιχειρηµατολογία περί «κινήµατος του Facebooκ». 3 Η συγκεκριµένη επιχειρηµατολογία προτάσσει τον σηµαντικό ρόλο των µέσων κοινωνικής δικτύωσης στην πραγµατοποίηση των µαζικών διαδηλώσεων και κινητοποιήσεων. Εδώ ανακύπτει και ένας, τρόπον τινά, ερευνητικός «πειρασµός» ο οποίος εφάπτεται και µε το θέµα της εισήγησης µας. Αποτελούν τα κοινωνικά µέσα δικτύωσης αιτία ή σύµπτωµα των αραβικών εξεγέρσεων; Η απάντηση σε αυτό το ερώτηµα θεωρούµε πως βαδίζει παράλληλα µε το θέµα της εισήγησης µας, ενώ στο µέτρο του δυνατού, και λαµβάνοντας υπόψη την απουσία στατιστικών αναλύσεων, θα προσπαθήσουµε να καταδείξουµε και τον εκλεκτικισµό της χρήσης των νέων µορφών κοινωνικής δικτύωσης, (κυρίως το Facebook). Ο Jeffrey Ghannam, αναφέρει πως «ο Αραβικός κόσµος βίωσε την άνοδο των ανεξάρτητων δραστήριων κοινωνικά µέσων µαζικής ενηµέρωσης και την σταθερά αυξανόµενη συµµετοχή των πολιτών στο διαδίκτυο που αναµένεται να προσελκύσει 100 εκατοµµύρια Άραβες χρήστες το 2015». Και καταλήγει: Αυτά τα κοινωνικά δίκτυα ενηµερώνουν, κινητοποιούν, ψυχαγωγούν, δηµιουργούν 3 Η επιχειρηµατολογία που κάνει λόγο περί «κινήµατος του Facebook», ή περί «επανάστασης του «Facebook», εν πολλοίς επιδιώκει να συνδέσει τα νέα µέσα κοινωνικής δικτύωσης µε το µαζικό όσο και «αυθόρµητο» στοιχείο των διαδηλώσεων και κινητοποιήσεων. Στην προκειµένη περίπτωση, η συσχέτιση αυτή θέλει τα νέα µέσα κοινωνικής δικτύωσης να υποκαθιστούν την λειτουργία των παραδοσιακών πολιτικών υποκειµένων, καταδεικνύοντας την διαµόρφωση ενός «νέου» τεχνολογικού κόσµου όπου τα νέα µέσα κοινωνικής δικτύωσης εγγράφουν λειτουργίες ενός ατοµικού και «εικονικού» θα λέγαµε «υποκειµένου» που επιδιώκει τον µετασχηµατισµό του ατοµικού και «εικονικού» σε «υπαρκτή» πολιτική και συλλογική δράση και κινητοποίηση, δηµιουργώντας «νέες πολιτικές κοινότητες».
κοινότητες, αυξάνουν τη διαφάνεια και επιδιώκουν να καταστήσουν τις κυβερνήσεις υπόλογες». (Ghannam, 2011:4). Ενώ ο Σάιµον Κότλ (Simon Cottle) τονίζει πως «αυτά τα νέα εργαλεία κοινωνικότητας και συντροφικότητας αποδεικνύονται λοιπόν «εκδηµοκρατιστικά» µε την έννοια ότι διευκολύνουν την πολλαπλή αλληλεπίδραση και την συναναστροφή στην καθηµερινή ζωή, αλλά παρέχουν, επίσης πιθανά πρότυπα πολιτικής συµπεριφοράς και δράσης». 4 Η διευρυµένη αυτή αντίληψη, περί της ουσιώδους σηµασίας των µέσων κοινωνικής δικτύωσης στις Αραβικές διαδηλώσεις και εξεγέρσεις, αποτυπώθηκε κύρια στην περίπτωση της Τυνησίας και της Αιγύπτου. Ο Τάρεκ Άµρ (Tarek Amr), εστιάζει στην «ακτιβιστική» πλευρά της χρήσης του διαδικτύου, τονίζοντας ότι «η επανάσταση στην Αίγυπτο αναφέρεται συχνά ως η επανάσταση του Ίντερνετ, επειδή ξεκίνησε από την δηµιουργία µίας εκδήλωσης στο Facebook. Το 2008, γεννήθηκε επίσης ένα κίνηµα κοινωνικής ανυπακοής που ξεκίνησε από το Ίντερνετ το κίνηµα της 6 ης Απριλίου. Μολονότι δεν είχε αρχικά µεγάλη επιτυχία, µας έδειξε µία ένδειξη για το πώς τα Social Media και το Ίντερνετ, ανεξάρτητα αν πρόκειται για το Facebook ή το Twitter, έχουν την ικανότητα να δηµιουργήσουν τις συνθήκες για την πολιτική αλλαγή. [ ]. Και µολονότι η επανάσταση στην Αίγυπτο χαρακτηρίζεται ως η επανάσταση του Ίντερνετ, βιώσαµε τις πρώτες έξι µέρες της επανάστασης χωρίς να έχουµε πρόσβαση στο Ίντερνετ σε ολόκληρη την χώρα». 5 Αυτή η τελευταία του φράση συνοψίζει και µία «βαθιά» αντίφαση που συνέχει την ευρέως διαδεδοµένη αντίληψη περί «εξέγερσης του Facebook». Το πώς δηλαδή ενώ είχε απαγορευθεί η πρόσβαση στο διαδίκτυο, ο πλέον καίριος ρόλος για τις εξεγέρσεις εν γένει, αποδόθηκε στο διαδίκτυο και στο Facebook. H Αραβική «άνοιξη» εντάσσεται σε ένα µετά-νεωτερικό και υπερ-νεωτερικό πλαίσιο ταυτόχρονα, σε ένα ευρύτερο πλαίσιο της νέας τεχνολογικής εποχής, καθότι όπως ειπώθηκε και παραπάνω, προβλήθηκαν ως οι εξεγέρσεις του Facebook και των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης. Η συνεισφορά τους έγκειται στην δυνατότητα άµεσης και διευρυµένης επικοινωνίας, στην αποφυγή του σκοπέλου της λογοκρισίας και κυρίως στην 4 Βλ.σχετικά, Cottle Simon, Οι Αραβικές εξεγέρσεις και οι εγγραφές τους στα ΜΜΕ, (χ.χ). www.re-public.gr/?p=4292 5 Βλ.σχετικά, Amr Tarek, H Επίδραση των Social Media στην Αιγυπτιακή Επανάσταση, (χ.χ). www.re-public.gr/?p=4305
σταδιακή ανάδυση και διαµόρφωση ενός συγκεκριµένου πολιτικού λόγου, ο οποίος µε την χρησιµοποίηση των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης, δεν προσπάθησε να λειάνει τις αιχµές και τις γωνίες του, ενδυόµενος τον µανδύα της εναντίωσης, της κριτικής και της αντικαθεστωτικής διαµαρτυρίας. Ωστόσο, θεωρούµε πως αυτή η συνεισφορά έγκειται στο επιµέρους και όχι στο κύριο. Καθώς ήταν ένα λανθάνων κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρο εναντίωσης και δυσαρέσκειας, το οποίο προϋπήρχε, διαµορφωνόταν σταδιακά και εκφράστηκε εντός των συνθηκών της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης. Ήταν η πολιτική και κοινωνική δράση που διατάραξε τις µορφές της οµαλής «κανονικότητας» και συνέχειας. Τα µέσα κοινωνικής δικτύωσης εντάσσονται σε ένα επιµέρους πλαίσιο µίας «τεχνολογικοποιηµένης» εποχής. Εγγράφοντας τα ατοµικά χαρακτηριστικά και στοιχεία σε ένα ψηφιακό και «εικονικοποιηµένο» περιβάλλον επιδιώκουν την δηµιουργία νέων µορφών διαπάλης. Στο ευρύτερο πολιτικό περιβάλλον της Αραβικής «άνοιξης» η δράση των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης συµπληρώνει την «τηλεοπτικό ακτιβισµό» µεγάλων τηλεοπτικών δορυφορικών δικτύων, όπως το κανάλι του Κατάρ, Αλ-Τζαζίρα (Al-Jazeera). Και αναφερόµενοι στον «τηλεοπτικό ακτιβισµό» εννοούµε τις συνηχήσεις που δύναται να δηµιουργήσουν οι αµιγώς τηλεοπτικές «εικόνες» που απευθύνονται πρωτίστως στην συναισθηµατική σφαίρα, δηµιουργώντας µία «συναισθηµατική-συγκινησιακή» ταύτιση του δέκτη µε τις ευρύτερες µάζες που διαδηλώνουν ενάντια σε «αυταρχικά καθεστώτα». «Η αξιοποίηση των µέσων µαζικής ενηµέρωσης από τα κινήµατα δηµιουργεί ένα επιπλέον είδος αντηχείου όπου οι ακτιβιστές ακούν πόσο υπολήπτεται ο κόσµος τις θέσεις τους και πως αντιλαµβάνεται το πρόγραµµα τους και τις διεκδικήσεις ταυτότητας». 6 Ο Κότλ, ισχυρίζεται πως ο ρόλος «των ΜΜΕ και των επικοινωνιών στη διατήρηση της εκδηµοκρατιστικής δυναµικής των πολιτικών κινηµάτων για αλλαγή, στη φάση µετά από τις εξεγέρσεις, θα εξακολουθήσει να έχει βαθιά σηµασία για την ανασυγκρότηση της κοινωνίας των πολιτών και τον ρυθµό της δηµοκρατικής προόδου». 7 6 Βλ.σχετικά, Tilly Charles, Koινωνικά Κινήµατα 1768-2004, Επιµέλεια: Μήτσης Χρήστος, Μετάφραση: Τσακίρης Θανάσης, Εκδόσεις Σαββάλα, Αθήνα, 2007, σελ.200. 7 Βλ.σχετικά, Cottle Simon, Oι Αραβικές εξεγέρσεις ό.π.
Αν ο «τηλεοπτικός ακτιβισµός» ταυτίζεται µε την συναισθηµατική «δύναµη» της εικόνας, τα νέα µέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook και το Twitter, και κυρίως το Facebook, εστιάζουν σε έναν εν γένει «ατοµικό ακτιβισµό», επιδιώκοντας να µετασχηµατίσουν τον «ατοµικό ακτιβισµό», την ατοµική «δράση» σε συλλογική κινητοποίηση, µε όρους όµως µίας πολιτικής «ουδετερότητας». Και η πολιτική «ουδετερότητα» συνίσταται στην αποποίηση της οποιαδήποτε σχέσης µε κλασικού τύπου πολιτικά υποκείµενα, προβάλλοντας το «µαζικό», «αυθόρµητο» και «ακοµµάτιστο» που µπορεί να «κατασκευάσει» εξεγέρσεις. Το ατοµικό «πράττειν» που διαµορφώνεται διαδικτυακά έρχεται να αντιπαρατεθεί στο κοινωνικό «πράττειν», το οποίο στον πυρήνα του ενσωµατώνει περισσότερο «κλασικές» µορφές πολιτικής αντιπαράθεσης και διαπάλης. Ο ρόλος των Social Media στις Αραβικές εξεγέρσεις πρέπει να εξεταστεί εντός ενός ευρύτερου κοινωνικοπολιτικού πλαισίου. Στην Αίγυπτο, ενώ η χρήση του Ίντερνετ φθάνει το 30% συνολικά, στην πρωτεύουσα Κάιρο, φθάνει το 64%, ενώ η χρήση του Facebook, αγγίζει το 78% στην ηλικιακή κατηγορία 15-29, και αποτελεί την δεύτερη πιο «ελκυστική» ιστοσελίδα µετά το Google. 8 Στην χώρα του Νείλου, ο Ουάελ Γκόνιµ 9 (Wael Ghonim), υπεύθυνος µάρκετινγκ της Google για την Μέση Ανατολή και την Βόρεια Αφρική, πρωτοστάτησε στην δηµιουργία µίας σελίδας στο Facebook, υπό την επωνυµία, «είµαστε όλοι Κχάλεντ 8 Βλ.σχετικά, Lim Merlyna, Clicks, Cabs, and Coffee Houses: Social Media and Opposition Movements in Egypt, (2004-2011), (23/02/2011), Journal of Communication, Volume 62, Issue 2, σελ.231-248.ολόκληρο το άρθρο διαθέσιµο στην ιστοσελίδα: www.onlinelibrary.wiley.com. Η συγγραφέας του άρθρου, µε έναν γλαφυρό τρόπο, αναφερόµενη στον Κχάλεντ Σαϊντ (Khaled Saeed) του οποίου ο θάνατος απετέλεσε το έναυσµα για την κινητοποίηση διαµέσου των µέσων κοινωνικής δικτύωσης, κάνει λόγο για έναν «όµορφο, µορφωµένο, νεαρό Αιγύπτιο της µεσαίας τάξης». 9 Ο Ουάλεµ Γκόνιµ, στέλεχος της Google, από πολλούς θεωρείται ως το «πρόσωπο» της εξέγερσης και ο κατεξοχήν εκπρόσωπος της Αραβικής-Αιγυπτιακής διαδικτυακής γενιάς. Στη διαδικτυακή του σελίδα, δηλώνει θαυµαστής του Μουχάµαντ Ελ- Μπαραντέι (Μohammed El-Baradei), του ιδρυτή της Microsoft Μπιλ Γκέιτς (Bill Gates), του πολυεκατοµµυριούχου Γουόρεν Μπάφετ (Waren Buffet) και του ιδρυτή της Apple, Στιβ Τζόµπς (Steve Jobs). Bλ.σχετικά, Ξενάκη Κίττυ, Ελεύθερος ο ήρωας της επανάστασης, (Ο Σαουίρις έβγαλε από την φυλακή τον Ουάελ Γκόνιµ), (08/02/2011). www.tanea.gr/kosmos/article. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να δούµε το πώς τα πρότυπα που αναφέρει ο Γκόνιµ, κινούνται στον αντίποδα των κλασικών «επαναστατικών προτύπων» ( Βλαντίµιρ Λένιν, Ερνέστο (Τσε) Γκεβάρα) αναδεικνύοντας τα «πρότυπα» µίας «υπερ-τεχνολογικοποιηµένης γενιάς», που ορίζεται µε βάση κοινώς «αποδεκτά πρότυπα» «επιτυχίας», κοινωνικής «αίγλης» και κοινωνικής «καταξίωσης».
Σαϊντ» («We are all Khaled Saeed»). 10 Η περίπτωση του Ουάελ Γκόνιµ, όπως αποδεικνύουν και τα στατιστικά στοιχεία, επιβεβαιώνουν πως η χρήση των µέσων κοινωνικής δικτύωσης, αποτελεί περισσότερο ένα «προνόµιο» µίας αστικοποιηµένης νεολαίας των µεγάλων πόλεων και κυρίως της πρωτεύουσας Καΐρου. Η συχνότητας χρήσης των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης συντείνει στην ανάδυση ενός «ηλεκτρονικού πολιτισµού» µε αναφορά στα µεγάλα αστικά κέντρα και στις νεότερες ηλικίες αποκτώντας και σαφείς κοινωνικές, ταξικές αναφορές, καθότι η περίπτωση του Ουάλεµ Γκόνιµ και των προτύπων του, του κατεξοχήν διαδικτυακού «προσώπου» της Αιγυπτιακής εξέγερσης, τείνει να καταδείξει πως η συχνότητα χρήσης των Social Media, όπως και η γενικότερη δυνατότητα πρόσβασης στο Διαδίκτυο εφάπτεται µε τα µεσαία-µεσοαστικά κοινωνικά στρώµατα 11 των µεγάλων πόλεων, που έχουν σαφείς και συχνές πολιτισµικές αναφορές στο δυτικό πρότυπο και τρόπο ζωής. Αυτή η αστικοποιηµένη νεολαία των µεγάλων αστικών κέντρων, χρησιµοποιώντας ως µέσο κοινωνικής κινητοποίησης τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης, θέτει στην προµετωπίδα του λόγου της την ανάγκη διεκδίκησης πολιτικών-δηµοκρατικών δικαιωµάτων, αναδεικνύοντας σε λυδία λίθο το πρόταγµα της «δηµοκρατίας» και της «ελευθερίας». Σε αυτό το διεκδικητικό πλαίσιο, κυρίαρχο ρόλο διαδραµατίζει η αναγκαιότητα καταπολέµησης της διαφθοράς, όπως ανέδειξε περίτρανα και η περίπτωση του Κχάλεντ Σαϊντ. Σε αυτή την περίπτωση τα πολιτικά αιτήµατα, υπερισχύουν των οικονοµικών-κοινωνικών αιτηµάτων που άπτονται του ιδεώδους της κοινωνικής δικαιοσύνης. 10 O Kχάλεντ Σαϊντ (Khaled Saeed) ένας νέος 28 ετών, που κατήγγειλε διαφθορά στο σώµα της αστυνοµίας, έπεσε θύµα ξυλοδαρµού από τοπικούς αστυνοµικούς στην Αλεξάνδρεια, αφήνοντας και την τελευταία του πνοή. Ο θάνατος του απετέλεσε και το έναυσµα για την κινητοποίηση διαµέσου των µέσων κοινωνικής δικτύωσης µίας διαδικτυακής γενιάς η οποία τον αντιµετώπισε ως τον «µάρτυρα» που κατάφερε µε τον θάνατο του να αναδείξει την έκταση της διαφθοράς της διακυβέρνησης Μουµπάρακ. 11 Λαµβάνοντας υπόψη το παράδειγµα του Ουαέλ Γκόνιµ και την απουσία στατιστικών αναλύσεων για την σύνδεση της χρήσης και της συχνότητας χρήσης των µέσων κοινωνικής δικτύωσης από τα µεσαία και µεσοαστικά κοινωνικά στρώµατα, θα χρησιµοποιήσουµε, στην προκειµένη περίπτωση, έναν βεµπεριανό ιδεότυπο που ορίζει την «χωρίς ιδιοκτησία «διανόηση» και τους «τεχνικούς» ως τα «νέα» µεσαία στρώµατα που κατέχουν κοινωνική θέση λόγω ειδικών-τεχνικών γνώσεων».στο συγκεκριµένο ιδεότυπο θεωρούµε ότι προσιδιάζει η περίπτωση Γκόνιµ, ως κατόχου τεχνικής γνώσης. Βλ.σχετικά, Μοσχονάς Ανδρέας, Τάξεις και Στρώµατα στις Σύγχρονες Κοινωνίες, Τόµος Α, Ερµηνευτικές Προσεγγίσεις, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα, 1998, σελ.40.
Το κίνηµα της 6 ης Απριλίου 12 αποτελεί το «κινηµατική» έκφραση αυτής της διαδικτυακής νεολαίας. Αυτή η αστικοποιηµένη νεολαία προτάσσει την ανάγκη για δηµοκρατικές-πολιτικές µεταρρυθµίσεις, ανήκει στα µεσαία-µεσοαστικά κοινωνικά στρώµατα, θεωρεί τα µέσα κοινωνικής δικτύωσης ως όργανα πολιτικής διαπάλης, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τον Μουχάµαντ Ελ-Μπαραντέι, 13 (Mohammed El- Baradei), ως εκείνο το πολιτικό πρόσωπο που µπορεί να συµπυκνώσει την πάλη για δηµοκρατικές ελευθερίες και πολιτικά δικαιώµατα, λειτουργώντας συσπειρωτικά. Μία δηµοσκόπηση του Ινστιτούτου Δανέζικου-Αιγυπτιακού διαλόγου, (DEDI: Danish-Egyptian Dialogue Institute) και του κέντρου πολιτικών και στρατηγικών σπουδών Αλ-Άχραµ, (ACPSS: Αl-Ahram Center for Political and Strategic Studies), ανέδειξε µερικά ενδιαφέροντα ευρήµατα. 14 Συγκεκριµένα, µόλις το 8% του γενικού πληθυσµού ισχυρίζεται ότι χρησιµοποιεί το Facebook, ενώ το 26% των διαδηλωτών δήλωσαν ότι είναι χρήστες του Facebook. Ενώ µόνο το ένα τρίτο των διαδηλωτών που χρησιµοποιούν Facebook, ανέφεραν ότι χρησιµοποίησαν το διαδίκτυο σε µεγάλο βαθµό και για πολιτικούς σκοπούς. 12 «Το κίνηµα νέων της 6 ης Απριλίου, άρχισε την δράση του την άνοιξη του 2008, όταν περισσότεροι από 100.000 χρήστες του Facebook δηµιούργησαν µία διαδικτυακή σελίδα για να εκφράσουν την αλληλεγγύη τους στους εργάτες της υφαντουργικής βιοµηχανίας της Μαχάλα Αλ-Κούµπρα (Mahalla Al-Kubra)». To κίνηµα της 6 ης Απριλίου, συµµετείχε στις διαδηλώσεις εναντίον του προέδρου Μουµπάρακ, µε διακηρυγµένο στόχο όπως τον εξέφρασε και ο Μουχάµαντ Άντελ (Μοhammed Adel), ιδρυτικό µέλος του κινήµατος «τον αγώνα για την δηµοκρατική µεταρρύθµιση της Αιγύπτου». Βλ.σχετικά την αγγλόφωνη ιστοσελίδα του κινήµατος µε ένα λεπτοµερές ιστορικό της δράσης από το 2008. www.6april.org/english/ 13 Ο Μουχάµαντ Ελ-Μπαραντέι (Μohammed El-Baradei) πρώην επικεφαλής της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατοµικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) και βραβευµένος µε Νοµπέλ Ειρήνης, επείσθη από τα µέλη του κινήµατος της 6 ης Απριλίου να «συµµετάσχει» στις κινητοποιήσεις στην πλατεία Ταχρίρ και να πάρει τον λόγο για να µιλήσει στο συγκεντρωµένο πλήθος. Ενώ επίσης, µέλη του κινήµατος συµµετείχαν στην καµπάνια για την συλλογή υπογραφών υπέρ της διακήρυξης των επτά σηµείων του Μουχάµαντ Ελ-Μπαραντέι. Βλ.σχετικά, Τσίτσας Θανάσης, www. Tο κίνηµα των νεολαίων-μία οµάδα νεαρών Αιγυπτίων χρηστών του Ίντερνετ έδωσε «οδηγίες» στον Ελ- Μπαραντέι, Εφηµερίδα Ελευθεροτυπία, (01/02/2011), www.enet.gr. 14 Η ταυτότητα της δηµοσκόπησης αφορούσε 1.200 Αιγύπτιους ερωτώµενους, ηλικίας 18 ετών και άνω, ενώ το δείγµα αφορούσε ερωτώµενους που διέµεναν σε 21 περιφέρειες της χώρας. Ένα σχετικά αναλογικό δείγµα για την άντληση συµπερασµάτων. H δηµοσκόπηση πραγµατοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2012. Ολόκληρη η δηµοσκόπηση, διαθέσιµη στην ιστοσελίδα του Δανέζικου-Αιγυπτιακού Ινστιτούτου Διαλόγου, Ιούνιος 2012. www.dedi.org.eg.
ΠΗΓΗ: ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΔΗΜΟΣΚΟΠΗΣΗΣ ΤΟΥ DEDI ΚΑΙ ΤΟΥ ACPSS ΣΕ 1200 ΑΙΓΥΠΤΙΟΥΣ ΕΡΩΤΩΜΕΝΟΥΣ. ΙΟΥΝΙΟΣ 2012. Τα ευρήµατα του πίνακα συντείνουν στο ότι µόλις το 8% του γενικού πληθυσµού χρησιµοποιεί το Facebook, ενώ το ένα τρίτο, (35%) το χρησιµοποίησε σε µεγάλο βαθµό για πολιτικούς σκοπούς, µε το 51% να απαντά κάποιες φορές. Η χρήση των µέσων κοινωνικής δικτύωσης αφορά, κυρίως, όπως τονίστηκε και παραπάνω µία αστικοποιηµένη νεολαία των µεγάλων αστικών κέντρων. Η ταυτότητα της έρευνας που διενεργήθηκε σε 21 περιφέρειες της χώρας, αλλά και τα στοιχεία που παραθέσαµε παραπάνω συντείνουν στην σκιαγράφηση ενός λανθάνοντος «ηλεκτρονικού διαχωρισµού» που περιλαµβάνει πολιτικές, κοινωνικές, ταξικές και πολιτισµικές προεκτάσεις, ανάµεσα σε µία αστικοποιηµένη µεσοαστική νεολαία που κινείται µε όρους «ηλεκτρονικής-τεχνολογικής ενσωµάτωσης», και σε µία πληθυσµιακή οµάδα, πιθανά µεγαλύτερης ηλικίας, αγροτικής-εργατικής προέλευσης που κατοικεί όχι µόνο σε αγροτικές περιοχές άλλα και στα αστικά κέντρα και κινείται µε όρους µίας «ηλεκτρονικής-τεχνολογικής αποστοίχισης». Η µεσοαστική νεολαία των µεγάλων αστικών κέντρων είναι αυτή που κυρίως «καταφεύγει» στην χρήση των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης, ως ύστατο «όπλο», ως ύστατη γραµµή άµυνας απέναντι στην προληπτική κρατική λογοκρισία. Η χρήση του Facebook, εφάπτεται µε την «δυτικοποιηµένη» µεσοαστική νεολαία των µεγάλων αστικών κέντρων της χώρας. (Κάϊρο, Αλεξάνδρεια). Το µείζων σε αυτή την περίπτωση είναι η χρήση των µέσων επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης ως «όπλο» ενάντια στην κρατική λογοκρισία, ενάντια στην
διάχυτη «τεχνολογική καταστολή». Έτσι, το Facebook γίνεται το φίλτρο µίας άµεσης και αδιαµεσολάβητης επικοινωνίας, αποφεύγει τον σκόπελο της αυστηρής «ουδετεροποίησης», χωρίς όµως να επικαλύπτει ταυτόχρονα το κύριο και το µείζων διακύβευµα, που είναι η αποµάκρυνση από την εξουσία του προέδρου Χόσνι Μουµπάρακ. Εδώ έγκειται και ο εκλεκτικισµός της χρησιµοποίησης των νέων µέσων κοινωνικής δικτύωσης. Δεν χρησιµοποιούνται από την σηµαντική πλειοψηφία του πληθυσµού, αλλά από ένα κοµµάτι του πληθυσµού, το περισσότερο «τεχνολογικοποιηµένο». Η χρήση των νέων µέσων σαφώς και ενσωµατώνει ευρύτερες κοινωνικές και ταξικές παραµέτρους, ορίζοντας αντιστοίχως κοινωνικές τάξεις και οµάδες. Ο εκλεκτικισµός της χρήσης τους άπτεται των ταξικών διαιρέσεων που ενυπάρχουν αφενός µεν εντός της Αιγυπτιακής κοινωνίας, αφετέρου δε εντός του κινήµατος εναντίωσης στο καθεστώς Μουµπάρακ. Μία πτυχή της Αιγυπτιακής εξέγερσης η οποία δεν είναι γνωστή, αφορά και την ύπαρξη «µικρών εξεγέρσεων µέσα στην κύρια εξέγερση». Στο κίνηµα της πλατείας Ταχρίρ το οποίο επιζητά την αποµάκρυνση Μουµπάρακ, και την εγκαθίδρυση «πραγµατικής δηµοκρατίας», αντιπαρατίθενται «µικρές» εξεγέρσεις εργαζοµένων σε µεγάλες βιοµηχανικές µονάδες, οι οποίοι και θέτουν στην ατζέντα των διεκδικήσεων προωθηµένα κοινωνικά και οικονοµικά αιτήµατα. Αυτές οι µικρές εξεγέρσεις µέσα στην κύρια εξέγερση, ανατέµνουν εγκάρσια και «φωτίζουν» καλύτερα το «όλο» εξεγερτικό πλαίσιο. Το ανοµοιογενές και ετερόκλητο κοινωνικό κίνηµα εναντίωσης στο καθεστώς Μουµπάρακ, το οποίο σχηµατικά θα µπορούσαµε να αποκαλέσουµε «κίνηµα της πλατείας Ταχρίρ», δεν διεκδίκησε ρόλο και δάφνες «ριζικής αντιπολίτευσης» µε την έννοια που αποδίδει στη φράση ο Johannes Agnoli. 15 Οι διαδηλωτές είχαν ως κύριο στόχο την αποµάκρυνση του Χόσνι Μουµπάρακ από την εξουσία, βάλλοντας ιδιαίτερα εναντίον του καθεστώτος Μουµπάρακ, ως τρόπου άσκησης της εξουσίας, «ως ιδιαίτερης µορφής άσκησης εξουσίας» σύµφωνα και µε 15 Όπως αναφέρει ο Agnoli, «γίνεται σαφής εδώ η διαφορά µεταξύ της ριζικής αντιπολίτευσης, η οποία κατευθύνεται εναντίον της κοινωνικής δοµής, και µιας αντιπολίτευσης η οποία στρέφεται µεν ενάντια στο συνταγµατικό κράτος, αλλά µόνο στο χαρακτήρα του ως ιδιαίτερης µορφής άσκησης εξουσίας και όχι φερ ειπείν, στο χαρακτήρα του ως µορφής πολιτικής οργάνωσης µιας ιδιαίτερης κοινωνίας (της αστικής)». Bλ.σχετικά, Agnoli Johannes, Ο Μετασχηµατισµός της Δηµοκρατίας και παρεµφερή κείµενα (1967-1998). Μετάφραση-Επιµέλεια-Επίµετρο: Γκιούρας Θανάσης, Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα, 2013, σελ.89.
την διατύπωση του Agnoli. Ο πρόεδρος Μουµπάρακ «συµβολοποιεί» και εκφράζει το καθεστώς, οπότε αυτοµάτως καθίσταται πολιτικός «στόχος». Βέβαια, χρησιµοποιώντας µία άλλη διατύπωση του Agnoli, θα µπορούσαµε να κάνουµε λόγο για µία «πολιτική δραστηριότητα έξω από τους θεσµούς». 16 Τώρα, η «εξέγερση του Facebook», νοµιµοποιείται πολιτικά στο βαθµό που θέλει να παραγάγει πολιτική ιδεολογία µε όρους κυριαρχικούς. Επιζητά να µετασχηµατίσει τον ατοµικό «ακτιβισµό» σε συλλογικό, ανατροφοδοτώντας µία ευρύτερη «πολιτισµική αλληλεγγύη» που επιδιώκει να συσχετιστεί µε την ταχύτητα διάδοσης των εξεγέρσεων από την µία Αραβική χώρα στην άλλη, µε ρυθµούς ταχύτατους, διαµορφώνοντας ένα πλαίσιο εναντίωσης και διαµαρτυρίας ενάντια σε «αυταρχικά καθεστώτα». Όµως, αυτή η πρωτόλεια µορφή του ατοµικού «ανήκειν», του «διαδικτυακού ακτιβισµού» που θέλει να αποκρυσταλλωθεί σε συλλογική «πράξη» µέσω της διαδικτυακής κινητοποίησης, δεν θεωρούµε ότι µπορεί να παραγάγει τους πλειοψηφικούς όρους µίας συλλογικής «πράξης» µαζικής κοινωνικής κινητοποίησης. H συγκεκριµένη προσέγγιση περί κινήµατος του «Facebook», ορίζει τους όρους εκδήλωσης της Αραβικής «άνοιξης» χρησιµοποιώντας ένα «τεχνολογικόδιαδικτυακό υπόβαθρο», το οποίο όµως αγνοεί την ύπαρξη «υπόγειων» κοινωνικών ανακατατάξεων. Και η χρήση του Facebook, από µόνη της δεν αρκεί, γιατί µε αυτό τον τρόπο εκλείπουν οι δυνατότητες συγκρότησης ενός µαζικού κοινωνικού κινήµατος. Οι διαδηλωτές που χρησιµοποίησαν το Facebook, επεδίωξαν να αρθρώσουν έναν «αντιηγεµονικό» πολιτικό λόγο, έναν πολιτικό λόγο που βάλλει εναντίον της πολιτικής εξουσίας. Αυτός ο πολιτικός λόγος συµπυκνώθηκε στο σύνθηµα: Ιρχάλ!! Ιρχάλ!! Ιρχάλ!! (Φύγε!!Φύγε!!Φύγε!!). Ο Sameh Naguib, αναφέρει χαρακτηριστικά πως «το καθεστώς φάνηκε να πιστεύει την δική του προπαγάνδα, ότι η µεσαία τάξη προχώρησε στην Επανάσταση του Facebook. Η δραστηριοποίηση αυτή δεν είχε κάποια ορατή επίδραση, καθώς η µεγάλη πλειοψηφία των ηγετών και των οργανωτών (σ.σ: των διαδηλώσεων) σε αυτό το στάδιο, δεν είχαν καµία σχέση µε το Facebook, και µπορούσαν εύκολα να χρησιµοποιήσουν παραδοσιακές µορφές επικοινωνίας». 17 Η συνεισφορά του, έγκειται στο επιµέρους και όχι στο κύριο. Σαφώς έδρασαν συµπληρωµατικά στον βαθµό που οι χρήστες που επινόησαν άµεσες και διαδραστικές 16 Βλ.σχετικά, Agnoli Johannes, Ο Μετασχηµατισµός ό.π, σελ.134. 17 Βλ.σχετικά, Naguib Sameh, The Egyptian Revolution- A Political Analysis and Eyewitness, Bookmarks Publications, London, 2011, σελ. 17.
µορφές επικοινωνίας προσπαθώντας να δηµιουργήσουν «κανάλια» διαµαρτυρίας, σφαίρες διαβούλευσης και να υπερβούν τα «δίχτυα» της κρατικής λογοκρισίας. Ο εκλεκτικισµός της χρήσης των νέων µορφών επικοινωνίας σκιαγράφησε µε ενάργεια αφενός µεν το µείζων διακύβευµα, που στην προκειµένη περίπτωση ήταν η αποµάκρυνση του προέδρου Χόσνι Μουµπάρακ από την εξουσία, αφετέρου δε τον εκλεκτικισµό της χρήσης τους από «δυτικοποιηµένα» µεσοαστικά στρώµατα των µεγάλων αστικών κέντρων. Ήταν όµως τα παραδοσιακά «κανάλια» συσπείρωσης και εναντίωσης, η µαζική κινητοποίηση των «από κάτω», που συνέβαλλε στην αποµάκρυνση του προέδρου Μουµπάρακ από την εξουσία. Το κύριο όµως ήταν ένα λανθάνων εξεγερσιακό πολιτικό και κοινωνικό υπόβαθρο, το οποίο αποκρυσταλλώθηκε σε ένα µαζικό κοινωνικό κίνηµα εναντίωσης και πολιτικής δράσης, συσπειρώνοντας ανοµοιογενή κοινωνικά και πολιτικά στοιχεία. Ένα κοινωνικό κίνηµα που θέλει να δρα ως µία «ξεχωριστή µορφή συγκρουσιακής πολιτικής-συγκρουσιακής µε την έννοια ότι τα κοινωνικά κινήµατα αφορούν την συλλογική διατύπωση διεκδικήσεων που, αν υλοποιηθούν, θα συγκρούονται µε τα συµφέροντα κάποιου άλλου, πολιτικής µε την έννοια ότι οι κυβερνήσεις τους ενός ή του άλλου τύπου εµφανίζονται κατά κάποιον τρόπο στη διαδικασία διαµόρφωσης, είτε ως διεκδικήτριες είτε ως στόχοι-αποδέκτες των διεκδικήσεων». 18 Ο Αλαίν Τουραίν (Alain Touraine) αναφέρει πως το «κοινωνικό κίνηµα δεν είναι µία βεβαίωση, µία πρόθεση. Είναι µία διπλή σχέση, µε έναν αντίπαλο και κάτι που διακυβεύεται». 19 Ένα κοινωνικό κίνηµα µπορεί να δρα επινοώντας µορφές πολιτικής δράσης, ερχόµενο εξ ορισµού και εξ αντικειµένου σε αντιδιαστολή µε τους τρόπους µίας ατοµικής διαπάλης. Και αυτό αναλύοντας τα συµβάντα της Αραβικής «άνοιξης» είναι σηµαντικό. Γιατί η σηµασιοδότηση της Αραβικής «άνοιξης» κινείται στην λογική µίας ευρύτερης συλλογικής και κοινωνικής κινητοποίησης, που προβάλλει εκτός από την ποικιλία των αιτηµάτων και την έκταση του «πλήθους» που «κατεβαίνει» στους δρόµους µε όρους µίας εκ νέου αναβάπτισης, σηµασιοδότησης και ανάκτησης του δηµόσιου χώρου, της δηµόσιας σφαίρας. 18 Βλ.σχετικά, Tilly Charles, Τα Κοινωνικά Κινήµατα, ό.π, σελ.19. 19 Βλ.σχετικά, Lallement Michel, Ιστορία των κοινωνιολογικών ιδεών, Μετάφραση: Λυκούδης Μπάµπης, Μεταίχµιο, Αθήνα, 2004, σελ.466.