Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στο χάσμα αμοιβών: μια συγκριτική έκθεση μεταξύ Κύπρου Ελλάδας και Πορτογαλίας ΚΕΝΤΡΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΩΝ «ΔΙΟΤΙΜΑ» Mαρία Λιάπη κοινωνιολόγος Εμπειρογνώμονας σε θέματα φύλου
Μεθοδολογικό Σημείωμα Η συγκριτική ανάλυση βασίστηκε σε 4 θεματικές και αντίστοιχους άξονες ερωτήσεων : Το θεσμικό πλαίσιο που αφορά στη ρύθμιση των αμοιβών, η επάρκεια του ως προς τη δυνατότητα παρακολούθησης και μείωσης του χάσματος Ο ρόλος του κοινωνικού διαλόγου, των συλλογικών διαπραγματεύσεων και των κοινωνικών εταίρων με αναφορά στα σημαντικότερα μέτρα και πολιτικές πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί από το 2008 Η κοινωνική και θεσμική συγκρότηση του χάσματος αμοιβών και ειδικότερα η επίδραση των μέτρων λιτότητας στις πολιτικές /μέτρα για τη συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής/προσωπικής ζωής, τα επιδόματα και το σύστημα κοινωνικής προστασία και ασφάλισης. Αλλαγές στην εξασφάλιση του εθνικού κατώτατου μισθού εξαιτίας της κρίσης και της λιτότητας και πως επέδρασαν στο χάσμα στις χώρες αυτές
Το θεσμικό πλαίσιο του χάσματος αμοιβών Συνολικά η νομοθεσία επαρκώς ρυθμίζει και διασφαλίζει την ισότητα μεταξύ των φύλων στην πρόσβαση στην απασχόληση και στη μείωση του χάσματος μισθών /αμοιβών. Οι νομοθετικές αυτές βελτιώσεις έχουν υπάρξει αποτέλεσμα εναρμόνισης με κατευθύνσεις της ΕΕ (εισαγωγή πολιτικών). Μηχανισμοί υπεύθυνοι για την εφαρμογή της νομοθεσίας εξουσιοδοτημένες να διασφαλίσουν τη συμμόρφωση και να επιβάλλουν διοικητικές ποινές: κρατικές δομές /Υπουργεία - Τριμερής Επιτροπή για την Εργασία και την Απασχόληση (Πορτογαλία CITE), η Επιτροπή για την ισότητα των φύλων στην απασχόληση και την επαγγελματική κατάρτιση καθώς και το συμβούλιο διοικητικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων (Κύπρος) και ΣΕΠΕ πρόσφατα και ο Συνήγορος του πολίτη στην Ελλάδα που παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην εξέταση αναφορών, τη μεσολάβηση και την υποβολή προτάσεων και υποδείξεων για εφαρμογή της ίσης αμοιβής Συμβουλευτικό ρόλο παίζουν και οι εθνικοί φορείς ισότητας στις χώρες, τα γραφεία ισότητας των συνδικαλιστικών οργανώσεων όπου υπάρχουν και όσο δραστηριοποιούνται καθώς και ΜΚΟ (Κύπρο).
Περιορισμοί στην εφαρμογή της νομοθεσίας και τη μείωση του χάσματος μισθών Έλλειψη μιας προληπτικής νομοθεσίας, απουσία σαφούς ορισμού του όρου «ίση εργασία και «εργασία ίσης αξίας», ελλιπής περιγραφή των θέσεων εργασίας (ιδιαίτερα για τις πολλές μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις) με δυσκολία σύγκρισης μισθών μεταξύ διαφορετικών επαγγελμάτων/θέσεων εργασίας, γεγονός που επιτρέπει πολλαπλές ερμηνείες και εν τέλει την παράκαμψη των νομικών προβλέψεων Μη συμμόρφωση με το νόμο και παραβίαση των προβλεπόμενων για τους μισθούς, περιορισμένοι πόροι (ανθρώπινοι και οικονομικοί) για τη στελέχωση και τη λειτουργία των επιθεωρήσεων εργασίας Τα μέτρα λιτότητας σε συνδυασμό με την απορρύθμιση της προστασίας της εργασίας έχουν οδηγήσει στην παραβίαση της αρχής της ισότητας στην απασχόληση ανδρών και γυναικών και την αύξηση των άμεσων και έμμεσων διακρίσεων εις βάρος των γυναικών στις αμοιβές και τις συνθήκες εργασίας.
Η Συλλογική διαπραγμάτευση και ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων σε σχέση με το χάσμα αμοιβών Κύπρος : παροχή πληροφόρησης από τα τρία μεγαλύτερα συνδικάτα (ΠΕΟ, ΣΕΚ, ΔΕΟΚ) Ο Κυπριακός ΣΕΒ περιλαμβάνει θέματα έμφυλης ισότητας στα ετήσια σεμινάρια μελών του Με πρωτοβουλία των συνδικάτων τροποποιήθηκαν γλωσσικά τα επαγγέλματα με τρόπο ουδέτερο ως προς το φύλο στις συλλογικές συμβάσεις Στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος απασχόληση, ανθρώπινο κεφάλαιο και κοινωνική συνοχή 2007-2013 υλοποιήθηκαν μέτρα όπως: - Εκπαίδευση των επιθεωρητών, κοινωνικών εταίρων και άλλων στελεχών που εμπλέκονται με την εφαρμογή της σχετικής νομοθεσίας δημόσιων - Πληροφοριακό υλικό (οδηγοί, εγχειρίδια, εγκύκλιοι για διαμεσολάβηση στην αντιμετώπιση αναφορών /καταγγελιών) την καλύτερη - Δημιουργία φορέα που αξιολογεί και αναγνωρίζει επιχειρήσεις ως προς την ένταξη της ισότητας των φύλων - Δράσεις ευαισθητοποίησης για την αντιμετώπιση της επαγγελματικής διαφοροποίησης (σε σχολεία, με εκπαιδευτικούς, σε σχολικά βιβλία κοκ) - Το γραφείο γυναικών της Παγκύπριας Ομοσπονδίας εργατών μελέτησε τα δυνατά και αδύναμα σημεία 209 συλλογικών συμβάσεων και υπέβαλε προτάσεις οι οποίες ωστόσο δεν έγιναν δεκτές καθώς είχε ήδη ξεκινήσει η αδρανοποίηση των συλλογικών διαπραγματεύσεων και συμβάσεων
Ελλάδα: στη εθνική γενική συλλογική σύμβαση εργασίας του 2014 περιλήφθηκε νέα ρύθμιση για την γονική άδεια που ορίζει ότι και οι πατεράδες μπορούν να πάρουν άδεια για φροντίδα παιδιών όταν οι σύζυγοι/μητέρες είναι αυτό-απασχολούμενες. Με τις κατευθύνσεις του ΙLO και στο πλαίσιο του Ε.Π. «Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού 2007-2013), στην συλλογική διαπραγμάτευση του 2014, αποφασίστηκε οι εκπρόσωποι εργοδοτών και εργαζομένων να υλοποιήσουν από κοινού πανελλαδικές δράσεις για την προώθηση της ισότητας των φύλων και την εξάλειψη των διακρίσεων στο χώρο εργασίας με τίτλο «ο κόσμος της εργασίας μαζί για την ισότητα (4 Μαρτίου 2015) Στην Πορτογαλία από το 2013 έχει καθιερωθεί η 6 η Μαρτίου ως εθνική ημέρα ίσης αμοιβής, ημερομηνία που σηματοδοτεί τον αριθμό των επιπλέον ημερών που πρέπει να εργαστούν οι γυναίκες το χρόνο για να φτάσουν τον ίδιο μισθό με τους άνδρες.
Κοινωνικός διάλογος και συλλογική διαπραγμάτευση την εποχή της λιτότητας και της κρίσης Στην Πορτογαλία οι θεσμικές αλλαγές που μείωναν το ρόλο του θεσμού της συλλογικής διαπραγμάτευσης είχαν αρχίσει ήδη από το 2003 και εντάθηκαν με την μεταρρύθμιση του 2009 και στη συνέχεια με τις πολλαπλές αλλαγές στην εργατική νομοθεσία που εισήχθη μέσα στην κρίση και τα μέτρα λιτότητας που παρέλυσαν τις ΣΔ αν και τα συνδικάτα δεν εγκατέλειψαν το θέμα και προσπάθησαν να το κρατήσουν στη δημόσια ατζέντα πιέζοντας για εφαρμογή του νόμου Κύπρος: τα κυπριακά συνδικάτα μέχρι το 2010 πίεζαν για μικρές αυξήσεις στους χαμηλούς ιδιαίτερα μισθούς (πράγμα που έμμεσα και μεσοπρόθεσμα μπορούσε να συμβάλει στη μείωση του χάσματος με δεδομένο ότι είναι οι γυναίκες κατά πλειοψηφία εκείνες που καταλαμβάνουν αυτές τις μισθολογικές θέσεις). Από το 2011 η κυβέρνηση καθ υπόδειξη της ΕΕ αποφάσισε το συνολικό πάγωμα αμοιβών, μισθών και συντάξεων του ευρύτερου δημόσιου τομέα για 2 χρόνια. Από το 2012-2013 η κρίση είχε ως αποτέλεσμα το πάγωμα των μισθών και στον ιδιωτικό τομέα καθώς και την εγκατάλειψη της συνδικαλιστικής πολιτικής/διεκδικήσεων για αύξηση αμοιβών/μισθών.
Στην Ελλάδα από το 2012 και μετά, και με την πλήρη απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, οι κοινωνικοί εταίροι δεν έχουν πλέον το δικαίωμα να συνδιαμορφώνουν τον εθνικό κατώτατο μισθό μέσω της ΕΓΣΣΕ (Νόμος 4046/2012 και 4093/2012) με αρχίζει να επικρατεί η ατομική διαπραγμάτευση για τους όρους εργασίας και το μισθό. Με τη νέα νομοθεσία η ελληνική κυβέρνηση παρενέβη στη συλλογική διαπραγμάτευση, η οποία λόγω του κρίσιμου θεσμικού της ρόλου συνιστά σημαντικό εργαλείο διασφάλισης εργασιακών δικαιωμάτων προώθησης και εφαρμογής πολιτικών ισότητας στην απασχόληση Η δραστική παρέμβαση σε στοιχειώδεις κανόνες και αρχές που διέπουν τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας (διάρκεια και ρυθμιστικό περιεχόμενο) έχουν θέσει σε κίνδυνο την ισχύ του θεσμού σε πολλά επίπεδα. Την ίδια στιγμή, οι υποχρεώσεις στο πλαίσιο σταθερότητας και τα επίπεδα δανεισμού της χώρας εντός μνημονίων οδήγησαν το διάλογο συνήθως άτυπο - σε εικονικό, με την ανακοίνωση μέτρων που έχουν ήδη αποφασιστεί, και χωρίς περιθώριο πραγματικού τριμερούς κοινωνικού διαλόγου.
Αλλαγές στο κοινωνικό κράτος, την οικογένεια και την απασχόληση εξαιτίας της κρίσης Στην Πορτογαλία και την Ελλάδα κυρίως και λιγότερο στην Κύπρο τα συστήματα της δημόσιας κοινωνικής προστασίας έχουν δεχθεί μεγάλο πλήγμα και πολλά από τα κοινωνικά επιδόματα/πρόνοιες έχουν υποστεί σημαντικές μειώσεις σε αξία και σε προϋποθέσεις πρόσβασης με αποτέλεσμα τη μείωση του αριθμού των δικαιούχων Το συνταξιοδοτικό έχει επίσης υποστεί μεγάλες αλλαγές μεταξύ των οποίων είναι η αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης και μείωση της προβλεπόμενης αξίας της σύνταξης Η κατάρρευση των βασικών επιδομάτων και υπηρεσιών του κοινωνικού κράτους η δραστική μείωση των ήδη επιβαρυμένων οικογενειακών εισοδημάτων, η ακόμη μεγαλύτερη αύξηση των γυναικών που υποχρεούνται να εργαστούν σε επισφαλείς θέσεις εργασίας, η μετατροπή μεγάλης μερίδας τυπικής σε μαύρη εργασία ειδικά για τις γυναίκες οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερο άνοιγμα των ανισοτήτων και ειδικότερα του χάσματος αμοιβών. Η μεγαλύτερη ευελιξία στο ωράριο εργασίας ήδη πριν την υπό εξέταση περίοδο αφορούσε μόνο τα συμφέροντα των εργοδοτών και συχνά έκανε την εναρμόνιση ακόμη δυσκολότερη (Πορτογαλία)
Στην Κύπρο, το κράτος μείωσε τη χρηματοδότηση των τοπικών κοινοτήτων με άμεση επίδραση στην δυνατότητα παροχής δημοτικών υπηρεσιών προ-σχολικής φροντίδας (νηπιαγωγεία και σταθμοί), και μείωσε την αποζημίωση της άδειας μητρότητας Συνταξιοδοτικό χάσμα: αύξηση από 10 έως 15 χρόνια της απαιτούμενης συνεισφοράς στα ταμεία κοινωνικής ασφάλισης για δικαίωμα συνταξιοδότησης. Με δεδομένο ότι οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερα κενά στον εργασιακό τους βίο λόγω συνήθως οικογένειας - το μέτρο αυτό βαθαίνει το συνταξιοδοτικό χάσμα. Στην Πορτογαλία, ελήφθησαν πολλά μέτρα που μεταρρυθμίζουν την αγορά εργασίας, όλα εις βάρος των εργαζομένων: αύξηση του χρόνου εργασίας, μείωση του εργασιακού κόστους με πολλούς τρόπους ( άμεση μείωση μισθών, μείωση ημερών αδειών, μείωση της αμοιβής της υπερωριακής εργασίας, της αποζημίωσης απόλυσης, κ.α) Στην Ελλάδα, οι κοινωνικές δαπάνες έχουν υποστεί τη μεγαλύτερη μείωση στην υγεία, την εκπαίδευση, τα επιδόματα ( βασικές και επικουρικές συντάξεις, άπαξ επιδόματα, άλλα κοινωνικά επιδόματα κλπ) και την κοινωνική προστασία, παρά το γεγονός ότι ένα τρίτο του εργατικού δυναμικού εκτός εργασίας βασίζεται στο κράτος για να επιβιώσει. Με το χαμηλότερο ποσοστό του ΑΕΠ για κοινωνικές δαπάνες (2014), τομείς πρόνοιας όπως ασθένεια/ αναπηρία, οικογένεια/παιδιά, και άνεργοι/ες δέχτηκαν το μεγαλύτερο πλήγμα
Αλλαγές στον κατώτατο μισθό και το χάσμα Και στις 3 χώρες δεν παρατηρήθηκε άνοιγμα του μισθολογικού χάσματος την περίοδο που εξετάσαμε εξαιτίας κυρίως των απωλειών που συνέβησαν στις αμοιβές των ανδρών και συγκεκριμένα: Στην Κύπρο από το 2012 ο κατώτατος μισθός παρέμεινε στα ίδια επίπεδα και το χάσμα μίκρυνε α) λόγω τη συγκέντρωσης των ανδρών στους κλάδους που χτυπήθηκαν από την κρίση (κατασκευές) και β) λόγω της μεγάλης αύξησης της μερικής απασχόλησης κυρίως των γυναικών Στην Πορτογαλία ο κατώτατος μισθός κατοχυρώνεται με νόμο και αυτό δεν άλλαξε στην κρίση. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία το χάσμα παρέμεινε σταθερό. Με την αύξηση της ανεργίας, την οικονομική ύφεση, και τη μείωση του κόστους εργασίας μέσω νομοθετικών ρυθμίσεων, υπήρξε μια σημαντική μείωση των αμοιβών αλλά το χάσμα αμοιβών (ως αναλογία) παρέμεινε στα ίδια επίπεδα (εξίσωση προς τα κάτω). Στην Ελλάδα ( όπου κατά κύριο λόγο δεν μετριέται και παρακολουθείται το χάσμα) σύμφωνα με τα στοιχεία της eurostat (2010) είναι 15% (ο ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 16.3%). Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, επιπλέον της ύφεσης και μιας ραγδαίας αύξηση της ανεργίας η οικονομική κρίση τα τελευταία 6 χρόνια (2010-2015) είχε επίπτωση στην μείωση των καθαρών μισθών, ενώ το χάσμα στον ιδιωτικό τομέα παρέμεινε αναλλοίωτο.
Συμπερασματικές παρατηρήσεις Με την επικράτηση του ακραίου νεοφιλελευθερισμού και την επίθεση στα εργασιακά δικαιώματα κυρίως των χωρών του νότου που βρίσκονται σε μνημόνια επιδεινώθηκε η θέση όλων των εργαζομένων και των γυναικών κυρίως αν και εμφανίζεται μια ψευδής «διόρθωση» του χάσματος ως αποτέλεσμα της χειροτέρευσης της θέσης των ανδρών Τα κράτη σπρώχνονται να εγκαταλείψουν την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων και κατά συνέπεια και της ισότητας ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες Οι θεσμικές αλλαγές έπληξαν πολλαπλά τη θέση των γυναικών στην αγορά εργασίας και τις κατέστησε ακόμη περισσότερο ευάλωτες Το κοινωνικό κράτος και ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις παροχές στη φροντίδα παιδιών και εξαρτημένων μελών της οικογένειας ξεθεμελιώθηκαν και το βάρος αυτό επέστρεψε στις πλάτες των γυναικών επιφέροντας μεγάλες απώλειες στα κεκτημένα των αγώνων του κινήματος των γυναικών Ο τριμερής κοινωνικός διάλογος μετατράπηκε σε παρωδία στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών επιταγών διακυβέρνησης και της επιτροπείας (μνημόνια κλπ) ΟΙ κοινωνικοί εταίροι δεν πήραν σημαντικές πρωτοβουλίες στην κατεύθυνση της παρακολούθησης και αποτίμησης του χάσματος αμοιβών και των επιπτώσεων της κρίσης σε αυτό εκτός από ευρωπαϊκά προγράμματα που εγκρίθηκαν πριν την κρίση.