ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΕΝΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΑΕΡΟΝΑΥΠΗΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΕΝΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ ΕΥΑ ΣΓΟΥΡΟΥ ΔΙΠΛ. ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΥΓΙΕΙΝΟΛΟΓΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ ΠΑΤΡΑ ΙΟΥΛΙΟΣ 2013

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διατριβή αποτέλεσε μία προσωπική πρόκληση και θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Επίκουρο Καθηγητή, κ. Σταύρο Γούτσο, που μου έδωσε την ευκαιρία να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα της αξιολόγησης επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα ασφάλειας. Χωρίς την ενθάρρυνση, την υπομονή και την υποστήριξή του δεν θα ήταν δυνατή η εκπόνηση αυτής της εργασίας. Η επιστημονική καθοδήγηση που μου παρείχε, οι γόνιμες παρατηρήσεις του και οι εποικοδομητικές συζητήσεις που είχαμε, αποτέλεσαν πολύτιμη βοήθεια σε όλη τη διάρκεια της έρευνας. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τα άλλα δύο μέλη της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Εμμανουήλ Αδαμίδη και τον Αναπληρωτή Καθηγητή, κ. Ιωάννη Γιαννίκο, που συνέβαλαν με τις χρήσιμες υποδείξεις και συμβουλές τους στην επιτυχή ολοκλήρωση αυτής της διατριβής. Ευχαριστώ τους καθηγητές κ.κ. Γ. Χρυσολούρη, Ν. Καρακαπιλίδη, Ν. Μαραμαρά και τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Γ. Αθανασίου, για τη συμμετοχή τους, ως μέλη της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής, στην κρίση της διατριβής. Ευχαριστώ θερμά τους συναδέλφους που συνέβαλαν με τα σχόλια, τις υποδείξεις και την συνεργασία τους, καθ όλη την πορεία της έρευνας και ιδιαίτερα την καλή μου φίλη και συνάδελφο, Δρ. Παναγιώτα Κατσακιώρη, που ήταν πάντα δίπλα μου. Η διατριβή αυτή δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την ηθική υποστήριξη που μου παρείχε η οικογένεια και οι φίλοι μου, και ιδιαίτερα ο σύζυγός μου, Αλέξανδρος, στον οποίο οφείλω το ότι δεν παραιτήθηκα των προσπαθειών μου, σε δύσκολες περιόδους. Στο σύζυγό μου και στην κόρη μου Ναταλία, που φωτίζει τη ζωή μας, αφιερώνω τη διατριβή αυτή. iii

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας iv

Περίληψη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η τακτική ανασκόπηση και αξιολόγηση της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα εργασιακής ασφάλειας και υγείας αποτελεί απαραίτητη διεργασία για την αποτελεσματική διαχείριση των θεμάτων αυτών. Η αξιολόγηση της επίδοσης είναι στενά συνδεδεμένη με την παρακολούθηση, που στην περίπτωση της εργασιακής ασφάλειας και υγείας γίνεται μέσω δεικτών αποτελεσμάτων και προληπτικών δεικτών. Και οι δύο διεργασίες έχουν ως στόχο την παροχή πληροφοριών για την τρέχουσα επίδοση και την υποστήριξη αποφάσεων για τη βελτίωσή της. Ωστόσο, η βασική διαφορά τους έγκειται στο ότι η παρακολούθηση αποτελεί μία «περιγραφική» διεργασία, που κυρίως επικεντρώνεται σε διαδικασίες και αποτελέσματα, ενώ η αξιολόγηση αποτελεί μία «ερμηνευτική» διεργασία, που εξετάζει σε βάθος τις αλληλεπιδράσεις παραγόντων και προσπαθεί να ανακαλύψει τα αίτια που οδηγούν σε συγκεκριμένες ενέργειες ή αποτελέσματα. Η παρούσα διατριβή αφορά τη συστημική προσέγγιση που απαιτείται για την ανάπτυξη και εφαρμογή μιας διεργασίας αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα εργασιακής ασφάλειας και υγείας. Προς αυτήν την κατεύθυνση, η διατριβή εξετάζει αρχικά τις θεωρητικές προσεγγίσεις πάνω στο αντικείμενο της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, και τις επαναπροσδιορίζει μέσα από το πρίσμα της ολιστικής προσέγγισης στα θέματα διαχείρισης της ασφάλειας. Η διατριβή στοχεύει κυρίως στη διαμόρφωση ενός θεωρητικού πλαισίου με βασικές θέσεις για τη συστημική προσέγγιση επιμέρους θεμάτων που σχετίζονται με την αξιολόγηση, όπως είναι το επίπεδο της ανάλυσης, οι αλληλεπιδράσεις παραγόντων που επηρεάζουν ή σχετίζονται με τη διαχείριση της ασφάλειας, η καθιέρωση κριτηρίων αξιολόγησης που να προκύπτουν μέσα από μια συμμετοχική διεργασία και να αντανακλούν τον συμβιβασμό μεταξύ διαφορετικών απόψεων και αντιλήψεων. Για την επικύρωση του θεωρητικού πλαισίου, προτείνεται η εφαρμογή της Μεθόδου Μαλακών Συστημάτων (Soft Systems Methodology), η οποία χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη και την εφαρμογή μίας διεργασίας αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα εργασιακής ασφάλειας και υγείας σε έναν συγκεκριμένο δημόσιο οργανισμό. v

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας vi

Περίληψη ABSTRACT Regular review and evaluation of an organisation s occupational health and safety performance are essential processes for the effective safety management. Performance evaluation is closely related to monitoring, which, in the case of occupational health and safety is done through reactive and proactive indicators. Both processes, monitoring and evaluation, aim at providing information on the current performance, and at supporting decisions on safety improvement actions. However, their basic difference is based on the fact that monitoring is a descriptive process, which is mainly focused on procedures and results, while evaluation is an interpretivistic process, which explores the inter relations of safety related factors and seeks to identify the causes of particular actions or results. The present thesis discusses the systemic approach required for the development and implementation of an occupational health and safety evaluation process. Towards this purpose, the various theoretical positions on the subject of safety performance evaluation are initially examined and redefined through the lens of a holistic safety management approach. This thesis aims mainly at formulating a theoretical framework consisted of basic positions on the systemic approach of specific issues related with safety performance evaluation, such as: level of analysis, inter relations of safety related factors, evaluation criteria selected through a participatory process, thus reflecting the compromise between different views and beliefs. For the validation of this theoretical framework, Soft Systems Methodology is proposed and implemented for the development and implementation of an occupational health and safety performance evaluation process in a particular organization of the public sector. vii

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας viii

Πρόλογος ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το επάγγελμα του μηχανικού είναι στενά συνυφασμένο με τη σύλληψη, τον σχεδιασμό και την εφαρμογή προτάσεων βελτίωσης μιας παραγωγικής, οργανωτικής ή άλλης διαδικασίας. Ο μηχανικός συλλέγει τεκμηριωμένες πληροφορίες, μέσα από την παρατήρηση, τη μέτρηση και την επικοινωνία, και προτείνει λύσεις σε πραγματικά ή υποθετικά προβλήματα. Στην περίπτωση του Μηχανικού Ασφαλείας, οι υπηρεσίες που καλείται να προσφέρει ως υπάλληλος μιας επιχείρησης ή ως εξωτερικός σύμβουλος περιλαμβάνουν ακριβώς αυτές τις ενέργειες. Έχοντας ως βάση τις ελάχιστες απαιτήσεις της νομοθεσίας, τα πρότυπα και τους κανονισμούς ασφάλειας, και τις καλές πρακτικές άλλων επιχειρήσεων και οργανισμών, το έργο του Μηχανικού Ασφαλείας είναι να εντοπίσει τα προβλήματα στη διαχείριση της ασφάλειας και να προτείνει λύσεις εφικτές, αποτελεσματικές και αποδοτικές για τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Ωστόσο, όπως κάθε μηχανικός, έτσι και ο Μηχανικός Ασφαλείας πρέπει να επιλέγει τα κατάλληλα εργαλεία, τις πιο αξιόπιστες και έγκυρες μεθόδους για να τεκμηριώσει τις προτάσεις του. Σε ό,τι αφορά την αξιολόγηση της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα ασφάλειας, τόσο οι επισημάνσεις των επαγγελματιών της ασφάλειας, όσο και η δημόσια συζήτηση μεταξύ των επιστημόνων, αναγνωρίζουν ότι οι υφιστάμενες προσεγγίσεις είναι αποσπασματικές και παρουσιάζουν σημαντικά μειονεκτήματα. Για παράδειγμα, σε έναν επιστημονικό διάλογο σε ειδικό τεύχος του 2009 στο περιοδικό Safety Science σχετικά με τους προληπτικούς δείκτες στις βιομηχανίες υψηλού κινδύνου, έγινε εμφανές ότι οι έννοιες, οι ορισμοί, η επιστημονική θεωρία και η πρακτική της προληπτικής αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας βρίσκονται ακόμα σε φάση διερεύνησης. Η προσωπική μου εμπειρία ως Μηχανικός Ασφαλείας σε ορισμένες από τις μεγαλύτερες κατασκευαστικές και άλλες δραστηριότητες (Μετρό Αθηνών, ΕΡΓΟΣΕ, Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών), μου αποκάλυψε την μερικότητα των μεθόδων διαχείρισης και αξιολόγησης της ασφάλειας, και με οδήγησε στην αναζήτηση πιο ολοκληρωμένων λύσεων. Εύα Σγουρού, Πάτρα 2013 ix

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας x

Περιεχόμενα ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Ευχαριστίες Περίληψη Πρόλογος Πίνακας Περιεχομένων Ευρετήριο Πινάκων και Εικόνων ΣΕΛ. iii v ix xi xv ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 1.1 ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ: ΕΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ, ΠΟΛΙΤΙΚΟ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΗΘΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ 3 1.2 Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ: ΒΑΣΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 11 1.3 ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ 14 1.4 ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 19 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 2.2 ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΗΣ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ 22 2.2.1 Μοντέλα Διαδοχικών Γεγονότων 23 2.2.2 Επιδημιολογικά Μοντέλα 26 2.2.3 Συστημικά Μοντέλα 27 2.2.4 Θεωρίες πρόκλησης ατυχημάτων και διαχείριση της ασφάλειας 28 2.3 Η ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ 31 2.3.1 Η ανάπτυξη των πρότυπων συστημάτων διαχείρισης της ασφάλειας 32 2.3.2 Από τα πρότυπα συστήματα στην ολιστική διαχείριση της ασφάλειας 38 2.4 ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ 41 2.5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 46 2.5.1 Η αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας μέσω δεικτών 50 2.5.2 Είδη δεικτών επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 55 2.5.3 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της χρήσης δεικτών για την αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 62 2.6 ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 2 68 xi

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΘΟΔΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ 71 ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 73 3.2 ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑ ΚΑΙ ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΩΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΩΝ 74 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 3.2.1 Αξιοπιστία και Εγκυρότητα 74 3.2.2 Σχεδιασμός της έρευνας 77 3.2.3 Αποτελέσματα της έρευνας 78 3.2.4 Συμπεράσματα της έρευνας 97 3.3 ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΜΕΘΟΔΩΝ 102 3.3.1 Προτεινόμενο πλαίσιο αξιολόγησης των μεθόδων προληπτικής 102 αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 3.3.2 Δοκιμαστική εφαρμογή του προτεινόμενου πλαισίου αξιολόγησης 106 3.3.2.1 Μέθοδος Στοιχείων Ασφάλειας (Safety Element Method SEM) 108 3.3.2.2 Εργαλείο Καθολικής Αξιολόγησης (Universal Assessment Instrument UAI) 110 3.3.2.3 Ερωτηματολόγιο Κουλτούρας Ασφάλειας (Safety Culture Questionnaire SCQ) 112 3.3.2.4 Κριτήρια Διάγνωσης Ασφάλειας (Safety Diagnosis Criteria SDC) 113 3.3.2.5 Εργαλείο Αυτό διάγνωσης Εργασιακής Υγείας και Ασφάλειας (Occupational Health & Safety Self Diagnostic 114 Tool OSH SDT) 3.3.2.6 Η Πυραμίδα της Πρόληψης Σοβαρών Ατυχημάτων (The Pyramid of Major Accident Prevention PyraMAP) 115 3.3.3 Αποτελέσματα της αξιολόγησης Σχολιασμός και συμπεράσματα 117 3.4 ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 3 121 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΣΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ 123 ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 4.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 125 4.2 Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 126 4.2.1 H ανεπάρκεια των δεικτών επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 126 4.2.2 Η εξέλιξη της επιστήμης της διαχείρισης της ασφάλειας και οι διαπιστωμένοι περιορισμοί της 128 4.2.3 Οι συστημικές προσεγγίσεις της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 131 4.2.4 Συμπεράσματα από την επισκόπηση της θεωρίας 135 xii

Περιεχόμενα 4.3 ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ 138 4.3.1 Θεωρίες αξιολόγησης 138 4.3.2 Βασικές έννοιες της συστημικής θεωρίας 140 4.3.3 Η επίδραση της συστημικής σκέψης στις θεωρίες αξιολόγησης 143 4.4 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ 150 ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΕΝΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 4.4.1 Το επίπεδο ανάλυσης 151 4.4.2 Η επιλογή των παραγόντων 152 4.4.3. Η μέτρηση των παραγόντων 153 4.4.3.1 Μέθοδοι αξιολόγησης προσωπικών παραγόντων 154 4.4.3.2 Μέθοδοι αξιολόγησης καθολικών παραγόντων 154 4.4.3.3 Μέθοδοι αξιολόγησης κοινών παραγόντων 155 4.4.3.4 Μέθοδοι αξιολόγησης δομικών παραγόντων 155 4.4.4. Μία συστημική προσέγγιση για τον προσδιορισμό των παραγόντων 156 4.4.4.1 Ένα παράδειγμα Πίνακα Προσδιορισμού Παραγόντων 157 4.4.5. Σχέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ παραγόντων 163 4.4.5.1 Η δυναμική του χρόνου 166 4.4.5.2 Η αλληλεπίδραση της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα ασφάλειας με την επίδοση σε άλλους τομείς 167 4.4.6 Ένα παράδειγμα συστημικής προσέγγισης στη διερεύνηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ παραγόντων 168 4.4.7 Κριτήρια αξιολόγησης 172 4.4.8 Ένα προτεινόμενο πολυεπίπεδο πλαίσιο για τη συστημική αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 174 4.5 ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 4 177 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ ΜΑΛΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑΚΗΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 179 ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ 5.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 181 5.2 Η ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ 182 5.3 Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΑΛΑΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ (ΜΜΣ) 184 5.3.1 Στάδιο πρώτο Η διερεύνηση της κατάστασης 187 5.3.2 Στάδιο δεύτερο Η ανάπτυξη νοητικών μοντέλων των σχετικών συστημάτων 188 5.3.3 Στάδιο τρίτο Σύγκριση των σχετικών συστημάτων με την πραγματικότητα 192 5.3.4 Στάδιο τέταρτο Ανάληψη δράσης 193 xiii

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας 5.4 ΠΡΩΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΜΜΣ: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑΣ 194 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ 5.4.1 Η διερεύνηση της κατάστασης 195 5.4.2 Η ανάπτυξη νοητικών μοντέλων των σχετικών συστημάτων 198 5.4.3 Σύγκριση των μοντέλων με την πραγματικότητα και διαμόρφωση 213 προτάσεων για βελτίωση 5.4.4 Υλοποίηση των προτάσεων 219 5.5 ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΜΜΣ: Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΕΙΚΤΩΝ 221 ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 5.5.1 Η διερεύνηση της κατάστασης 221 5.5.2 Η ανάπτυξη νοητικών μοντέλων των σχετικών συστημάτων 223 5.5.3 Καθορισμός κριτηρίων αξιολόγησης και δεικτών επίδοσης των σχετικών συστημάτων 231 5.5.4 Σύγκριση των μοντέλων με την πραγματικότητα και διαμόρφωση προτάσεων για την αξιολόγηση της επίδοσης 235 5.5.5 Υλοποίηση των προτάσεων 238 5.6 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 239 5.6.1 Η προσέγγιση της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 239 μέσα από την εφαρμογή της ΜΜΣ 5.6.2 Σχολιασμός των δύο παραδειγμάτων εφαρμογής 242 5.7 ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ 5 244 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 245 6.1 ΣΥΝΟΨΗ 247 6.2 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 249 6.3 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΕΠΕΚΤΑΣΗΣ 251 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 253 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 277 ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 291 xiv

Ευρετήριο Πινάκων & Εικόνων ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΕΛ. ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 1.1 Απόλυτοι αριθμοί και δείκτες εμφάνισης θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών (εκτίμηση παγκόσμιων τάσεων) 3 Πίνακας 1.2 Απόλυτοι αριθμοί και δείκτες εμφάνισης μη θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων που οδήγησαν σε 4 ή περισσότερες μέρες απουσίας (εκτίμηση 3 παγκόσμιων τάσεων) Πίνακας 1.3 Αίτια θνησιμότητας ανά γεωγραφική περιοχή (εκτίμηση για το έτος 2008) 4 Πίνακας 2.1 Σύγκριση των στοιχείων 23 συστημάτων διαχείρισης της ασφάλειας με το μοντέλο UAI 48 Πίνακας 2.2 Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των δεικτών επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 64 Πίνακας 3.1 Αποτελέσματα βιβλιογραφικής έρευνας με λέξεις κλειδιά (πρώτο στάδιο) και μέσω τίτλου/περίληψης (δεύτερο στάδιο) 78 Πίνακας 3.2 Αξιοπιστία και εγκυρότητα σε μεθόδους αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας μέσω επιθεωρήσεων και ελέγχων ασφάλειας 80 Πίνακας 3.3 Αξιοπιστία και εγκυρότητα σε μεθόδους αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας μέσω παρατηρήσεων συμπεριφοράς 83 Πίνακας 3.4 Αξιοπιστία και εγκυρότητα σε μεθόδους αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας μέσω διερευνήσεων κλίματος / κουλτούρας ασφάλειας 85 Πίνακας 3.5 Αξιοπιστία και εγκυρότητα σε μεθόδους αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας μέσω συνδυαστικών προσεγγίσεων 93 Πίνακας 3.6 Κριτήρια αξιολόγησης των μεθόδων αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 105 Πίνακας 3.7 Επισκόπηση των μεθόδων αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας που επιλέχθηκαν για τη δοκιμαστική εφαρμογή του προτεινόμενου 107 πλαισίου αξιολόγησης Πίνακας 3.8 Αποτελέσματα αξιολόγησης των μεθόδων αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας με το προτεινόμενο πλαίσιο αξιολόγησης 118 Πίνακας 4.1. Γενικός Πίνακας Προσδιορισμού Παραγόντων 157 Πίνακας 4.2 Επισκόπηση των μελετών που επιλέχθηκαν για τον προσδιορισμό 159 παραγόντων που σχετίζονται με την επίδοση σε θέματα ασφάλειας Πίνακας 4.3 Παράδειγμα Πίνακα Προσδιορισμού Παραγόντων 161 Πίνακας 5.1. Σύγκριση του συστήματος επιλογής και καθιέρωσης δεικτών επίδοσης και κριτηρίων αξιολόγησης των δεικτών αυτών με την πραγματικότητα και 214 προτεινόμενες αλλαγές Πίνακας 5.2. Σύγκριση του συστήματος παρακολούθησης των δεικτών επίδοσης, εφαρμογής των κριτηρίων αξιολόγησης και αναφοράς ευρημάτων με την 215 πραγματικότητα και προτεινόμενες αλλαγές xv

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας Πίνακας 5.3. Σύγκριση του συστήματος εκπαίδευσης και συντονισμού των αξιολογητών της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας με την πραγματικότητα και 216 προτεινόμενες αλλαγές Πίνακας 5.4. Σύγκριση του συστήματος διαχείρισης της πληροφορίας για τα θέματα αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας με την πραγματικότητα και 217 προτεινόμενες αλλαγές Πίνακας 5.5. Σύγκριση του συστήματος λήψης αποφάσεων για ενέργειες βελτίωσης 218 της ασφάλειας με την πραγματικότητα και προτεινόμενες αλλαγές Πίνακας 5.6 Κριτήρια αξιολόγησης και δείκτες επίδοσης για το σύστημα αναγνώρισης 232 και συμμόρφωσης με τη νομοθεσία και τους κανονισμούς ασφάλειας Πίνακας 5.7 Κριτήρια αξιολόγησης και δείκτες επίδοσης για το σύστημα εκτίμησης 233 και ελέγχου των κινδύνων Πίνακας 5.8 Κριτήρια αξιολόγησης και δείκτες επίδοσης για το σύστημα αναφοράς 234 και διερεύνησης συμβάντων Πίνακας 5.9 Κριτήρια αξιολόγησης και δείκτες επίδοσης για το σύστημα ανάπτυξης 235 μιας θετικής κουλτούρας ασφάλειας Πίνακας 5.10 Ποιοτική αξιολόγηση των κριτηρίων και των δεικτών επίδοσης που προέκυψαν από το στάδιο ανάπτυξης σχετικών με τη διαχείριση της ασφάλειας 236 συστημάτων Πίνακας Π1.1 Ταξινόμηση Τεχνικών Παραγόντων 284 Πίνακας Π1.2 Ταξινόμηση Οργανωτικών Παραγόντων 286 Πίνακας Π1.3 Ταξινόμηση Ανθρώπινων Παραγόντων 291 Πίνακας Π1.4 Ταξινόμηση Εξωτερικών Παραγόντων 292 Πίνακας Π1.5 Ταξινόμηση Δεικτών Αποτελεσμάτων 292 Πίνακας Π1.6 Ελληνική μετάφραση των κοινών ονομασιών των παραγόντων 293 xvi

Ευρετήριο Πινάκων & Εικόνων ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1.1. Το κοινωνικο τεχνικό πλαίσιο που επηρεάζει τη διαχείριση της ασφάλειας 9 Εικόνα 1.2. Στόχοι και δομή της διατριβής 15 Εικόνα 2.1. Το μοντέλο ντόμινο του Heinrich 23 Εικόνα 2.2. Συνδυαστικό μη γραμμικό μοντέλο (bow tie) 25 Εικόνα 2.3. Το μοντέλο Swiss cheese του Reason 26 Εικόνα 2.4. Το μοντέλο του συστήματος διαχείρισης της ασφάλειας 34 Εικόνα 2.5. Ο κύκλος PDCA για τη διαχείριση της ασφάλειας 35 Εικόνα 2.6. Το Εργαλείο Καθολικής Αξιολόγησης 37 Εικόνα 2.7. Ο κύκλος συνεχούς βελτίωσης 38 Εικόνα 2.8. Πλαίσιο για τον καθορισμό δεικτών απόδοσης ασφαλείας σε όλα τα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας 49 Εικόνα 2.9. Πρόταση συνδυασμού δεικτών επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 54 Εικόνα 3.1. Γενικό μοντέλο της Μεθόδου Στοιχείων Ασφάλειας: Παρουσίαση της τρέχουσας (Α) και της επιθυμητής (Β) κατάστασης ενός οργανισμού 108 Εικόνα 3.2. Το Εργαλείο Καθολικής Αξιολόγησης 110 Εικόνα 3.3. To κοινωνικο τεχνικό μοντέλο της κουλτούρας ασφάλειας 112 Εικόνα 3.4. Αναπαράσταση του τριγώνου προειδοποίησης Γενικό μοντέλο PyraMAP 116 Εικόνα 4.1. Το δέντρο των θεωριών αξιολόγησης 140 Εικόνα 4.2. Η δυναμική επίδραση δύο διαφορετικών παραγόντων Α και Β πάνω στην επίδοση σε θέματα ασφάλειας 166 Εικόνα 4.3. Η αλληλεπίδραση των παραγόντων που επηρεάζουν την ασφάλεια σε ένα παράδειγμα βρόγχου αιτιών 170 Εικόνα 4.4. Ένα πολυεπίπεδο πλαίσιο αξιολόγησης της ασφάλειας 174 Εικόνα 5.1. Το μοντέλο των επτά σταδίων 186 Εικόνα 5.2. Το μοντέλο των τεσσάρων δραστηριοτήτων 186 Εικόνα 5.3. «Πλούσια εικόνα» για την τρέχουσα διεργασία αξιολόγησης της επίδοσης του οργανισμού σε θέματα ασφάλειας 196 Εικόνα 5.4. Διαφορετικά επίπεδα και αλληλεπιδράσεις μεταξύ συστημάτων 199 Εικόνα 5.5. Νοητικό μοντέλο του ευρύτερου συστήματος που θεωρήθηκε σχετικό με την αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 200 Εικόνα 5.6. Νοητικό μοντέλο του συστήματος επιλογής και καθιέρωσης δεικτών επίδοσης και κριτηρίων αξιολόγησης των δεικτών αυτών 202 Εικόνα 5.7. Νοητικό μοντέλο του συστήματος παρακολούθησης των δεικτών επίδοσης, εφαρμογής των κριτηρίων αξιολόγησης και αναφοράς ευρημάτων 205 Εικόνα 5.8. Νοητικό μοντέλο του συστήματος εκπαίδευσης και συντονισμού των αξιολογητών της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 208 xvii

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας Εικόνα 5.9. Νοητικό μοντέλο του συστήματος διαχείρισης της πληροφορίας για τα θέματα αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 210 Εικόνα 5.10. Νοητικό μοντέλο του συστήματος λήψης αποφάσεων για ενέργειες βελτίωσης της ασφάλειας, με βάση τα αποτελέσματα της αξιολόγησης της 212 επίδοσης σε θέματα ασφάλειας Εικόνα 5.11. «Πλούσια εικόνα» για τη διαχείριση της ασφάλειας στον υπο εξέταση οργανισμό 222 Εικόνα 5.12. Διαφορετικά επίπεδα και αλληλεπιδράσεις μεταξύ συστημάτων Ανάπτυξη εικόνας 5.4 223 Εικόνα 5.13. Νοητικό μοντέλο του συστήματος αναγνώρισης και συμμόρφωσης με τη νομοθεσία και τους κανονισμούς ασφάλειας 225 Εικόνα 5.14. Νοητικό μοντέλο του συστήματος εκτίμησης και ελέγχου των κινδύνων 226 Εικόνα 5.15. Νοητικό μοντέλο του συστήματος αναφοράς και διερεύνησης συμβάντων Εικόνα 5.16. Νοητικό μοντέλο του συστήματος ανάπτυξης μιας θετικής κουλτούρας ασφάλειας 228 230 xviii

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας 2

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή 1.1 ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ: ΕΝΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ, ΠΟΛΙΤΙΚΟ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΚΑΙ ΗΘΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Διεθνούς Γραφείου Εργασίας, το 2008 καταγράφηκαν παγκοσμίως 321.000 θανατηφόρα εργατικά ατυχήματα, τα οποία αντιστοιχούν σε δείκτη εμφάνισης 10,7 θανάτων ανά 100.000 εργαζόμενους, καθώς και 2,34 εκατομμύρια επαγγελματικές ασθένειες (Πίνακας 1.1). Επίσης καταγράφηκαν παγκοσμίως 317 εκατομμύρια μη θανατηφόρα ατυχήματα που οδήγησαν σε τέσσερις ή περισσότερες μέρες απουσίας από την εργασία, τα οποία αντιστοιχούν σε 10.600 ατυχήματα ανά 100.000 εργαζόμενους (Πίνακας 1.2) (International Labour Office, 2011). Πίνακας 1.1 Απόλυτοι αριθμοί και δείκτες εμφάνισης θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών (εκτίμηση παγκόσμιων τάσεων). Πηγή: Διεθνές Γραφείο Εργασίας (International Labour Office, 2011) Έτος Αριθμός θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων Δείκτης εμφάνισης θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων* Αριθμός θανατηφόρων επαγγελματικών ασθενειών Συνολικός αριθμός θανατηφόρων ατυχημάτων και ασθενειών 1998 345.000 16,4 2001 351.000 15,2 2,03 εκατ. 2,38 εκατ. 2003 358.000 13,8 1,95 εκατ. 2,31 εκατ. 2008 321.000 10,7 2,02 εκατ. 2,34 εκατ. * Αριθμός ατυχημάτων ανά 100.000 εργαζόμενους Πίνακας 1.2 Απόλυτοι αριθμοί και δείκτες εμφάνισης μη θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων που οδήγησαν σε 4 ή περισσότερες μέρες απουσίας (εκτίμηση παγκόσμιων τάσεων). Πηγή: Διεθνές Γραφείο Εργασίας (International Labour Office, 2011) Έτος Αριθμός εργατικών ατυχημάτων που οδήγησαν σε 4 ή περισσότερες μέρες απουσίας Δείκτης εμφάνισης μη θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων* 1998 264 εκατ. 12.500 2001 268 εκατ. 12.200 2003 337 εκατ. 13.000 2008 317 εκατ. 10.600 * Αριθμός ατυχημάτων ανά 100.000 εργαζόμενους 3

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας Από τα στοιχεία αυτά προκύπτει ότι κάθε 15 δευτερόλεπτα ένας εργαζόμενος πεθαίνει από εργατικό ατύχημα ή ασθένεια και 160 εργαζόμενοι παθαίνουν εργατικό ατύχημα. Κάθε μέρα, περισσότεροι από 6.300 άνθρωποι πεθαίνουν ως αποτέλεσμα εργατικών ατυχημάτων ή επαγγελματικών ασθενειών. Το ανθρώπινο κόστος της ελλιπούς προστασίας της εργασιακής ασφάλειας και υγείας είναι τεράστιο πολλαπλάσιο από αυτό που προκύπτει από συμπλοκές και πολέμους (βλ. σκιασμένα πεδία στους Πίνακες 1.1 και 1.3) (World Health Organization, 2011). Πίνακας 1.3 Αίτια θνησιμότητας ανά γεωγραφική περιοχή (εκτίμηση για το έτος 2008). Πηγή: Διεθνής Οργανισμός Υγείας (World Health Organization, 2011) Αιτία Παγκοσμίως Αφρική Β. & Ν. Αμερική Ανατολική Μεσόγειος Ευρώπη ΝΑ. Ασία Δυτ. Ειρηνικός Πληθυσμός (000) 6 737 480 804 915 889 1 760 580 208 865 430 170 486 1 787 321 (000) % (000) (000) (000) (000) (000) (000) I. Mεταδοτικές ασθένειες, συνθήκες περιγεννητικής και 15 637 27,5 6 577 723 1 524 532 5 033 1 248 διατροφικές ελλείψεις II. Μη μεταδοτικές ασθένειες 36 122 63,5 2 861 4 853 2 229 8 027 7 914 10 238 ΙΙΙ. Τραυματισμοί 5 129 9,0 687 594 445 664 1 552 1 187 Ακούσιοι 3 619 6,4 445 355 293 487 1 132 908 Τροχαία 1 209 2,1 168 148 124 108 309 351 Δηλητηριάσεις 252 0,4 39 35 15 84 31 48 Πτώσεις 510 0,9 19 48 24 66 211 142 Πυρκαγιές 195 0,3 39 8 28 20 84 16 Πνιγμοί 306 0,5 42 20 22 27 96 98 Άλλοι ακούσιοι τραυματισμοί 1 146 2,0 136 96 79 181 401 252 Εκ προθέσεως 1 510 2,7 242 239 152 177 420 280 Αυτοτραυματισμοί 782 1,4 51 72 32 126 274 226 Βία 535 0,9 162 157 22 46 102 47 Πόλεμοι και εμφύλιες διαμάχες 182 0,3 29 8 96 5 40 3 Σύνολο θανάτων 56 888 100,0 10 125 6 170 4 198 9 223 14 498 12 674 Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας υπολόγισε ότι η οικονομική επιβάρυνση που προκύπτει από εργατικά ατυχήματα και επαγγελματικές ασθένειες (κόστος περίθαλψης, αποζημιώσεις, διακοπή παραγωγής, χαμένες ώρες εργασίας) 4

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή αντιστοιχεί στο 4% του παγκόσμιου Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος κατ έτος (International Labour Office, 2003). Οι συνθήκες ασφάλειας και υγείας στην εργασία διαφέρουν μεταξύ χωρών, οικονομικών τομέων και κοινωνικών ομάδων. Οι αναπτυσσόμενες χώρες πληρώνουν ιδιαίτερα βαρύ τίμημα σε θανάτους και τραυματισμούς, καθώς ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ασχολείται με επικίνδυνες δραστηριότητες, όπως η γεωργία, η αλιεία και οι εξορύξεις. Σε όλο τον κόσμο, οι φτωχότεροι και λιγότερο προστατευμένοι συνήθως γυναίκες, παιδιά και μετανάστες είναι μεταξύ των πλέον πληγέντων. Σύμφωνα με το άρθρο 3 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα: «Κάθε άτομο έχει δικαίωμα στη ζωή, την ελευθερία και την προσωπική του ασφάλεια» (United Nations General Assembly, 1948). Αυτή η θεμελιώδης αρχή αποτελεί τη βάση όλων των διεθνών συμβάσεων, εθνικών νομοθεσιών, κανονισμών και προτύπων που έχουν σαν στόχο την προστασία της εργασιακής ασφάλειας και της υγείας. Αλλά το μεγάλο πρόβλημα παραμένει: μεταφράζεται αυτή η δεδηλωμένη δέσμευση στην πράξη, σε ουσιαστική δέσμευση και δράση σε εθνικό επίπεδο και σε επίπεδο επιχείρησης; Μια χώρα μπορεί να δείξει τη δέσμευσή της για την προστασία της ποιότητας ζωής των πολιτών της, μέσω της εθνικής πολιτικής και των προγραμμάτων που αφορούν την εργασιακή ασφάλεια και υγεία. Οι προσπάθειες για την πρόληψη των εργατικών ατυχημάτων και των επαγγελματικών ασθενειών έχουν σαν στόχο τη μείωση των συμβάντων που συχνά καταλήγουν σε αναπηρίες. Αυτές οι αναπηρίες μπορεί να οδηγήσουν σε αυξημένη εξάρτηση από παροχές ή/και σε πρόωρες συνταξιοδοτήσεις, δηλαδή σε αποκλεισμό από την αγορά εργασίας, ή ακόμη μπορεί να οδηγήσουν σε θάνατο. Η δημιουργία ενός ασφαλούς και υγιούς εργασιακού περιβάλλοντος ως εκ τούτου, θα μειώσει τον ανθρώπινο πόνο, τον αποκλεισμό των εργαζομένων από την αγορά εργασίας, και το οικονομικό κόστος για τους εργοδότες και τις κυβερνήσεις. Γιατί λοιπόν τα θέματα που αφορούν την εργασιακή ασφάλεια και υγεία δεν λαμβάνουν τη δέουσα προτεραιότητα και τα προβλήματα συνεχίζονται, ενώ σε 5

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας ορισμένες χώρες παρατηρείται ακόμα και αύξηση του αριθμού των εργατικών ατυχημάτων και ασθενειών; Οι αιτίες είναι πολλές και ποικίλες και επιδεινώνονται υπό το πρίσμα της παρούσας οικονομικής κρίσης: αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις, αλλαγές στην οργάνωση της εργασίας και στα χαρακτηριστικά του εργατικού δυναμικού (αύξηση στις γυναίκες εργαζόμενες, τους εργαζομένους μεγαλύτερης ηλικίας, τους μετανάστες), παρωχημένη νομοθεσία, δύσκολα εφαρμόσιμη σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο της εργασίας που απαιτεί νέες προσεγγίσεις, ελεγκτικές αρχές, που επίσης λειτουργούν με παρωχημένα πρότυπα και που υποχρηματοδοτούνται, υψηλό ποσοστό του ενεργού πληθυσμού απασχολείται στην παραοικονομία, με χειρότερες συνθήκες εργασίας και μεγαλύτερη πιθανότητα ατυχήματος ή ασθένειας, ελλιπής δέσμευση εκ μέρους ορισμένων κυβερνήσεων και εργοδοτών, που αντιμετωπίζουν τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας και την πρόληψη των ατυχημάτων, μόνο ως αύξηση του κόστους της εργασίας ή της πρόνοιας, ελλιπής δραστηριοποίηση συνδικαλιστικών οργανώσεων στους χώρους εργασίας. Τα βαθύτερα αίτια αυτού του προβλήματος σχετίζονται με τον τρόπο παραγωγής και διανομής του πλούτου στην σύγχρονη κοινωνία (Resnick and Wolff, 1989). Στη σημερινή καπιταλιστική οικονομία, για την παραγωγή του κοινωνικού πλούτου δραστηριοποιείται και συνεργάζεται η εργασιακή δύναμη και ικανότητα ολόκληρης της κοινωνίας, η ιδιοποίηση και διανομή όμως αυτού του πλούτου αποτελεί προνόμιο μιας ισχνής μειοψηφίας. Σε αυτήν τη δεδομένη κοινωνική και οικονομική δομή, η δέσμευση στα ζητήματα υγείας και ασφάλειας στην εργασία και οι αντίστοιχες επενδύσεις βρίσκονται στην διακριτική ευχέρεια των εργοδοτών. Σε περιόδους οικονομικής άνθισης, με δεδομένα τα οικονομικά οφέλη που αναφέρονται παραπάνω από την εξασφάλιση της υγείας και της ασφάλειας των εργαζομένων, αλλά και για λόγους εταιρικής φήμης, γίνονται επενδύσεις σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, της υγείας και της ασφάλειας κ.ά. Αντίθετα σε περιόδους οικονομικής κρίσης, οι εργοδότες έχουν την ευχέρεια να μειώσουν αυτές τις επενδύσεις, όσο και όταν το αποφασίσουν. Σε μια τέτοια απόφαση είναι απίθανο να συναντήσουν αντίσταση από τους εργαζόμενους, οι οποίοι επίσης σε 6

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή συνθήκες κρίσης και ανεργίας αναδιαμορφώνουν τα κριτήρια τους, όντας διατεθειμένοι να παραχωρήσουν πολλά προνόμια τους, προκειμένου να μην χάσουν τη δουλειά τους. Επιπρόσθετα, η μικρή αυτή μειοψηφία των καρπωτών του κοινωνικού πλεονάσματος εργασίας, διαθέτουν τα μέσα για να επηρεάσουν ή και να καθορίσουν την ακολουθούμενη κυβερνητική πολιτική. Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνονται κρίσιμες αποφάσεις για την εργασιακή ασφάλεια και υγεία, σε επίπεδο κράτους, επιχείρησης ή κάποιας άλλης κοινωνικής ομάδας, πρέπει να εξετάσουμε τις παραδοχές ή τις κοινωνικές συμβάσεις, που αποτελούν τη βάση αυτών των αποφάσεων. Οι κυριότερες παραδοχές αφορούν τον καθορισμό ευθυνών και υποχρεώσεων, υπό το πρίσμα πολύπλοκων και συχνά αλληλοσυγκρουόμενων αντιλήψεων για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Για την εξέταση του τρόπου καθορισμού υποχρεώσεων και ευθυνών, ο Samuels προτείνει την «Κλίμακα της Κοινωνικής Δικαιοσύνης» (Samuels, 1998). Σε αυτήν την κλίμακα, όσοι μπορούν να αναλάβουν δράση για θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης, βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο ευθύνης και είναι υποχρεωμένοι να ενεργήσουν πριν από τους υπόλοιπους. Αν όμως αποφεύγουν ή δεν μπορούν να αναλάβουν πλήρως τις ευθύνες τους, τότε αναλαμβάνουν δράση αυτοί που βρίσκονται στα επόμενα σκαλοπάτια της κλίμακας. Την εφαρμογή αυτής της θεωρίας τη διαπιστώνουμε στα βασικά νομοθετήματα για την προστασία της εργασιακής ασφάλειας και υγείας, όπου καθορίζονται οι ευθύνες και οι υποχρεώσεις του εργοδότη. Ο εργοδότης είναι ο μοναδικός υπεύθυνος για να αποφασίσει και να υλοποιήσει τις απαιτούμενες ενέργειες για την προστασία των εργαζομένων. Οι υποχρεώσεις του εργοδότη είναι διαφορετικές από αυτές του Κράτους, το οποίο εκδίδει νομοθετήματα και παρακολουθεί την εφαρμογή τους και, σε περίπτωση που ο εργοδότης δεν αναλαμβάνει τις υποχρεώσεις του, έχει ευθύνη να τον υποχρεώσει να τις αναλάβει. Επίσης, οι υποχρεώσεις των εργαζομένων αφορούν μόνο τη συμμόρφωση με τους κανόνες που σχετίζονται με την εργασία τους. 7

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας Επομένως η νομοθεσία που αφορά την εργασιακή ασφάλεια και υγεία μπορεί να έχει διαφορετικές εκφάνσεις σε διαφορετικούς πολιτισμούς, αλλά παντού βασίζεται σε παγκόσμιες, διαχρονικές, ηθικές αξίες, όπως είναι η ισότητα, ο ανθρωπισμός, και ο σεβασμός των κανόνων δικαίου. Ωστόσο, έννοιες όπως είναι η «αποδεκτή επικινδυνότητα» (acceptable risk), που εμφανίζονται σε νομοθετήματα αρκετών χωρών, έρχονται σε αντίφαση με τις αξίες αυτές, καθώς επιτρέπουν την έκθεση των εργαζομένων ή άλλων ομάδων ατόμων σε κίνδυνο, με βάση στατιστικούς υπολογισμούς και συχνά, αυθαίρετες υποθέσεις. Οι επιστήμονες που ασχολούνται στο ευρύ πεδίο της εργασιακής ασφάλειας και υγείας, έχουν εκπαιδευτεί με βάση αξιωματικές προσεγγίσεις. Ωστόσο, συχνά συγχέουν τις παραδοχές που περικλείουν αυτές οι προσεγγίσεις με την πραγματικότητα. Για παράδειγμα η έννοια της ασφάλειας, για πολλούς ερμηνεύεται ως η «απουσία βλάβης, τραυματισμού ή κινδύνου» (βλ. Ενότητα 2.4), ωστόσο η περιγραφή μίας διεργασίας ως «ασφαλής» περικλείει την έννοια της «αποδεκτής επικινδυνότητας», που σχετίζεται με συχνά αυθαίρετες ή αναπόδεικτες παραδοχές, όπως είναι π.χ. τα «κατώφλια» τοξικής επίδρασης στον πληθυσμό, οι στατιστικοί συντελεστές αξιοπιστίας ή τα «περιθώρια» ασφαλείας. Η επιλογή αυτών των παραδοχών επηρεάζεται από τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και καθορίζει τις αποφάσεις αυτών που νομοθετούν, διοικούν και ελέγχουν, μεταξύ άλλων και τους χώρους εργασίας (Samuels, 1998). Η επιστημονική έρευνα σε θέματα εργασιακής ασφάλειας και υγείας, σε επίπεδο αποτελεσμάτων, θεωρητικών προσεγγίσεων και πρακτικών μεθοδολογιών, μπορεί να κατευθύνει τις αποφάσεις που λαμβάνονται σε επίπεδο πολιτικής ή πρακτικής εφαρμογής. O Rasmussen (1997) προσπαθώντας να απαντήσει στο ερώτημα κατά πόσο οι θεωρητικές προσεγγίσεις στον τομέα της διαχείρισης του κινδύνου καλύπτουν τις απαιτήσεις της σύγχρονης, δυναμικά μεταβαλλόμενης κοινωνίας, παρουσίασε το κοινωνικο τεχνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις που αφορούν την ασφάλεια εργαζομένων και εγκαταστάσεων, καθώς και τα διαφορετικά επιστημονικά πεδία που υποστηρίζουν αυτές τις αποφάσεις (Εικόνα 1.1). 8

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή Εικόνα 1.1. Το κοινωνικο τεχνικό πλαίσιο που επηρεάζει τη διαχείριση της ασφάλειας. Προσαρμογή από Rasmussen, 1997 Στην κορυφή βρίσκεται η κοινωνία που προσπαθεί να διαχειριστεί τους κινδύνους μέσω του νομοθετικού συστήματος: η ασφάλεια έχει υψηλή προτεραιότητα, αλλά το ίδιο έχει και η απασχόληση και η βιωσιμότητα των επιχειρήσεων. Η νομοθεσία θέτει προτεραιότητες όταν υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενοι στόχοι, και καθορίζει τα όρια των αποδεκτών συνθηκών διαβίωσης και εργασίας. Σε αυτό το επίπεδο, η έρευνα που διεξάγεται στο πεδίο των πολιτικών και νομικών επιστημών είναι καθοριστική. 9

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας Στο επόμενο επίπεδο βρίσκονται οι ελεγκτικές αρχές, οι οργανώσεις εργοδοτών και τα σωματεία των εργαζομένων. Όλοι αυτοί οι φορείς ερμηνεύουν και εφαρμόζουν τη νομοθεσία, σε συγκεκριμένα πλαίσια, βασισμένοι στις επιστήμες της διοίκησης των επιχειρήσεων και της κοινωνιολογίας. Στη συνέχεια, για να εφαρμοστεί αποτελεσματικά η νομοθεσία στο επίπεδο μίας επιχείρησης, αντλούνται στοιχεία από τις επιστήμες της ψυχολογίας και της εργονομίας. Τέλος, στο κατώτερο επίπεδο βρίσκονται οι επιστήμες του μηχανικού που ασχολούνται με το σχεδιασμό και τη λειτουργία παραγωγικών συστημάτων και με την οργάνωση της εργασίας. Συνοψίζοντας, η προστασία της εργασιακής ασφάλειας και υγείας αποτελεί ένα πολύπλοκο πρόβλημα που ξεκινάει από τους χώρους παραγωγής, και επεκτείνεται στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Η αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος χαρακτηρίζεται από διάσταση απόψεων και αποσπασματικές λύσεις, που είναι στενά συνδεδεμένες αφενός με τις κοινωνικές αντιθέσεις εντός και εκτός επιχείρησης, και αφετέρου με τις διαφορετικές θεωρήσεις μεταξύ των επιστημονικών κλάδων που προσεγγίζουν το πρόβλημα. Οι κλάδοι αυτοί είναι η επιστήμη των αποφάσεων, η διοίκηση επιχειρήσεων και η επιχειρησιακή έρευνα, η έρευνα στο πεδίο της εργασιακής ασφάλειας και υγείας, καθώς και η έρευνα στο πεδίο της ασφάλειας δραστηριοτήτων υψηλού κινδύνου. 10

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή 1.2 Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ: ΒΑΣΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Στην παρούσα διατριβή υιοθετείται η θέση του Rasmussen, σύμφωνα με την οποία στις σημερινές συνθήκες απαιτείται μία διεπιστημονική προσέγγιση της διαχείρισης του κινδύνου, μέσα από θεωρίες που δεν είναι κανονιστικές αλλά προσπαθούν να κατανοήσουν και να περιγράψουν την πραγματικότητα. Η προτεινόμενη προσέγγιση βασίζεται στη θεωρία συστημάτων και, μέσα από αυτό το πρίσμα, εξετάζει τη διεργασία που παίζει τον πιο καθοριστικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων για θέματα ασφαλείας, δηλαδή τη διεργασία της αξιολόγησης της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα εργασιακής ασφάλειας και υγείας, που για χάριν συντομίας αναφέρονται εδώ ως θέματα ασφάλειας. Oι κύριοι στόχοι της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας αφορούν: την παροχή πληροφοριών για την υφιστάμενη κατάσταση διαχείρισης της ασφάλειας, την υποστήριξη αποφάσεων για τη λήψη προληπτικών μέτρων για βελτίωση της ασφάλειας, και την παρακίνηση όσων λαμβάνουν αυτές τις αποφάσεις. Η αξιολόγηση προσδιορίζει την «αξία» της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα ασφάλειας, εφαρμόζοντας κριτήρια αξιολόγησης σε ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα (στατιστικά συμβάντων, στοιχεία κόστους, αποτελέσματα μετρήσεων/επιθεωρήσεων/διερευνήσεων απόψεων κ.ά.). Τα δεδομένα αυτά αποτελούν τους δείκτες επίδοσης, προληπτικούς ή αποτελεσμάτων, και στην πράξη χρησιμοποιούνται συμπληρωματικά ή συνδυαστικά για να μπορέσουν να ικανοποιήσουν και τους τρεις προαναφερθέντες στόχους της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφαλείας. Oι δείκτες αποτελεσμάτων μπορούν να ικανοποιήσουν τον πρώτο στόχο (παροχή πληροφοριών) και τον τρίτο στόχο (παρακίνηση) της αξιολόγησης, με την προϋπόθεση ότι βασίζονται σε μεγάλο αριθμό συμβάντων ώστε να αναδείξουν αξιόπιστα στοιχεία. Οι προληπτικοί δείκτες στοχεύουν κύρια στην ικανοποίηση του δεύτερου στόχου (υποστήριξη αποφάσεων), αλλά έχουν ως βασική προϋπόθεση την αποδεδειγμένη σχέση αιτίας αιτιατού που τους συνδέει με αυτό. Στη 11

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας βιβλιογραφία καταγράφεται έλλειψη αξιόπιστων προληπτικών δεικτών και εντοπίζονται αρκετά μειονεκτήματα των θεωριών πρόκλησης ατυχημάτων που βασίζονται αυτοί οι δείκτες (Hopkins, 2009a,b). Επομένως, ένα βασικό πρόβλημα που διερευνάται στα πλαίσια της παρούσας διατριβής, σχετίζεται με την εγκυρότητα και την αξιοπιστία των δεικτών αξιολόγησης, καθώς αυτοί αποτελούν «ενδείξεις» ή «προειδοποιητικά σήματα» και όχι αποδεδειγμένες σχέσεις αιτίου αποτελέσματος. Δύο ακόμα προβλήματα σχετίζονται, αφενός με την εκτεταμένη εφαρμογή πρότυπων συστημάτων διαχείρισης της ασφάλειας, και αφετέρου με την υιοθέτηση μιας ανθρωποκεντρικής προσέγγισης στη διαχείριση της ασφάλειας. Στην πρώτη περίπτωση, το αποτέλεσμα είναι ο περιορισμός της αξιολόγησης της ασφάλειας σε μια ορθολογική προσέγγιση της εκτίμησης των αποτελεσμάτων επίτευξης των στόχων που θέτονται στα πλαίσια της συνεχούς βελτίωσης ενός πρότυπου συστήματος διαχείρισης. Στη δεύτερη περίπτωση, δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα σε εργαλεία και μεθόδους αξιολόγησης της κουλτούρας ασφάλειας, και παραβλέπεται το σύνολο των παραγόντων που επηρεάζουν την επίδοση σε θέματα ασφάλειας, αλλά και οι πραγματικές συνθήκες διαμόρφωσης αυτών των παραγόντων. Οι πιο πρόσφατες προσεγγίσεις της διαχείρισης της ασφάλειας επηρεάστηκαν από τη συστημική σκέψη, καθώς και από τις νέες αντιλήψεις για τον οργανισμό και την οργανωσιακή κουλτούρα. Στο πλαίσιο αυτής της νέας θεώρησης, αναγνωρίστηκε η ανάγκη αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας μέσω μίας συστημικής προσέγγισης, που λαμβάνει υπόψη διαφορετικές οργανωτικές δομές και αντιλήψεις. Ωστόσο, οι προτεινόμενες μέχρι τώρα προσεγγίσεις αναπτύσσονται από ειδικούς, με αποτέλεσμα να εμφανίζουν μειωμένη αποδοχή και αποτελεσματικότητα στην εφαρμογή τους από τους υπό εξέταση οργανισμούς. Επιπρόσθετα, η πλειονότητα των μελετών σε αυτό το νέο πλαίσιο αφορά κινδύνους διεργασιών και δραστηριότητες υψηλού κινδύνου, αγνοώντας το πεδίο της εργασιακής ασφάλειας και υγείας. Οι βασικοί προβληματισμοί που σχετίζονται με την αξιολόγηση της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα ασφάλειας, αναλύονται διεξοδικά στο Κεφάλαιο 4. 12

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή Μέσα από αυτή την ανάλυση, αναδεικνύεται η πολυπλοκότητα του προβλήματος, η οποία σχετίζεται με τις διαφορετικές ερμηνείες και τα διαφορετικά πεδία εφαρμογής της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, με τους ποικίλους παράγοντες που αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν την επίδοση σε θέματα ασφάλειας, καθώς και με τις διαφορετικές αντιλήψεις και τα συγκρουόμενα συμφέροντα των ενδιαφερόμενων κοινωνικών ομάδων. Οι παραπάνω διαπιστώσεις, οι οποίες εκφράζουν και συνοψίζουν την τρέχουσα ερευνητική δραστηριότητα, οδηγούν στην ανάγκη για περαιτέρω διερεύνηση των θεωρητικών προσεγγίσεων και των εμπειρικών εφαρμογών στην αξιολόγηση της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα ασφάλειας. Η ολιστική προσέγγιση της διαχείρισης της ασφάλειας, στο πλαίσιο της οποίας, η συστηματική διαχείριση γίνεται πλέον συστημική και το στενό κοινωνικο τεχνικό πλαίσιο εξετάζεται σε σχέση με το οργανωτικό και το ευρύτερο περιβάλλον, αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία η παρούσα διατριβή εξετάζει και επαναπροσδιορίζει τη διεργασία της αξιολόγησης της επίδοσης ενός οργανισμού σε θέματα ασφάλειας. 13

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας 1.3 ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ Πρώτος στόχος της παρούσας διατριβής είναι η παρουσίαση της εξέλιξης της αξιολόγησης σε θέματα ασφάλειας και των κυριότερων περιορισμών των εκάστοτε προσεγγίσεων. Η επισκόπηση και κριτική ανάλυση των θεωρητικών προσεγγίσεων που αναφέρονται στην αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας βασίστηκε πρωτίστως σε δευτερογενή έρευνα της διεθνούς επιστημονικής βιβλιογραφίας. Το μέρος αυτό της διατριβής, περιλαμβάνει και δύο πρωτότυπες μελέτες που αναδεικνύουν τη σημασία της αξιολόγησης της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας, αλλά και ενός ευρύτερου συνόλου χαρακτηριστικών κάθε προτεινόμενου δείκτη ή μεθόδου αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας (Sgourou et al., 2010). Ο δεύτερος στόχος αφορά τη διαμόρφωση ενός θεωρητικού πλαισίου για τη συστημική αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας (Σγουρού και συν., 2010). Το πλαίσιο αυτό παρουσιάζει βασικές θέσεις και παραδείγματα για θέματα όπως: το επίπεδο ανάλυσης, η επιλογή και μέτρηση παραγόντων που επηρεάζουν την ασφάλεια, οι αλληλεπιδράσεις τους με άλλους παράγοντες, τα κριτήρια αξιολόγησης. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, εξετάζεται αρχικά η επίδραση που δέχτηκαν διαχρονικά οι θεωρίες αξιολόγησης από τη συστημική σκέψη. Οι θεωρίες αξιολόγησης μέχρι σήμερα δεν έχουν βρει εφαρμογή στην αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας και η ένταξή τους στη διαμόρφωση του προτεινόμενου θεωρητικού πλαισίου, αποτελεί μία από τις συμβολές της παρούσας διδακτορικής διατριβής στην επιστημονική έρευνα. Τέλος, ο τρίτος στόχος αφορά την ανάπτυξη μιας διεργασίας αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, που να βρίσκει εφαρμογή σε διαφορετικές δραστηριότητες, οργανωτικά πλαίσια και επίπεδα επικινδυνότητας, και να ξεπερνά τους μέχρι σήμερα διαπιστωμένους περιορισμούς. Για την ανάπτυξη, αλλά και για την εφαρμογή αυτής της διεργασίας, προτείνεται η χρήση της Μεθοδολογίας Μαλακών Συστημάτων, μιας ευρέως διαδεδομένης και αποδεκτής συστημικής μεθοδολογίας ανάλυσης και βελτίωσης πολύπλοκων, προβληματικών καταστάσεων. Η συστημική διαδικασία ανάπτυξης, αλλά και εφαρμογής της προτεινόμενης διεργασίας αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας 14

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή αποτελεί τη βασική συμβολή της παρούσας διδακτορικής διατριβής (Goutsos et al., 2013; Sgourou et al., 2012). Στην Εικόνα 1.2 παρουσιάζονται σχηματικά οι στόχοι της διατριβής, καθώς και η διάρθρωσή της, που παρουσιάζεται αναλυτικά στην επόμενη ενότητα. Εικόνα 1.2. Στόχοι και δομή της διατριβής 15

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας 1.4 ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ Η παρούσα διατριβή περιλαμβάνει έξι κεφάλαια, με την ακόλουθη δομή και περιεχόμενα. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μία εισαγωγή στο πρόβλημα της εργασιακής ασφάλειας και υγείας, παρουσιάζοντας τις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και ηθικές διαστάσεις του. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά στους κυριότερους προβληματισμούς που σχετίζονται με την αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, οι οποίοι αποτέλεσαν το έναυσμα της παρούσας διατριβής. Ακολουθεί η παράθεση των στόχων και της επιδιωκόμενης συνεισφοράς της διατριβής και το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με μία σύντομη περιγραφή της δομής και των περιεχομένων κάθε κεφαλαίου. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο που σχετίζεται με την αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, διαρθρωμένο σε τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται οι σύγχρονες θεωρίες πρόκλησης ατυχημάτων και τα κυριότερα μοντέλα πρόκλησης ατυχημάτων. Η δεύτερη ενότητα εστιάζει στη διαχρονική εξέλιξη της διαχείρισης της ασφάλειας. Στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι βασικές έννοιες αναφορικά με την αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, όπως χρησιμοποιούνται στην παρούσα διατριβή, και παρουσιάζονται οι υφιστάμενες παραδοχές και περιορισμοί. Τέλος, στην τέταρτη ενότητα, παρουσιάζονται εκτενώς οι κυριότεροι δείκτες αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, οι κατηγοριοποιήσεις τους, και τα βασικά πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά τους. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται δύο πρωτότυπες μελέτες που στοχεύουν στην πρόταση κριτηρίων αξιολόγησης των μεθόδων και εργαλείων που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας. περιλαμβάνει δύο ενότητες. Η πρώτη μελέτη εστιάζει στην αξιοπιστία και στην εγκυρότητα της προληπτικής αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται μία εκτεταμένη βιβλιογραφική ανασκόπηση, που έχει ως στόχο να εντοπιστούν οι κοινές προσεγγίσεις στη διαδικασία επικύρωσης των πιο διαδεδομένων μεθόδων προληπτικής αξιολόγησης. Με τη δεύτερη μελέτη προτείνεται ένα πλαίσιο αξιολόγησης των μεθόδων αξιολόγησης της επίδοσης σε 16

Κεφάλαιο Πρώτο: Εισαγωγή θέματα ασφάλειας, βασισμένο σε ένα σύνολο κριτηρίων που σχετίζονται με τα εννοιολογικά, μεθοδολογικά και πρακτικά χαρακτηριστικά των μεθόδων αυτών. Το τέταρτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα εξετάζονται οι ελλείψεις της τρέχουσας θεωρίας και πρακτικής εφαρμογής, με στόχο να αναδειχθεί η αναγκαιότητα και η σημασία της συστημικής προσέγγισης στην αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζονται οι κυριότερες έννοιες και θεωρητικές προσεγγίσεις που αφορούν γενικά την αξιολόγηση, καθώς και η επίδραση που δέχτηκαν από την εξέλιξη της συστημικής σκέψης και επιστήμης. Μέσα από αυτή την ανασκόπηση, αναδεικνύονται βασικές αρχές που διαμορφώνουν το θεωρητικό πλαίσιο για τη συστημική αξιολόγηση της ασφάλειας, το οποίο παρουσιάζεται στην τρίτη ενότητα αυτού του κεφαλαίου. Στο τέλος της τρίτης ενότητας, παρουσιάζεται ένα πολυεπίπεδο πλαίσιο συστημικής αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, το οποίο συνοψίζει τους βασικούς άξονες του πλαισίου σε ένα εποπτικό μοντέλο. Το πέμπτο κεφάλαιο περιλαμβάνει πέντε ενότητες. Η πρώτη ενότητα εστιάζει στην ανάγκη ανάπτυξης μιας διεργασίας αξιολόγησης της επίδοσης, μέσα από μια συστημική και συστηματική διαδικασία, ώστε να διασφαλίζεται ο ολιστικός χαρακτήρας της αξιολόγησης. Στη δεύτερη ενότητα παρουσιάζεται η Μεθοδολογία Μαλακών Συστημάτων, η οποία προτείνεται στην παρούσα διατριβή, ως το κατάλληλο εργαλείο για την ανάπτυξη και εφαρμογή μιας διεργασίας αξιολόγησης της επίδοσης με τα επιδιωκόμενα χαρακτηριστικά. Στην τρίτη και στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζονται δύο παραδείγματα εφαρμογής της μεθοδολογίας, με στόχο την ανάπτυξη μιας διεργασίας αξιολόγησης στην πρώτη περίπτωση, και την επιλογή κατάλληλων κριτηρίων και δεικτών επίδοσης, στη δεύτερη περίπτωση. Και τα δύο παραδείγματα αποτελούν περιπτώσεις έρευνας δράσης (action research) σε ένα συγκεκριμένο δημόσιο οργανισμό και ως τέτοιες παρουσιάζονται και αξιολογούνται στην πέμπτη ενότητα. Στο έκτο κεφάλαιο γίνεται μία ανακεφαλαίωση των συμπερασμάτων όλων των σταδίων της διατριβής και παρουσιάζονται προτάσεις για περαιτέρω έρευνα στο πεδίο της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας. 17

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας 18

Κεφάλαιο Δεύτερο: Θεωρητικό Πλαίσιο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 19

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας 20

Κεφάλαιο Δεύτερο: Θεωρητικό Πλαίσιο 2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αξιολόγηση της επίδοσης μιας επιχείρησης, ενός τμήματος παραγωγής ή μιας ομάδας εργασίας σε θέματα ασφάλειας, αποτελεί μία βασική διεργασία κάθε τυπικού ή άτυπου συστήματος διαχείρισης της ασφάλειας. Η εξέλιξη των θεωρητικών προσεγγίσεων του φαινομένου πρόκλησης ατυχημάτων, καθώς και η θεωρία και πρακτική στον τομέα της διαχείρισης της ασφάλειας αποτελούν το θεωρητικό πλαίσιο, στο οποίο εντάσσουμε την αξιολόγηση της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας, στην παρούσα διατριβή. Στο προηγούμενο κεφάλαιο έγινε μία σύντομη αναφορά στους στόχους της αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας και στους βασικούς προβληματισμούς που προκύπτουν από την εφαρμογή της. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζονται όλες οι πτυχές του θεωρητικού πλαισίου, και πιο συγκεκριμένα: τα μοντέλα και οι θεωρίες πρόκλησης ατυχημάτων, οι θεωρητικές και πρακτικές διαστάσεις της συστηματικής διαχείρισης της ασφάλειας, οι βασικές έννοιες που σχετίζονται με την αξιολόγηση και οι παραδοχές που χρησιμοποιούνται στη διατριβή. Επίσης γίνεται μία εκτενής αναφορά στους δείκτες επίδοσης, οι οποίοι αποτελούν το κυριότερο εργαλείο αξιολόγησης της επίδοσης σε θέματα ασφάλειας. 21

Συστημική Προσέγγιση της Αξιολόγησης της Επίδοσης ενός Οργανισμού σε θέματα Ασφάλειας 2.2 ΜΟΝΤΕΛΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΗΣ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ Τα μοντέλα πρόκλησης ατυχημάτων είναι νοητικές ή υπολογιστικές προσεγγίσεις για τη σύλληψη του φαινομένου των ατυχημάτων. Ορισμένα μοντέλα, όπως καταγράφονται στη βιβλιογραφία, συμπίπτουν με τις θεωρίες πρόκλησης ατυχημάτων, ενώ άλλα προσομοιάζουν περισσότερο με μεθόδους π.χ. διερεύνησης ατυχημάτων. Οι κύριοι λόγοι για τους οποίους αναπτύσσονται τα μοντέλα πρόκλησης ατυχημάτων, συνοψίζονται στους ακόλουθους (Hovden et al., 2010): Δημιουργούν ένα κοινό πλαίσιο κατανόησης των φαινομένων που συνδέονται με τα ατυχήματα, μέσα από μια απλουστευμένη αναπαράσταση πραγματικών ατυχημάτων. Βοηθούν στην δόμηση και κατά συνέπεια στην επικοινωνία προβλημάτων ασφάλειας. Αποτρέπουν τον προϊδεασμό (bias) σχετικά με τα αίτια πρόκλησης ατυχημάτων και έτσι προσφέρουν ένα ευρύτερο πεδίο επιλογής προληπτικών μέτρων. Καθοδηγούν τις διερευνήσεις ατυχημάτων ως προς τη συλλογή και ανάλυση στοιχείων. Βοηθούν στην ανάλυση των συσχετίσεων μεταξύ παραγόντων και συνθηκών. Διαφορετικά μοντέλα αναδεικνύουν διαφορετικές πτυχές των διεργασιών, των συνθηκών και των αιτιών. Σήμερα υπάρχει μια πληθώρα μοντέλων πρόκλησης ατυχημάτων, πολλά από τα οποία έχουν αναπτυχθεί για την πρόβλεψη ή τη διερεύνηση ατυχημάτων σε βιομηχανίες υψηλού κινδύνου, ενώ ορισμένα από αυτά βρίσκουν εφαρμογή και σε κοινά εργατικά ατυχήματα. Ακολουθεί μια συνοπτική παρουσίαση των σημαντικότερων μοντέλων και των σχετικών θεωριών, ενώ για μια πιο ενδελεχή μελέτη του κάθε μοντέλου προτείνονται οι ανασκοπήσεις των Kjellén (2000), Sklet (2004), Hollnagel (2004), Attwood et al. (2006), Ταργουτζίδη (2007), Lundberg et al. (2009), Κατσακιώρη (2010). 22