Λουτρά Η καθαριότητα είναι μια κατάκτηση του αστικού πολιτισμού, όταν η αναγκαστική συμβίωση πολλών ανθρώπων σε περιορισμένο χώρο προϋποθέτει την υγιεινή και την ευπρέπεια. Επομένως, τα λουτρά απέβησαν από νωρίς ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της αστικής ζωής κατά την Ελληνική και τη Ρωμαϊκή Αρχαιότητα, δεδομένου ότι ελάχιστες ήταν οι κατοικίες που διέθεταν δική τους παροχή νερού. Αλλά τα λουτρά πρόσφεραν πολλά παραπάνω από τον απλό καθαρισμό του σώματος: ήταν κέντρα κοινωνικής ζωής, τόποι συνάντησης και ψυχαγωγίας. Οι κάτοικοι των πόλεων περνούσαν εκεί μεγάλο μέρος της μέρας τους αφού, εκτός από το μπάνιο τους, απολάμβαναν τις χαλαρωτικές ιδιότητες του νερού και έρχονταν σε επαφή με φίλους και οικείους, συζητούσαν για τις δουλειές τους, ενημερώνονταν και αντάλλασσαν απόψεις. Για τις γυναίκες, που δεν είχαν πολλές ευκαιρίες για δημόσιες εμφανίσεις, η μετάβαση στα λουτρά αποτελούσε ευκαιρία να επιδείξουν τα ρούχα, τα κοσμήματά και τα λουτρικά τους σκεύη, αλλά και να επιδοθούν σε συζητήσεις, χορούς και τραγούδια. Τα λουτρά, γνωστά και ως βαλανεία, ήταν κτίρια με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, που χρησιμοποιούσαν ειδική τεχνολογία για τη μεταφορά, τη χρήση και τη θέρμανση του νερού. Σε μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας τα λουτρά, που ονομάζονταν Θέρμες, ήταν δημόσια οικοδομήματα με συχνά μνημειακό χαρακτήρα. Ήταν πραγματικά συγκροτήματα μεγάλων αιθουσών και μικρών δωματίων, πλούσια διακοσμημένων με μάρμαρα στους τοίχους και τα δάπεδα, ψηφιδωτά και αγάλματα, πίνακες και εικόνες από τη φύση και την αυτοκρατορική εικονογραφία. Υπήρχαν όμως και ιδιωτικά λουτρά, μικρότερων διαστάσεων, τα οποία διέθεταν τους βασικούς χώρους από τους οποίους αποτελούνταν και οι μεγάλες Θέρμες: στον προθάλαμο βρισκόταν ο χώρος των αποχωρητηρίων και του αποδυτηρίου, όπου άλλαζαν τα ρούχα τους οι λουόμενοι, αφήνοντάς τα στη φύλαξη ειδικών υπαλλήλων, των καψάριων. Ακολουθούσαν, σε σειρά ή σε γωνιακή διάταξη, οι χώροι του κρύου λουτρού (ψυχρολούσιον ή frigidarium), του χλιαρού λουτρού (χλιαροψύχριον ή tepidarium), ενώ στο τέλος υπήρχαν οι αίθουσες για το θερμό λουτρό (ζεστόν ή caldarium). Στο αποδυτήριο υπήρχαν ράφια για τα ρούχα και πάγκοι για την αλλαγή, στις ψυχρές αίθουσες υπήρχαν μικρές δεξαμενές (πισίνες) για τον πρώτο καθαρισμό, βρύσες για ποδόλουτρα και νίψεις, ενώ στο θερμό λουτρό επιτυγχανόταν η εφίδρωση και ο τελικός καθαρισμός. Ο λουόμενος έπειτα έκανε, αν ήθελε, ένα μπάνιο με ψυχρό νερό και ακολουθούσε το στέγνωμα, η επάλειψη με μύρα και το ντύσιμο. Η θέρμανση των χώρων του θερμού λουτρού γινόταν με τα υπόκαυστα, ένα σύστημα που χρησιμοποιούσε έναν πολύ χαμηλό υπόγειο χώρο και ένα υπερυψωμένο δάπεδο, που στηριζόταν 1 από 7
πάνω σε πυκνές σειρές κτιστών πεσσίσκων ή στυλίσκων. Στον υπόγειο χώρο κάτω από το δάπεδο κυκλοφορούσε ζεστός αέρας που προερχόταν από την καύση κάρβουνων σε έναν συνεχόμενο κλίβανο (prefurnium). Ο θερμός αέρας δεν κυκλοφορούσε μόνο κάτω από το δάπεδο, αλλά και μέσα στους τοίχους και στην θολωτή οροφή της αίθουσας: πήλινοι αγωγοί (tubuli), ενσωματωμένοι στους τοίχους, επέτρεπαν την κίνηση του θερμού αέρα προς τα ψηλότερα σημεία, οπότε ψυχραινόταν και κατέβαινε προς το δάπεδο. Η κυκλική αυτή κίνηση του αέρα και η συνεχής παροχή καύσιμης ύλης επέτρεπε να διατηρείται σταθερή η υψηλή θερμοκρασία στο θερμό λουτρό. Τα λουτρά λειτουργούσαν όλες τις μέρες της εβδομάδας και τις Κυριακές, εκτός από περιστάσεις ανομβρίας, σεισμού ή πολέμου. Τα επισκέπτονταν άνθρωποι κάθε φύλου, ηλικίας και κοινωνικής τάξης, συνήθως το πρωί ή το απόγευμα, ακόμη και το βράδυ, οπότε φωτίζονταν με κανδήλες που άναβαν με λάδι. Τα περισσότερα λουτρά ήταν δίδυμα, με δύο ξεχωριστές εισόδους και πτέρυγες αλλά με κοινή υπόκαυστη εγκατάσταση για λόγους οικονομίας, για τον διαχωρισμό των δύο φύλων. Αν ένα λουτρό δεν ήταν δίδυμο, ο χωρισμός των αντρών από τις γυναίκες αντιμετωπιζόταν με διαφορετικά ωράρια και ημέρες λειτουργίας. Υπάρχουν, ωστόσο, μαρτυρίες για την ύπαρξη μεικτών λουτρών παρά τις διαμαρτυρίες των Πατέρων της Εκκλησίας. Από τα ρωμαϊκά χρόνια, όμως, η χρήση μεικτών λουτρών ήταν ένδειξη ηθικής χαλαρότητας: αυτοκράτορες, όπως ο Αδριανός, ο Μάρκος Αυρήλιος και ο Αλέξανδρος Σεβήρος απαγόρευσαν την ταυτόχρονη λειτουργία λουτρών και για τα δύο φύλα. Οι επισκέπτες πλήρωναν εισιτήριο εισόδου, το βαλανικό, η αξία του οποίου διέφερε ανά τους αιώνες. Η είσοδος όμως ήταν δωρεάν σε ειδικές περιστάσεις: τα λουτρά του Ζευξίππου στην Κωνσταντινούπολη, άνοιγαν τις πύλες τους δωρεάν για το κοινό κάθε 11η Μαΐου, με την ευκαιρία του εορτασμού των εγκαινίων της πόλης. Ιατροί και ιατρικά βιβλία της εποχής συνιστούσαν συχνότητα στο λούσιμο. Σύμφωνα με αυτά, τα λουτρά συνιστώνται όχι περισσότερες από τέσσερες φορές τον Ιανουάριο, έξι φορές το Μάρτιο και οκτώ φορές τον Απρίλιο. Αντίστοιχα, ο αριθμός των λουτρών ανά έτος που επιτρεπόταν σ έναν μοναχό κανονιζόταν από το τυπικό του μοναστηριού του και διέφερε από μονή σε μονή. Παρά την αυστηρότητα της Εκκλησίας για περιορισμό στη χρήση τους, για την αποφυγή ακροτήτων, και τον τονισμό της «αλουσίας» ως ασκητικής αρετής, ακόμη και κληρικοί επισκέπτονται τα δημόσια λουτρά, ενώ αρκετοί Πατέρες της Εκκλησίας εκφράζονται θετικά γι αυτά. Από τον 7ο αιώνα οι μεγάλες Θέρμες έπεσαν σε αχρηστία και σε ερείπωση, εξαιτίας της μείωσης του πληθυσμού, της έλλειψης πόρων για εξασφάλιση νερού και του υψηλού κόστους της συντήρησής τους. Οι λόγοι αυτοί οδήγησαν στη μείωση του αριθμού και του μεγέθους των λουτρών τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στις πόλεις της επαρχίας. Ελάχιστα είναι τα βυζαντινά λουτρά που σώζονται μέχρι τις ημέρες μας από τις περιόδους αυτές: μόνον ένα δίδυμο κοσμικό λουτρό της παλαιολόγειας περιόδου έχει σωθεί στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, ενώ η πλειονότητα των υπόλοιπων είναι μοναστηριακά. Παρόλ αυτά, η παράδοση του λουτρού, πολυτελούς ή μη, διατηρήθηκε στα ανάκτορα της Κωνσταντινούπολης και, γενικά, στους 2 από 7
αριστοκρατικούς κύκλους, όπως μαρτυρούν τα λουτρά που ίδρυσε ο Λέων ΣΤ. Σε αντίθεση με τους Βυζαντινούς, όπου η συχνή χρήση των λουτρών ήταν δεδομένη, στη Δύση το λουτρό ήταν ένδειξη αρρώστιας: η βυζαντινή πριγκίπισσα Θεοφανώ, που εστάλη να παντρευτεί τον Γερμανό βασιλέα Όθωνα Β, κατηγορήθηκε από τους συγχρόνους της ως φιλάσθενη, επειδή έκανε συχνά μπάνιο. Γλωσσάρι (5) θέρμες: δημόσια ή ιδιωτικά λουτρά. Εμφανίζονται κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και η χρήση τους υιοθετείται και από τους Βυζαντινούς. ψηφιδωτό: σχέδιο ή παράσταση που σχηματίζεται με τη συναρμολόγηση και συγκόλληση ποικιλόχρωμων ψηφίδων. Ψηφιδωτή διακόσμηση μπορεί να εφαρμοστεί σε όλες τις επιφάνειες ενός κτιρίου, δάπεδο τοίχους ή οροφή. μύρο: ρητίνη με ευχάριστο άρωμα και κίτρινο ή καστανοκόκκινο χρώμα, που λαμβάνεται από διάφορα μικρά δέντρα και χρησιμοποιείται μεταξύ άλλων και στην αρωματοποιία. κλίβανος: ο όρος μπορεί να δηλώνει είτε αποκλειστικά την εστία (φούρνο) είτε γενικότερα το χώρο όπου βρισκόταν η εστία. Τυπικό (εκκλησιαστικό): εκκλησιαστικό Βιβλίο λειτουργικού περιεχομένου που περιλαμβάνει το σύνολο των οδηγιών και διατάξεων σχετικά με τον χρόνο και τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο θα πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας. Πληροφοριακά Κείμενα (4) Πατέρες της Εκκλησίας: ονομάζονται οι εκκλησιαστικοί θεολόγοι συγγραφείς κυρίως κατά τους πρώτους πέντε αιώνες του Χριστιανισμού, που άσκησαν μεγάλη επιρροή. Στους Πατέρες της Εκκλησίας ανήκουν ο Τερτυλλιανός, ο Βασίλειος Καισαρείας, ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, κ.ά. Η πόλη : Η Κωνσταντινούπολη, η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, χτίστηκε στη θέση της αρχαίας ελληνικής αποικίας: Βυζάντιο, στην τριγωνική χερσόνησο που σχηματίζεται μεταξύ του Κεράτιου κόλπου, του Βοσπόρου και της θάλασσας του Μαρμαρά σε μια εξαιρετική θέση που ήλεγχε εμπορικά τον δρόμο Αιγαίου-Ευξείνου Πόντου. Την ίδρυσε ο Μέγας Κωνσταντίνος το 330 μ.χ. με σκοπό να δημιουργήσει μια πόλη ισάξια της Ρώμης σε λαμπρότητα, πλούτο και δύναμη. Η πόλη αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα αυτό προκάλεσε προβλήματα χώρου και υποδομών, οπότε ο Θεοδόσιος ο Α επέκτεινε την πόλη προς Δυσμάς, φτιάχνοντας καινούργια ισχυρά τείχη, τα οποία οχύρωσαν την πόλη μέχρι το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη 3 από 7
διαμορφώθηκε πολεοδομικά παρόμοια με τη Ρώμη. Ένας κεντρικός δρόμος, η Μέση οδός, συνέδεε το παλάτι με τη Χρυσή πύλη. Πάνω σε αυτόν τον δρόμο φτιάχτηκε ο Φόρος, μια κυκλική πλατεία με ένα άγαλμα του Κωνσταντίνου τοποθετημένο πάνω σε ένα κίονα. Στην πλατεία αυτή χωροθετήθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια. Αργότερα ο Θεοδόσιος ο Α και ο Αρκάδιος δημιούργησαν κι άλλους Φόρους με τα δικά τους αγάλματα. Τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός, μετά τη στάση του Νίκα, κόσμησε την Κωνσταντινούπολη με λαμπρά οικοδομήματα, ανάκτορα, λουτρά και δημόσια κτίρια.. Τότε κτίστηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας που αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τον 7ο και 8ο αιώνα η Κωνσταντινούπολη αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα που την αποσυντόνισαν: επιθέσεις από τους Αβάρους (πολιορκία το 674) και τους Άραβες (επιθέσεις το 674 και το 717-718), φυσικές καταστροφές (μεγάλος καταστροφικός σεισμός το 740), και επιδημίες (πανώλη το 747). Μικρή οικοδομική δραστηριότητα αναπτύσσεται κατά τον 8ο και 9ο αιώνα, που περιλαμβάνει κυρίως ενίσχυση της οχύρωσης της πόλης. Mε την ανάκαμψη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 9ο-11ο αιώνα, η Κωνσταντινούπολη κατέστη η πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, στην πλειοψηφία της Ελληνόφωνη, σε συνύπαρξη με πολλές άλλες εθνότητες, όπως: Εβραίους, Αρμένιους, Ρώσους, Ιταλούς έμπορους, Άραβες, καθώς και μισθοφόρους από τη δυτική Ευρώπη και τη Σκανδιναβία. Αυτήν την περίοδο χτίζονται πολλά δημόσια κτίρια, ιδιωτικά και εκκλησιαστικά, με έμφαση σε συστάσεις ιδρυμάτων κοινωφελούς σκοπού, όπως νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και σχολεία. Μεγάλη ακμή γνωρίζει η ανώτερη εκπαίδευση, χάρη στη μέριμνα του κράτους αφενός, αλλά και την εμφάνιση σημαντικών λογίων αφετέρου. Η αναγέννηση αυτή συνεχίστηκε μέχρι τα μέσου του 11ου αιώνα, όταν άρχισαν τα οικονομικά προβλήματα λόγω κακής διαχείρισης, αλλά και λόγω δυσμενών εκβάσεων εξωτερικών επιχειρήσεων της αυτοκρατορίας. Η πρώτη διέλευση των Σταυροφόρων από την Κωνσταντινούπολη ήταν τελείως ανώδυνη, όμως στη Δ σταυροφορία, το 1204, οι Φράγκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν, ενώ σφαγίασαν, αιχμαλώτισαν και εκδίωξαν τους κατοίκους της. Την ανακατέλαβε το 1261 ο Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, ο οποίος ανοικοδόμησε τα περισσότερα μνημεία και τα τείχη, χωρίς όμως να καταφέρει να δώσει ξανά στην πόλη τη λάμψη και την αίγλη του παρελθόντος Αποδυναμωμένη η αυτοκρατορία δεν μπόρεσε να αναχαιτίσει την ορμή των Οθωμανών, με αποτέλεσμα να πέσει η Κωνσταντινούπολή στα χέρια τους το 1453. Με την Άλωση επήλθε οριστικά η κατάλυση της αυτοκρατορίας. Η πνευματική όμως παράδοση του Βυζαντίου παρέμεινε ακόμη αξιοσημείωτη, καθώς πολλοί λόγιοι εγκαταστάθηκαν στις κτήσεις των Βενετών στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, αλλά και στα ίδια τα κράτη της Ευρώπης και μεταλαμπάδευσαν την Ελληνική παιδεία στη Δύση. Η πόλη : Γύρω από το μυχό του Θερμαϊκού Κόλπου υπήρχαν αρκετά αρχαία πολίσματα με έντονη εμπορική κίνηση που ενισχύθηκε μετά την καταστροφή της Ολύνθου από τον Φίλιππο το 348 π.χ. Σύμφωνα με τον Στράβωνα, ο βασιλέας Κάσσανδρος συνοίκησε το 316 π.χ. μια νέα πόλη και της έδωσε το όνομα της συζύγου του και αδερφής του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Θεσσαλονίκης. Τα ελάχιστα οικοδομικά ίχνη της Ελληνιστικής εποχής που έχουν εντοπιστεί ως σήμερα, το συγκρότημα ενός σημαντικού διοικητικού κτιρίου στην Πλατεία Διοικητηρίου και το ανατολικό σκέλος του τείχους, δείχνουν ότι η πόλη προοριζόταν εξαρχής να αποτελέσει μεγάλο πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο. Η γεωγραφική θέση της, σε νευραλγικό σημείο των χερσαίων και θαλάσσιων δρόμων της Μακεδονίας, επεφύλαξε μεγάλη ανάπτυξη στη Θεσσαλονίκη στο πέρασμα των αιώνων. Πράγματι, από τη δεύτερη πενηνταετία του 2ου αι. π.χ. ήταν ο κυριότερος στρατιωτικός και εμπορικός σταθμός της Εγνατίας οδού, που διέσχιζε τη Βαλκανική χερσόνησο από το Δυρράχιο ως το Βυζάντιο (μετέπειτα Κωνσταντινούπολη), ενώ το λιμάνι της άρχισε να 4 από 7
ακμάζει, αφού βρισκόταν στο τέρμα του δρόμου που οδηγούσε από το Δούναβη ως το Αιγαίο. Έτσι, η πόλη έγινε σταυροδρόμι των σημαντικότερων εμπορικών αρτηριών Ανατολής Δύσης και Βορρά Νότου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η χριστιανική ιστορία της Θεσσαλονίκης άρχισε με την έλευση του αποστόλου Παύλου, ο οποίος δίδαξε στη συναγωγή της πόλης το 51 ή στην αρχή του 52 μ.χ., αλλά η παρουσία των χριστιανών γίνεται αρχαιολογικά ανιχνεύσιμη τουλάχιστον μετά από τρεις αιώνες. Τον 1ο αιώνα ιδρύθηκαν η ρωμαϊκή αγορά της πόλης και αρκετά δημόσια οικοδομήματα στα βόρεια και τα νότιά της, όπως η βιβλιοθήκη, το γυμνάσιο και η στοά των Ειδώλων, που ίσως ανήκε σε συγκρότημα αυτοκρατορικών Θερμών. Από το 298-299 ο καίσαρας Γαλέριος, γαμπρός του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, μετέφερε την έδρα του από το Σίρμιο της Πανοννίας στην πόλη και την κόσμησε με νέα μνημειακά κτίρια, όπως το ανάκτορο, τον ιππόδρομο, το θέατρο-στάδιο και τη Ροτόντα, που ήταν αρχικά ναός κατά το πρότυπο του Πανθέου της Ρώμης. Τότε ιδρύθηκε και η γνωστή Καμάρα, ένα αφιερωματικό τετράπυλο με διάκοσμο που υμνούσε τις νίκες που διεξήγαγε ο Γαλέριος εναντίον των Περσών. Το 322 ο Μέγας Κωνσταντίνος κατασκεύασε τον σκαπτόν λιμένα στο ΝΔ άκρο της παραλίας. Από τα τέλη του 4ου αιώνα η Θεσσαλονίκη έγινε σημαντικό εκκλησιαστικό κέντρο. Το 380 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο Α που διέμεινε με την αυλή του στην πόλη προετοιμάζοντας εκστρατεία κατά των Γότθων βαπτίστηκε χριστιανός από τον επίσκοπο Αχόλιο (ή Ασχόλιο) και εξέδωσε διάταγμα που απαγόρευε την τέλεση θυσιών σε όλη την αυτοκρατορία. Την ίδια περίπου εποχή, ο επίσκοπος της πόλης προήχθη σε αρχιεπίσκοπο και αντιπρόσωπο (βικάριο) του πάπα της Ρώμης με δικαιοδοσία σε ολόκληρη την επαρχότητα (praefectura) του Ανατολικού Ιλλυρικού. Οι χριστιανικοί ναοί που οικοδομήθηκαν στους επόμενους δύο αιώνες άλλαξαν την εικόνα της πόλης, αποτελώντας τα ψηλότερα κτίρια και τα σημαντικότερα τοπόσημα στον νέο ιπποδάμειο πολεοδομικό ιστό που εφαρμόστηκε εκατέρωθεν της βασιλικής οδού (της via regia), στον άξονα της σημερινής Εγνατίας. Ο επισκοπικός ναός ήταν μια μεγάλη πεντάκλιτη βασιλική, ενδεχομένως αφιερωμένη στον άγιο Μάρκο ο ναός του Aγίου Δημητρίου απέβη το μεγάλο προσκύνημα της πόλης. Τα παλαιά μεγάλα δημόσια κτίρια παρήκμασαν σταδιακά και είτε εγκαταλείφθηκαν, όπως η Αγορά που μετατράπηκε σε τόπο λιθορυχίας και εξόρυξης πηλού, είτε άλλαξαν χρήση, όπως η Ροτόντα που μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό. Οι ανασκαφικές έρευνες στο ιστορικό κέντρο της πόλης έχουν φέρει στο φως πλήθος κτισμάτων της Παλαιοχριστιανικής Περιόδου, μεταξύ των οποίων υπερισχύουν αριθμητικά οι οικίες. Οι περισσότερες, στον βόρειο και τον ανατολικό τομέα της πόλης, ανήκουν στον τύπο της αστικής έπαυλης, με ευρύχωρη αψιδωτή αίθουσα συμποσίων (τρικλίνιο) στα βόρεια, ενός περιστυλίου με τριγύρω δωμάτια, λουτρά, αποθηκευτικούς χώρους ή δεξαμενές. Έξω από τα τείχη εκτείνονταν τα νεκροταφεία, με τάφους όλων των ειδών, λακκοειδείς, κιβωτιόσχημους, κεραμοσκεπείς κ.ά. Σημαντικότεροι είναι οι καμαροσκεπείς τάφοι που έφεραν τοιχογραφικό διάκοσμο στο εσωτερικό τους. Από τα τέλη του 6ου αιώνα η Θεσσαλονίκη δέχθηκε επανειλημμένα επιδρομές Αβαροσλαβικών φύλων και πλήγηκε έντονα από συχνή σεισμική δραστηριότητα, λόγω της οποίας πολλά από τα υφιστάμενα κτίρια καταστράφηκαν. Οι επιδρομές και οι σεισμοί, σε συνδυασμό με τη γενικότερη οικονομική ύφεση του κράτους, οδήγησαν στην αλλαγή των όρων διαβίωσης στην πόλη. Η αλλαγή αυτή εκφράστηκε και μέσω της οικοδόμησης νέων οικιών που ιδρύθηκαν στα ερείπια των παλαιών κτιρίων και πλέον διέθεταν ένα ή δύο το πολύ δωμάτια, μικρότερων διαστάσεων και φτωχότερων φιλοδοξιών. Περιγραφές σπιτιών της Θεσσαλονίκης, που σώζονται σε νομικά έγγραφα των μονών του Αγίου Όρους, μας προσφέρουν μια ιδέα για τη διαβίωση στην πόλη: εργαστήρια και σπίτια ήταν το ένα δίπλα στο άλλο, με κοινές αυλές που διέθεταν φούρνους και πηγάδια οι τοίχοι των σπιτιών συχνά ενσωμάτωναν παλαιότερα ερείπια και δεν ήταν όλοι κατασκευασμένοι από τα ίδια υλικά μερικοί τοίχοι μπορεί να ήταν από 5 από 7
ξύλινα σανίδια επιχρισμένα με σοβά. Στις συνοικίες ιδρύονταν μικροί ναοί και παρεκκλήσια σε οικόπεδα που ανήκαν στα μοναστήρια. Παράλληλα, ο αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης υπήχθη στο πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και ένας νέος καθεδρικός ναός κτίστηκε στα τέλη του 8ου αιώνα, η Αγία Σοφία, και διακοσμήθηκε με ψηφιδωτά με αυτοκρατορική χορηγία. Στις αρχές του 9ου η ίδρυση του θέματος Θεσσαλονίκης πρόσφερε μεγαλύτερη σιγουριά στους κατοίκους και γενικότερη σταθερότητα στην περιφέρεια. Οι αγορές στην πόλη άρχισαν να γεμίζουν αγαθά και οι επισκέπτες της να αυξάνονται. Η πόλη επαιρόταν για τον λόγιο επίσκοπό της Λέοντα Μαθηματικό και για τους δύο αδελφούς, τον Κωνσταντίνο που εκάρη μοναχός με το όνομα Κύριλλος και τον Μεθόδιο, που το 863 μετέβησαν στη Μοραβία, επινόησαν το αλφάβητο της παλαιοσλαβικής γλώσσας και μετέφρασαν την Αγία Γραφή, τη θεία λειτουργία και σημαντικά νομοκανονικά κείμενα στη γλώσσα των νεοφώτιστων Σλάβων. Στους αιώνες που ακολούθησαν κτίστηκαν και άλλα παρεκκλήσια και ναοί, όπως ο Άγιος Ευθύμιος, δίπλα στον Άγιο Δημήτριο, και η Παναγία Χαλκέων (1028), ίδρυμα του βασιλικού πρωτοσπαθάριου Χριστόφορου και της οικογένειάς του, στη συνοικία όπου ήταν συγκεντρωμένα τα καταστήματα των χαλκωματάδων της πόλης. Μετά την άλωση της πόλης από τους Σαρακηνούς το 904, η αμέσως επόμενη καταστροφή που βίωσαν οι κάτοικοι ήταν η βίαιη κατάληψή της από τους Νορμανδούς το 1185. Το 1204 οι Σταυροφόροι την έκαναν πρωτεύουσα του ομώνυμου φραγκικού βασιλείου μέχρι το 1224. Από τότε η Θεσσαλονίκη άλλαξε συχνά χέρια μεταξύ των Ελλήνων ηγεμόνων που διεκδικούσαν τον αυτοκρατορικό θρόνο μέχρι το 1246, όταν προσαρτήθηκε μαζί με όλη τη Μακεδονία στα εδάφη της αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Το 1303 εγκαταστάθηκε στην πόλη η δεύτερη σύζυγος του Ανδρονίκου Β, η Ειρήνη- Γιολάντα η Μομφερατική, μέχρι το θάνατό της το 1317, ενώ το 1320 απεβίωσε εκεί ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Θ. Από το πρώτο τρίτο το 14ου αιώνα σώζονται σημαντικά μνημεία της παλαιολόγειας τέχνης και αρχιτεκτονικής όπως οι Άγιοι Απόστολοι, η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Παντελεήμονας, ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός και οι Ταξιάρχες. Τις επόμενες ταραγμένες δεκαετίες, η τέχνη συνεχίστηκε, αλλά σε άλλες κλίμακες: ο Χριστός Σωτήρας, της εποχής μετά το 1340, είναι ο πιο μικρός ναός της πόλης, ενώ ο Προφήτης Ηλίας, της εποχής μετά το 1360, ένας από τους μεγαλύτερους. Αρκετοί αδόμητοι χώροι εντός των τειχών μετατράπηκαν σε λαχανόκηπους ή σε νεκροταφεία. Με την εμφύλια διαμάχη Ανδρονίκου Β και του εγγονού του Ανδρονίκου Γ, Σέρβοι και Οθωμανοί αναμείχθηκαν στα εσωτερικά πράγματα της αυτοκρατορίας ως σύμμαχοι της μιας ή της άλλης παράταξης που προσέβλεπε στο θρόνο και γι αυτό ήλθαν όλο και πιο κοντά στη Θεσσαλονίκη και την περιφέρειά της. Από το 1342 μέχρι το 1349 η πόλη ταλανίστηκε από την έριδα των Ησυχαστών με τους Ζηλωτές. Το 1387 παραδόθηκε με συνθήκη στους Οθωμανούς, ύστερα από τετράχρονη πολιορκία. Το 1403 επέστρεψε στη βυζαντινή διοίκηση του Μανουήλ Β. Το 1412 και το 1416 πολιορκήθηκε από τον Μουσά, έναν από τους επίδοξους διαδόχους του σουλτάνου Βαγιαζήτ. Υπό το φόβο μιας νέας κατάληψης από τους Οθωμανούς, ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος την παρέδωσε το 1423 υπό όρους στους Βενετούς οι συμφωνηθέντες όροι όμως δεν τηρήθηκαν ποτέ. Η πόλη πέρασε οριστικά στα χέρια των Οθωμανών το 1430. Λέων ΣΤ' ο Σοφός (866-912): Αυτοκράτορας του Βυζαντίου από το 886 έως το 912. Ο Λέοντας αποκαλούνταν και Σοφός ή Φιλόσοφος, λόγω της ιδιαίτερης πνευματικής του καλλιέργειας. Διακρίθηκε ως δόκιμος συγγραφέας και ενθουσιώδης ρήτορας, ενώ συνέγραψε ποιήματα, λόγους, καθώς και ένα στρατιωτικό εγχειρίδιο, τα Τακτικά. Ως αυτοκράτορας επιχείρησε να επαναφέρει την τάξη στην εσωτερική πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας. Η εξωτερική του πολιτική, ωστόσο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αποτυχημένη, καθώς κατά τη διάρκεια της βασιλείας του 6 από 7
κατελήφθησαν επαρχίες του Βυζαντίου, ενώ πολιορκήθηκαν και λεηλατήθηκαν μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως η Θεσσαλονίκη, αλλά και η ίδια η πρωτεύουσα. Παντρεύτηκε τέσσερις φορές, γεγονός μη αποδεκτό από την εκκλησία, προκειμένου να αποκτήσει αρσενικό διάδοχο. Για να επιτύχει μάλιστα την άδεια της εκκλησίας για τον τέταρτο γάμο του, αντικατέστησε τον πατριάρχη Νικόλαο το Μυστικό που αντιδρούσε, με τον Ευθύμιο. Τελικά, παντρεύτηκε τη Ζωή Καρβουνοψίνα εν μέσω θυελλωδών διαμαρτυριών, η οποία γέννησε τον μετέπειτα αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ' Πορφυρογέννητο. Βιβλιογραφία (7) 1. Velmans T., La peinture murale a la fin du Moyen Age, 1977 2. Berger A., Μοναστηριακά και ιερά λουτρά, Μάιος 2001 3. Κουκουλές, Φ., Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, Παπαζήση, Αθήνα, 1951 4. Μουτζάλη Α., Η φροντίδα για την καθαριότητα του σώματος και τα βυζαντινά λουτρά, 1989 5. Yegul F., Baths and Bathing in Classical Antiquity, New York, 1992 6. Χαρκιολάκης Α., Βυζαντινά λουτρά στην Ελλάδα, Μάιος 2001 7. Η κοινωνική ζωή στο Βυζάντιο σε Ψηφίδες του Βυζαντίου 7 από 7