ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ:

ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 19 3 2017 Α. Μετάφραση ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γιατί για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης διατυπώνονται πολλές φορές διαφορετικές μεταξύ τους γνώμες δεν υπάρχει δηλαδή μια γενική συμφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης με άλλα λόγια κάποιος, ενώ είναι πολίτης σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, συχνά δεν είναι πολίτης σε ένα ολιγαρχικό πολίτευμα. Ο πολίτης δεν είναι πολίτης με κριτήριο το ότι είναι εγκατεστημένος σε έναν συγκεκριμένο τόπο (γιατί και μέτοικοι και δούλοι μοιράζονται (με τους πολίτες) έναν κοινό τόπο), ούτε (είναι πολίτες) αυτοί που (από όλα τα πολιτικά δικαιώματα) έχουν μόνο το δικαίωμα να εμφανίζονται στο δικαστήριο και ως εναγόμενοι και ως ενάγοντες (γιατί το δικαίωμα αυτό το έχουν και όσοι μοιράζονται (έναν τόπο) χάρη σε ειδικές συμφωνίες) Με την ακριβέστερη σημασία της λέξης με τίποτε άλλο δεν ορίζεται τόσο ο πολίτης παρά με τη συμμετοχή του στις δικαστικές λειτουργίες και στα αξιώματα. Τι είναι λοιπόν ο πολίτης, από αυτά γίνεται φανερό σε όποιον δηλαδή υπάρχει η δυνατότητα να μετέχει στην πολιτική και δικαστική εξουσία λέμε ότι είναι πια πολίτης της συγκεκριμένης πόλης και πόλη από την άλλη είναι, για να το πούμε γενικά, το σύνολο από τέτοια άτομα, που είναι αρκετό για την εξασφάλιση της αυτάρκειας στη ζωή τους. Β1. «Τῷ περὶ πολιτείας ἐπισκοποῦντι ἡ γὰρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθός ἐστιν»: Ο Αριστοτέλης αναζητεί στην ενότητα αυτή ένα νέο ορισμό της πόλης. Ποια είναι η διαφορά του ορισμού αυτού με ό,τι προηγήθηκε και ποια μέθοδο διερεύνησης χρησιμοποιεί εδώ σε σχέση με τις προηγούμενες ενότητες; Ο Αριστοτέλης στην προσπάθειά του να εξετάσει την έννοια «πολιτεία» δηλώνει πως είναι απαραίτητο να διερευνηθεί πρώτα η έννοια «πόλις». Έτσι θα αναζητήσει ένα σαφή και ακριβή ορισμό της.ήδη στις προηγούμενες ενότητες ενέταξε την έννοια «πόλις» στο προσεχές της γένος, σε μια ευρύτερη δηλαδή ομάδα ομοειδών πραγμάτων (ΕΝΟΤΗΤΑ 11η: «πόλις κοινωνία τις ἐστί») και επεσήμανε τις ειδοποιούς διαφορές της σε σχέση με εκείνα. Στην ενότητα 11 εντοπίζεται η πρώτη, που είναι ότι η πόλη στοχεύει στο ανώτερο αγαθό,την ευδαιμονία («τοῦ κυριωτάτου πάντων ἀγαθῶν στοχάζεται») και στην ενότητα 12 η δεύτερη, ότι η πόλη προέρχεται από τη συνένωση μικρότερων συμβιωτικών ομάδων (οἰκίαι κῶμαι). Δε θα πρέπει ωστόσο να θεωρηθεί αυτός ως ορισμός της έννοιας. Αυτό που αναζητεί εδώ ο φιλόσοφος με τη διατύπωση του ορισμού της είναι η ενοποιητική αρχή της συγκεκριμένης οντότητας, δηλαδή το στοιχείο εκείνο που συνέχει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται (τους πολίτες). Ορίζει λοιπόν προκαταρκτικά την «πόλιν» ως ένα σύνολο πολιτών («ἡ γάρ πόλις πολιτῶν τι πλῆθος Σελίδα 1 από 5

ἐστίν»), ενώ λίγο παρακάτω θα δώσει ένα πιο ακριβή ορισμό. Στην ενότητα αυτή εντοπίζει και την τρίτη ειδοποιό διαφορά της πόλεως,έναντι των υπολοίπων μορφών κοινωνικής συμβίωσης, την ύπαρξη σ αυτήν πολιτεύματος («πολιτείας»), που είναι ένα σύστημα οργάνωσης όσων κατοικούν σε μια πόλη. Η μέθοδος που χρησιμοποιεί εδώ ο Αριστοτέλης είναι η αναλυτική, σύμφωνα με την οποία για να διερευνηθεί το περιεχόμενο και η ουσία μιας σύνθετης έννοιας ή οντότητας, θα πρέπει πρώτα να διερευνηθεί το περιεχόμενο και η ουσία των επιμέρους στοιχείων από τα οποία αυτή αποτελείται. Έτσι,για να οριστεί η έννοια «πολιτεία», θα πρέπει πρώτα να οριστεί η έννοια «πόλις» (αφού η«πολιτεία»/ πολίτευμα είναι κάτι που εφαρμόζεται σε μια «πόλιν») και για να οριστεί η έννοια «πόλις» θα πρέπει πρώτα να οριστεί η έννοια «πολίτης» (αφού η «πόλις» απαρτίζεται από τους πολίτες). Στις προηγούμενες ενότητες εφάρμοσε τη γενετική μέθοδο, αφού στην πραγματικότητα διερευνούσε τον τρόπο με τον οποίο γεννήθηκε η «πόλις». Β2.«πολίτης δ ἁπλῶς ἀρχῆς»: Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης στο συγκεκριμένο χωρίο τον πολίτη και την πόλη και ποια σχέση φαίνεται να υπάρχει μεταξύ τους σύμφωνα με το φιλόσοφο; Στο συγκεκριμένο χωρίο ο Αριστοτέλης δίνει τον ορισμό του πολίτη. Αφού απέκλεισε πρώτα κάποια κριτήρια που δε θεωρεί επαρκή για τον προσδιορισμό της, όπως τη μόνιμη διαμονή σε μια πόλη και τη δυνατότητα πρόσβασης στις δικαστικές αρχές της, είτε με την ιδιότητα του ενάγοντος είτε με αυτή του εναγόμενου, για τη διευθέτηση διαφορών οιασδήποτε φύσης, καταλήγει στη συνέχεια στον ορισμό του πολίτη. «Πολίτης» είναι το άτομο που διαθέτει το δικαίωμα της συμμετοχής στη δικαστική, βουλευτική και εκτελεστική εξουσία μιας πολιτικά συγκροτημένης κοινωνίας («ᾧ γάρ ἐξουσία ταύτης τῆς πόλεως»). Η συμμετοχή στις δικαστικές λειτουργίες ήταν κατά τους κλασσικούς χρόνους ουσιώδες στοιχείο για τον ορισμό του πολίτη. Είναι χαρακτηριστικό ότι για τον Πλάτωνα η μη συμμετοχή σ αυτές ισοδυναμούσε με μη συμμετοχή στο σύνολο των λειτουργιών της πόλης. Μετά τον ορισμό του πολίτη ορίζει την έννοια «πόλις», χρησιμοποιώντας σαν βάση τον αρχικό ορισμό που είχε δώσει γι αυτήν στην προηγούμενη ενότητα: «πόλις» είναι το σύνολο των «πολιτῶν» που την συναπαρτίζουν, δηλαδή το σύνολο των ατόμων εκείνων που έχουν δικαίωμα συμμετοχής στην άσκηση της δικαστικής, βουλευτικής και εκτελεστικής εξουσίας και μάλιστα σύνολο ατόμων σε τέτοιο αριθμό ώστε να εξασφαλίζεται η αυτάρκεια της πόλης, που συνδέεται με το εὖ ζῆν των πολιτών, την ευδαιμονία τους. Είναι φανερό ότι, σύμφωνα με το φιλόσοφο, υπάρχει σχέση αμοιβαίας εξάρτησης μεταξύ της πόλης και του πολίτη. Η πόλη είναι το όλο, μέρος του οποίου είναι ο πολίτης. Ως μέρος του όλου ο πολίτης είναι άρρηκτα συνδεδεμένος μ εκείνο και δεν μπορεί να ολοκληρωθεί ηθικά και πνευματικά και να τελειοποιηθεί ως είδος παρά μόνο μέσα στην πόλη. Απ την άλλη, ο ρόλος του πολίτη είναι καθοριστικός για την πολιτική τάξη και για την εξασφάλιση της αυτάρκειας και, συνεπώς, της ευδαιμονίας της πόλης, που είναι ο ύψιστος στόχος της. Επομένως,η σχέση που σκιαγραφείται μεταξύ τους κινείται αμφίδρομα. Σελίδα 2 από 5

B3. Λαμβάνοντας υπόψη τη φράση του κειμένου «πρὸς αὐτάρκειαν ζωῆς» και το παρακάτω μεταφρασμένο κείμενο, να δείξετε την τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη. «Η κοινωνική οντότητα που προήλθε από τη συνένωση περισσότερων χωριών είναι η πόλη, μια κοινωνική οντότητα τέλεια, που μπορούμε να πούμε ότι πέτυχε τελικά την ύψιστη αυτάρκεια συγκροτήθηκε για να διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα όμως υπάρχει για να εξασφαλίζει την καλή ζωή. Η πόλη, επομένως, είναι κάτι που ήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεως, όπως ακριβώς και οι πρώτες κοινωνικές οντότητες, αφού αυτή είναι το τέλος εκείνων κι αφού αυτό που λέμε φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει κατά τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του: αυτό δεν λέμε, πράγματι, πως είναι τελικά η φύση του κάθε πράγματος, π.χ. του ανθρώπου, του αλόγου ή του σπιτιού, η μορφή δηλαδή που το κάθε πράγμα έχει όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία; Επίσης: Ο τελικός λόγος για τον οποίο υπάρχει ένα πράγμα είναι κάτι το έξοχο, και η αυτάρκεια είναι τελικός στόχος και, άρα, κάτι το έξοχο». Τελεολογική σκέψη ονομάζουμε αυτή που αναζητεί τελικό ή τελικά αίτια για την εξήγηση των πραγμάτων (φαινομένων, πράξεων, όντων κτλ.). Ο Αριστοτέλης έπλασε τον όρο εντελέχεια (εν+τέλος+ἔχειν) για να εκφράσει την ενδιάθετη τάση των όντων να πραγματώσουν το τέλος τους. Για τον αρχαίο Έλληνα η λέξη τέλος δήλωνε το σκοπό για τον οποίο είναι πλασμένο το καθετί, τον προορισμό του. Δήλωνε δηλαδή τη στιγμή της τελείωσης, της ακμής, της ολοκλήρωσης, άρα και το τέλος της εξέλιξης (η οποία δεν οδηγεί όμως σε μια τελική φθορά, αλλά σε μια τελική ολοκλήρωση). Στο απόσπασμα από το πρωτότυπο ορίζει την πόλη ως ένα σύνολο πολιτών, που διαθέτει εξουσίες και λειτουργεί ως ενιαία ολότητα που υπηρετεί τον τελικό της σκοπό, την ευδαιμονία, η οποία όμως προϋποθέτει αυτάρκεια, γιατί η αυτάρκεια που επιτυγχάνεται στην πόλη, όταν ικανοποιούνται όλες οι ανάγκες ζωής, είναι συνώνυμη με την ευτυχία, το «εὖ ζῆν». Στο μεταφρασμένο κείμενο μέσα στα επιχειρήματα που παραθέτει ο Αριστοτέλης για να θεμελιώσει τη θέση του ότι η πόλη είναι φυσική ύπαρξη υπάρχουν στοιχεία της τελεολογικής του σκέψης. Σύμφωνα με τον πρώτο συλλογισμό του η πόλη είναι η τρίτη μορφή κοινωνικής οντότητας (η πρώτη ήταν η οικογένεια, ο σκοπός της οποίας ήταν η ικανοποίηση των καθημερινών αναγκών του ανθρώπου, και η δεύτερη το χωριό, που σχηματίστηκε για την ικανοποίηση πνευματικότερων αναγκών). Αποτελεί λοιπόν την ολοκλήρωση του εξελικτικού κύκλου, αφού είναι το τέλος των δύο προηγούμενων μορφών κοινωνικής συμβίωσης και ικανοποιεί πιο υψηλές ανάγκες του ανθρώπου, όπως τις ηθικές. Επίσης είναι μια κοινωνική οντότητα τέλεια, επειδή πέτυχε την ύψιστη αυτάρκεια τόσο σε σχέση με τα αναγκαία, όσο σε σχέση με την ευδαίμονα ζωή (ἡ τοῦ εὖ ζῆν κοινωνία). Στο δεύτερο συλλογισμό βλέπουμε πως φύση είναι η μορφή που παίρνει κάθε ον όταν ολοκληρωθεί η εξελικτική του πορεία και φτάσει στη στιγμή της τελείωσης («φύση ενός πράγματος δεν είναι παρά η μορφή που αυτό έχει τη στιγμή της τελείωσης, της ολοκλήρωσής του»). Στον επόμενο συλλογισμό του υπάρχει ένα ακόμα στοιχείο. Υποστηρίζει πως κάθε ον έρχεται στην ύπαρξη για να υπηρετήσει κάποιο τελικό στόχο (τέλος) και να οδηγηθεί έτσι στην τελειότητα, την ολοκλήρωσή του. Ο στόχος αυτός, ορισμένος από τη φύση, Σελίδα 3 από 5

είναι κάτι το έξοχο, το άριστο, εφόσον η φύση εξασφαλίζει στα δημιουργήματά της το άριστο. Η αυτάρκεια είναι ο τελικός στόχος της πόλης και είναι κάτι το άριστο, αφού έχει προκαθοριστεί από τη φύση. Επομένως, η πόλη ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που υπάρχουν εκ φύσεως και ο άνθρωπος είναι ον προορισμένο από τη φύση να ζει σε πόλη. Β4. Ποια σχέση υπάρχει μεταξύ ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας κατά τον Αριστοτέλη; Βλ. εισαγωγή σχολικού βιβλίου, «Πολιτικά», σελ.164 : «Για ποιον, στην πραγματικότητα, λόγο τέλος των Ηθικών Νικομαχείων του». Β5. α) Να δώσετε τα αντώνυμα των παρακάτω λέξεων στην αρχαία ελληνική: πᾶσαν, δικαίων, μετέχοντες, μᾶλλον, ζωῆς. β) Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: βάση, αντιθετικός, πλησμονή, αόριστος, άφιξη. α) πᾶσαν οὐδεμίαν δικαίων ἀδίκων μετέχοντες ἀπέχοντες μᾶλλον ἧττον ζωῆς θανάτου, μόρου β) βάση: ἀμφισβητοῦσιν αντιθετικός: νομοθέτου πλησμονή: πλῆθος αόριστος: ὁρίζεται άφιξη: ἱκανὸν Σελίδα 4 από 5

ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ. Μετάφραση Ανάχαρσι, πρέπει πρώτα να ακούσεις εν συντομία τις σκέψεις μας σχετικά με την πόλη και τους πολίτες. Δεν θεωρούμε δηλαδή ότι η πόλη είναι τα κτίσματά της, για παράδειγμα τα τείχη, τα ιερά και τα νεώρια, αυτά, όπως ακριβώς ένα σώμα σταθερό και ακλόνητο, υπάρχουν για να στεγάζουν και να προστατεύουν τους πολίτες, απεναντίας αποδίδουμε όλη τη σπουδαιότητα στους πολίτες γιατί αυτοί είναι που εμψυχώνουν, ρυθμίζουν, εκτελούν και διαφυλάσσουν τα πάντα, όπως η ψυχή υπάρχει μέσα στο σώμα του καθενός από εμάς. Επειδή, λοιπόν, έχουμε κατανοήσει αυτό το γεγονός φροντίζουμε, όπως βλέπεις, το σώμα της πόλης καλλωπίζοντάς το [.] Αλλά κυρίως και σε κάθε περίπτωση φροντίζουμε αυτό, πώς δηλαδή θα γίνουν οι πολίτες ψυχικά ενάρετοι και σωματικά ισχυροί γιατί τέτοιοι πολίτες, ζώντας στην ίδια πόλη, σε καιρό ειρήνης θα φέρονται καλά ο ένας στον άλλο (θα συμβιώνουν αρμονικά μεταξύ τους) και σε καιρό πολέμου θα σώσουν την πόλη και θα διαφυλάξουν την ελευθερία και την ευημερία της. Γ1. Να γράψετε ό,τι σας ζητείται για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις : νεωσοίκους : τον ίδιο τύπο στον ενικό αριθμό : νεώσοικον πᾶν : δοτική ενικού στο ίδιο γένος : παντί ἃ : τη γενική πληθυντικού του θηλυκού γένους : ὧν ἰσχυροὶ : την αιτιατική πληθυντικού του αρσενικού στον συγκριτικό βαθμό : ἰσχυροτέρους ἀγαθοὶ : τον θετικό βαθμό του επιρρήματος : εὖ διατάττοντας : το α πληθυντικό της οριστικής παρακειμένου της μέσης φωνής : διατετάγμεθα ἐπιτελοῦντας : το β ενικό της προστακτικής του ενεστώτα της ίδιας φωνής : ἐπιτέλει ὁρᾷς : το ίδιο πρόσωπο στον παρατατικό : ἑώρας τιθέμεθα : το β ενικό του αορίστου β της ίδιας φωνής : θοῦ γίγνοιντο : τον ίδιο τύπο στον αόριστο β : γένοιντο Γ2α. Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους όρους του κειμένου : προακοῦσαι, ἡμῖν (το πρώτο του κειμένου), τοῦ σώματος, τὰς ψυχάς, ἐλευθέραν προακοῦσαι : τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απροσώπου ρήματος χρή ἡμῖν (το πρώτο του κειμένου) : δοτική προσωπική του κρίνοντος προσώπου από το δοκεῖ τοῦ σώματος : αντικείμενο του ρήματος ἐπιμελούμεθα τὰς ψυχάς : ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός, αιτιατική της αναφοράς στο ἀγαθοί ἐλευθέραν : κατηγορούμενο του αντικειμένου (πόλιν) Γ2β. Να τραπεί ο πλάγιος λόγος σε ευθύ : «Μάλιστα δὲ καὶ ἐξ ἅπαντος τοῦτο προνοοῦμεν, ὅπως οἱ πολῖται ἀγαθοὶ μὲν τὰς ψυχάς, ἰσχυροὶ δὲ τὰ σώματα γίγνοιντο» Πῶς οἱ πολῖται ἀγαθοὶ μὲν τὰς ψυχάς, ἰσχυροὶ δὲ τὰ σώματα γίγνονται; Σελίδα 5 από 5