«Αειφορική Διαχείριση εδάφους στην Υδρογεωλογική Λεκάνη του Ανθεμούντα με βάση την Ευρωπαϊκή Θεματική Στρατηγική για το έδαφος»

LIFE07 ENV/GR/000278 Soil Sustainability (So.S.) «Αειφορική Διαχείριση εδάφους στην Υδρογεωλογική Λεκάνη του Ανθεμούντα με βάση την Ευρωπαϊκή Θεματική Στρατηγική για το έδαφος» Εκλαϊκευμένη Έκθεση (Layman s Report) Έργο συγχρηματοδοτούμενο από το πρόγραμμα LIFE+ της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 Ιστοσελίδα: www.lifesos.eu 2

Π εριεχόμενα Το πρόβλημα... 4 Το έργο... 4 Η μεθοδολογία... 6 Διάβρωση εδάφους ημιορεινών και ορεινών περιοχών... 6 Υποβάθμιση εδάφους στις αγροτικές περιοχές της λεκάνης... 7 Ρύπανση εδάφους από σημειακές πηγές... 8 Στεγανοποίηση εδάφους σε υπό αστικοποίηση περιοχές... 8 Σχέδιο δράσης προστασίας εδάφους της λεκάνης του ποταμού Ανθεμούντα... 9 Τα αποτελέσματα... 10 Η Κατάσταση του εδάφους στη λεκάνη του Ανθεμούντα... 10 Διάβρωση ορεινών και ημιορεινών περιοχών... 10 Διάβρωση πεδινών περιοχών... 10 Μείωση οργανικής ουσίας στις πεδινές περιοχές... 10 Αλάτωση στις πεδινές περιοχές... 10 Ρύπανση εδάφους... 11 Στεγανοποίηση... 11 Το σχέδιο δράσης... 11 Επιπτώσεις-οφέλη από την υλοποίηση του έργου... 13 Δυνατότητα μεταφοράς των αποτελεσμάτων... 14 Γλωσσάρι... 15 Εταιρικό Σχήμα... 16 3

Τ ο πρόβλημα Το έδαφος είναι μη ανανεώσιμος πόρος, καθώς υποβαθμίζεται γρήγορα, ενώ σχηματίζεται και ανανεώνεται εξαιρετικά αργά. Είναι ένα πολύ δυναμικό σύστημα, που επιτελεί πολλές λειτουργίες και προσφέρει υπηρεσίες ζωτικής σημασίας για τις δραστηριότητες του ανθρώπου και την επιβίωση των οικοσυστημάτων. Οι λειτουργίες αυτές είναι: παροχή τροφής, βιομάζας και πρώτων υλών αποθήκευση, διήθηση και μετατροπή θρεπτικών στοιχείων, νερού και άνθρακα, δεξαμενή του αποθέματος βιοποικιλότητας, βάση για τις περισσότερες δραστηριότητες του ανθρώπου, φύλαξη της γεωλογικής και της αρχαιολογικής κληρονομιάς. Το έδαφος υπόκειται σε μια σειρά διεργασιών και κινδύνων υποβάθμισης. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται η διάβρωση, η μείωση της οργανικής ύλης, η ρύπανση, η στεγανοποίηση, η συμπύκνωση, η μείωση της βιοποικιλότητας, η αλάτωση, οι πλημμύρες και οι κατολισθήσεις. Συνδυασμός αυτών, σε άνυδρο και ημί-άνυδρο κλίμα, μπορεί να καταλήξει σε ερημοποίηση. Το έδαφος πρέπει να χρησιμοποιείται σύμφωνα με τις αρχές της αειφορίας για να διατηρηθεί η ικανότητά του να προσφέρει οικολογικές, οικονομικές, και κοινωνικές υπηρεσίες και, ταυτόχρονα, να διαφυλαχθούν οι λειτουργίες του, ώστε να μπορούν οι μελλοντικές γενιές να καλύψουν τις ανάγκες τους. 4

Τ ο έργο Το έργο, με την ονομασία LIFE So.S. (Soil Sustainability), αφορά στην αναγνώριση και αντιμετώπιση των διαφόρων κινδύνων που απειλούν το έδαφος σε μια μεσογειακή λεκάνη απορροής ποταμού, λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά του εδάφους της περιοχής καθώς και διάφορους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες. Περιοχή εφαρμογής είναι η υδρολογική λεκάνη του Ανθεμούντα στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας στην Ελλάδα και η διάρκεια υλοποίησής του, από τον Ιανουάριο του 2009 έως τον Ιούνιο του 2012. Παράλληλα, το έργο αποτελεί προσπάθεια εφαρμογής της θεματικής στρατηγικής Εδάφους (COM(2006) 231) όπως αυτή καθορίστηκε βάσει του 6 ου Προγράμματος δράσης για το περιβάλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και της πρότασης για μια Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο για το έδαφος (COM(2006) 232). Η στρατηγική για το έδαφος είναι η τελευταία από τις επτά θεματικές στρατηγικές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σύμφωνα με το έκτο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον. Καθορίζει κοινό πλαίσιο στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την ανάληψη δράσης υπέρ της διαφύλαξης, της προστασίας και της αποκατάστασης του εδάφους. Στόχος του έργου είναι η αειφορική διαχείριση του εδάφους της περιοχής, μέσω της ανάπτυξης ενός σχεδίου δράσης προστασίας του εδάφους, αξιοποιώντας τα αποτελέσματα του έργου από τη διερεύνηση των διάφορων κινδύνων και τη συνεργασία με τους τοπικούς κοινωνικούς εταίρους. 5

Ημεθοδολογία Το έργο αποτελεί ένα διεπιστημονικό πεδίο διερεύνησης των απειλών του εδάφους, καθώς διερευνά τους κινδύνους της διάβρωσης, μείωσης της οργανικής ύλης, αλάτωσης, ρύπανσης και στεγανοποίησης. Η μεθοδολογία διερεύνησης που ακολουθήθηκε, τόσο για την αναγνώριση και εκτίμηση των διαφόρων κινδύνων εδάφους στη λεκάνη του Ανθεμούντα, όσο και για την αντιμετώπισή τους διέφερε ανά κίνδυνο που διερευνήθηκε. Για την υλοποίηση του έργου, αρχικά επιλέχθηκαν οι πιλοτικές περιοχές, με βάση την πιθανότητα εμφάνισης των διαφόρων εδαφικών κινδύνων, λαμβάνοντας υπόψη τα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά τους και τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες που αναπτύσσονται σε αυτές. Οι περιοχές αυτές είναι: Η ορεινή και ημιορεινή περιοχή της Δημοτικής Ενότητας (Δ.Ε.) Ανθεμούντα (126.100 στρ.) για τη διερεύνηση και αξιολόγηση του φαινομένου της υδατικής διάβρωσης του εδάφους. Η πεδινή περιοχή των Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα (58.600 στρ.) για τη διερεύνηση και αξιολόγηση της υποβάθμισης των αγροτικών-γεωργικών εδαφών από τη διάβρωση, την απομείωση της οργανικής ύλης και την αλάτωση και επιπλέον για τη σύνταξη εδαφολογικού χάρτη. Η περιοχή της Δ.Ε. Θέρμης (58.399 στρ.) για τη διερεύνηση και αξιολόγηση της εδαφικής ρύπανσης καθώς και για την εκτίμηση του βαθμού στεγανοποίησης των αστικών ή προς αστικοποίηση περιοχών της. Για την αναγνώριση της κατάστασης του εδάφους σε σχέση με τους κινδύνους που διερευνήθηκαν τα εργαλεία/μεθοδολογίες που αναπτύχθηκαν παρουσιάζονται περιληπτικά στη συνέχεια, περισσότερες πληροφορίες μπορούν να αναζητηθούν στην ιστοσελίδα του έργου, www.lifesos.eu. Διάβρωση εδάφους ημιορεινών και ορεινών περιοχών 1 Για την εκτίμηση του βαθμού διάβρωσης αναπτύχθηκε ένα απλό και εύχρηστο μοντέλο εκτίμησης της υδατοδιάβρωσης, βασισμένο στο μαθηματικό μοντέλο RUSLE. Στη συνέχεια, αναπτύχθηκε ένα εργαλείο λήψης απόφασης το οποίο συνδυάζοντας το βαθμό διάβρωσης που προέκυψε από το προηγούμενο μοντέλο και κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς και οικονομικούς παράγοντες, χώρισε την πιλοτική περιοχή της Δ.Ε. Ανθεμούντα σε Ζώνες προτεραιότητας επέμβασης κατά της διάβρωσης (χαμηλή, μέση και υψηλή). Στην περιοχή η οποία κατατάχθηκε ως ζώνη υψηλής προτεραιότητας δράσης προτάθηκαν μέτρα 1 Υπεύθυνος δικαιούχος η εταιρεία ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε. 6

αντιμετώπισή της. Η λειτουργία του εργαλείου παρουσιάζεται εποπτικά στην παρακάτω Εικόνα 1. Τέλος, σχεδιάστηκαν μέτρα αντιμετώπισης της διάβρωσης σε μια πιλοτική θέση υψηλής προτεραιότητας. Εικόνα 1: Εργαλείο Λήψης Αποφάσεων αντιμετώπισης της διάβρωσης Υποβάθμιση εδάφους αγροτικών περιοχών 2 Για τη διερεύνηση της υποβάθμισης του εδάφους σε σχέση με τα φαινόμενα της διάβρωσης, της απομείωσης της οργανικής ύλης και της αλάτωσης στην πιλοτική αγροτική περιοχή των Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα, υλοποιήθηκε ένα ευρύ πρόγραμμα δειγματοληψιών πεδίου και εργαστηριακών αναλύσεων από πιστοποιημένα εργαστήρια, ακολουθώντας πρωτόκολλα δειγματοληψιών και αναλύσεων που δημιουργήθηκαν για τις ανάγκες του έργου. Ως αποτέλεσμα, συντάχθηκαν ο εδαφολογικός χάρτης καθώς και άλλοι θεματικοί χάρτες για τα διάφορα χαρακτηριστικά του εδάφους της πιλοτικής περιοχής, οι οποίοι αποτελούν πολύ σημαντική υποδομή για την περιοχή μελέτης, αφού μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη χάραξη αγροτικής πολιτικής και για τη λήψη διαχειριστικών μέτρων προστασίας του εδάφους και της αγροτικής παραγωγής. Στο πλαίσιο της εκτίμησης της αλάτωσης των εδαφών, έγινε αξιολόγηση της κατάστασης του εδάφους και της καταλληλότητας των υπόγειων νερών της περιοχής μελέτης για την άρδευση και συντάχθηκαν σχετικοί θεματικοί χάρτες. Για την εκτίμηση του κινδύνου διάβρωσης των καλλιεργούμενων εδαφών χρησιμοποιήθηκε το μοντέλο RUSLE, όπως αυτό εφαρμόστηκε στο CORINE, ενώ για την εκτίμηση του ισοζυγίου της οργανικής ουσίας των αγρών σε βάθος χρόνου προτάθηκε η χρήση του εμπορικού μοντέλου SOIL CARBON MANAGER. Επίσης αναπτύχθηκε εργαλείο υποστήριξης απόφασης για την αποτροπή της αλάτωσης των εδαφών. Παράλληλα, υλοποιήθηκε ένα ευρύ πρόγραμμα ενημερώσεων και εκπαίδευσης των αγροτών της περιοχής με στόχο την ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση τους για την προστασία των καλλιεργούμενων εδαφών και την αναστροφή της υποβάθμισής τους. 2 Υπεύθυνοι δικαιούχοι το Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων του Ελληνικού Γεωργικού Οργανισμού - «ΔΗΜΗΤΡΑ» και η Διεύθυνση Υδάτων Κεντρικής Μακεδονίας της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Μακεδονίας-Θράκης. 7

Ρύπανση εδάφους από σημειακές πηγές 3 Στόχος του έργου, μεταξύ άλλων, ήταν και η ανάπτυξη μιας ολοκληρωμένης μεθοδολογίας για την οικονομική και τεχνικά βέλτιστη διερεύνηση, αποκατάσταση και περιβαλλοντική παρακολούθηση της ρύπανσης στο έδαφος. Η μεθοδολογία αυτή αποτελεί το Εργαλείο Διαχείρισης Ρυπασμένου Εδάφους (ΕΔΡΕ), το οποίο παρουσιάζεται εποπτικά στην Εικόνα 2. Μέσω του εργαλείου αυτού και εφαρμόζοντας τα βήματα που περιγράφονται στην εικόνα 2, καταγράφηκαν και αξιολογήθηκαν τα πιθανώς ρυπασμένα πεδία στην πιλοτική περιοχή της Δ.Ε. Θέρμης με βάση το μοντέλο αξιολόγησης περιβαλλοντικής επικινδυνότητας. Το μοντέλο αυτό κατατάσσει τα εξεταζόμενα πεδία σε ζώνες επικινδυνότητας (μικρής, μεσαίας, υψηλής και Πρότυπο πολύ υψηλής) ύπαρξης ρύπανσης εδάφους. Καταγραφής INVENTORY Όπως προέκυψε, στην πιλοτική περιοχή, δεν Μοντέλο αξιολόγησης Οδηγός υπάρχουν πεδία που να κατατάσσονται στις πιθανώς Νομοθεσίας ρυπασμένων πεδίων ζώνες υψηλής και πολύ υψηλής επικινδυνότητας. Από τους επί τόπου ΕΔΡΕ περιβαλλοντικούς ελέγχους, που υλοποιήθηκαν Οδηγός Περιβαλλοντική στο πλαίσιο του έργου, σε τρία πιθανώς Περιβαλλοντικής Διερεύνηση Παρακολούθησης πεδίων ρυπασμένα πεδία, αξιολογήθηκε η αξιοπιστία του μοντέλου αξιολόγησης περιβαλλοντικής Τρόπος Μεθοδολογία αξιολόγησης ρύπανσης και επικινδυνότητας και βελτιώθηκε στα σημεία που για την επιλογή λήψης απόφασης του τρόπου για την απορρύπανσης προέκυψαν διαφορές κατά την εφαρμογή αυτή. απορρύπανση του πεδίου Εικόνα 2: Δομή του εργαλείου διαχείρισης ρυπασμένων πεδίων Τέλος, συντάχθηκε ένα στρατηγικό πλάνο δράσης, το οποίο αποτελεί οδηγό για την εφαρμογή περιβαλλοντικών ελέγχων. Στεγανοποίηση εδάφους σε υπό αστικοποίηση περιοχές 4 Για την εκτίμηση του κινδύνου της στεγανοποίησης αναπτύχθηκε μια απλή, πλην όμως ακριβής μεθοδολογία. Χρησιμοποιώντας λεπτομερείς χάρτες, δορυφορικές εικόνες και εξειδικευμένα λογισμικά, υπολογίσθηκε ο βαθμός στεγανοποίησης / συντελεστής απορροής στη Δ.Ε. Θέρμης, λαμβάνοντας υπόψη τις χρήσεις γης, το ανάγλυφο του εδάφους και δεδομένα της υδατοπερατότητάς του. Στη συνέχεια, αναπτύχθηκε κατάλληλο λογισμικό, βάσει του οποίου μπορεί να μελετηθεί η μεταβολή του βαθμού στεγανοποίησης μιας περιοχής, ανάλογα με την έκταση της προς αστικοποίηση περιοχής, τη θέση αυτής, τα δομικά υλικά με τα οποία θα αστικοποιηθεί κ.α. Το λογισμικό αυτό παρέχει τη δυνατότητα εξέτασης διαφορετικών σεναρίων αστικοποίησης και ως εκ τούτου αποτελεί σημαντικό για να επιτευχθεί μία ορθολογική και «πράσινη» οικιστική ανάπτυξη. Επιπλέον, διερευνήθηκαν συγκεκριμένες λύσεις για τον έλεγχο της στεγανοποίησης, βάσει τεχνοοικονομικών κριτηρίων. Οι λύσεις αφορούσαν τόσο δημόσια κτήρια (και πιο ειδικά ένα σχολικό συγκρότημα) όσο και την κυρίαρχη χρήση γης, την ιδιωτική κατοικία. Κατόπιν αξιολόγησης ενός αριθμού σεναρίων, επιλέχθηκαν οι αποδοτικότερες παρεμβάσεις που επιτυγχάνουν και χαμηλό κόστος και μείωση του συντελεστή απορροής σε σχέση με το συνήθη τρόπο δόμησης κατά τουλάχιστον 20%. Οι 3 Υπεύθυνος δικαιούχος η εταιρεία INTERGEO Ε.Π.E. 4 Υπεύθυνος δικαιούχος η εταιρεία ΥΕΤΟΣ O.E. 8

επιλεγμένες λύσεις, τόσο για το σχολικό συγκρότημα όσο και για την ιδιωτική κατοικία έχουν ως κοινό τόπο την αυξημένη συμμετοχή του πρασίνου. Στον πίνακα διακρίνεται ότι υπάρχει πλήθος εναλλακτικών τρόπων για την επίτευξη μείωσης του συντελεστή απορροής τόσο με οικονομικές αλλά και με λιγότερο οικονομικές μεθόδους. Το Σενάριο που επιτυγχάνει τόσο τη μείωση του συντελεστή απορροής αλλά έχει και το χαμηλότερο κόστος είναι το Σενάριο 1 που προβλέπει την απόληξη των υδρορροών κεραμοσκεπής σε κατάλληλα διαμορφωμένους χώρους. Όμως, σημαντική παράμετρος εκτός από την άρση της στεγανοποίησης αποτελεί και η ενίσχυση της συμμετοχής του πράσινου στην καθημερινότητα του πολίτη. Αυτή διασφαλίζεται με την εφαρμογή του Σεναρίου 4, που περιλαμβάνει την ευρεία συμμετοχή του πρασίνου (χλοοτάπητας, θάμνοι και δένδρα) στη ζωή των κατοίκων. α/α Σεναρίου Κόστος/m 2 Βελτίωση C για ποσοστό έκτασης εφαρμογής 50% Σενάριο 1 10,00 25,08 Σενάριο 2 32,50 29,15 Σενάριο 3 20,00 32,41 Σενάριο 4 22,50 33,22 Σενάριο 5 70,00 33,22 Σενάριο 6 57,50 25,08 Εκτιμώντας ότι, εκτός από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα (άρση στεγανοποίησης) έχει σημασία, ειδικά σε νέες υπό αστικοποίηση περιοχές, και η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, για το λόγο αυτό, προτείνεται η εφαρμογή του Σεναρίου 4. Η επιλογή των τεχνικών αποφυγής της στεγανοποίησης έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε η υιοθέτησή τους να είναι κατά το δυνατό πιο εύκολη. Έτσι επιλέχθηκαν απλές τεχνικές, ευρέως διαθέσιμες στην ελληνική αγορά και εύκολα συντηρήσιμες. Με την υιοθέτηση των τεχνικών αυτών, η εμφάνιση του περιβαλλοντικού οφέλους (μείωση πλημμυρών, αύξηση αστικού πρασίνου, μείωση υψηλών θερμοκρασιών) σε μια περιοχή αναμένεται να είναι σχεδόν άμεση. Επιπλέον, τα οικονομικά οφέλη στην περιοχή είναι προφανή καθώς αναμένεται α) να μειωθούν σημαντικά οι ζημιές από πλημμύρες με ταυτόχρονη μείωση του κόστους κατασκευής αποχετευτικών δικτύων και αντιπλημμυρικών έργων, β) να μειωθεί η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας για ψύξη μέσω κλιματισμού, γ) θα αυξηθεί η ποιότητα ζωής με ταυτόχρονη τόνωση της τοπικής αγοράς. Όλα τα παραπάνω συνηγορούν σε αύξηση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων. Σχέδιο δράσης προστασίας εδάφους της λεκάνης του ποταμού Ανθεμούντα 5 Από την εφαρμογή των προηγουμένων μεθοδολογιών/ εργαλείων στις πιλοτικές περιοχές της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεμούντα, προέκυψαν προβλήματα σχετικά με την κατάσταση του εδάφους, ανά κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης, τα οποία και παρουσιάζονται στη συνέχεια. Για την αντιμετώπιση τους, προτάθηκε ένα σχέδιο δράσης προστασίας εδάφους από το εταιρικό σχήμα του έργου, το οποίο και τέθηκε σε διαβούλευση με τους κοινωνικούς εταίρους της περιοχής. Το τελικό σχέδιο δράσης εδάφους εγκρίθηκε από τους ίδιους φορείς, οι οποίοι παράλληλα δεσμεύθηκαν για την άμεση εφαρμογή του. 5 Υπεύθυνος δικαιούχος το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Κεντρικής Μακεδονίας 9

Τ α αποτελέσματα Η Κατάσταση του εδάφους στη λεκάνη του Ανθεμούντα Tα συμπεράσματα που προέκυψαν, από την εφαρμογή των προηγουμένων μεθοδολογιών, για την κατάσταση του εδάφους, ανά κίνδυνο εδαφικής υποβάθμισης, στις πιλοτικές περιοχές της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεμούντα, είναι τα παρακάτω: Διάβρωση ορεινών και ημιορεινών περιοχών Διάβρωση πεδινών περιοχών Το 0,2% της συνολικής έκτασης της λεκάνης, περίπου 640 στρέμματα, παρουσιάζει πολύ υψηλό κίνδυνο διάβρωσης και το 5,25%, 16.860 στρέμματα, υψηλό. Το 7,3% της πιλοτικής ημιορεινής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα, περίπου 9.200 στρέμματα, ανήκει στη ζώνη υψηλής προτεραιότητας δράσης για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων του φαινομένου της διάβρωσης. Το 9,2%, 1.154 στρέμματα, της πιλοτικής αγροτικής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα που διερευνήθηκε παρουσιάζει ισχυρή διάβρωση. Το 21,7%, 3.293 στρέμματα, της πιλοτικής αγροτικής περιοχής της Δημοτικής Ενότητας Βασιλικών που διερευνήθηκε παρουσιάζει ισχυρή διάβρωση. Μείωση οργανικής ουσίας στις πεδινές περιοχές Πιλοτική περιοχή Δημοτικής Ενότητας Ανθεμούντα Το 0,7% της έκτασης, δηλ. 89 στρέμματα, παρουσιάζει χαμηλή περιεκτικότητα εδάφους σε οργανική ουσία (<1%). Το 74% της έκτασης, δηλ. 9.108 στρέμματα, παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα εδάφους σε οργανική ουσία (1-2%). Πιλοτική περιοχή Δημοτικής Ενότητας Βασιλικών Το 4,4% της έκτασης, 2.053 στρέμματα, παρουσιάζει χαμηλή περιεκτικότητα εδάφους σε οργανική ουσία (<1%). Το 91,5% της έκτασης, 42.371 στρέμματα, παρουσιάζει μέση περιεκτικότητα σε οργανική ουσία (1-2%). Το 99% των θερμοκηπίων, 101 από τα 102 που διερευνήθηκαν, παρουσιάζουν χαμηλή ή μέση περιεκτικότητα εδάφους σε οργανική ουσία. Αλάτωση στις πεδινές περιοχές Η παρουσία αλάτωσης στα καλλιεργούμενα εδάφη της υπό μελέτη περιοχής περιορίζεται σε ελάχιστα σημεία. Οι θέσεις με υψηλές τιμές αλατότητας εντοπίζονται πέριξ της κεντρικής κοίτης του ποταμού Ανθεμούντα και ιδίως στο βορειοδυτικό τμήμα της Τοπικής Κοινότητας Αγίας Παρασκευής. Η παρουσία αλάτωσης στα θερμοκήπια της Δημοτικής Κοινότητας Βασιλικών είναι σημαντική. 10

Από τα πιθανώς ρυπασμένα πεδία που διερευνήθηκαν στη Δημοτική Ενότητα Θέρμης: Ρύπανση εδάφους κανένα δεν εμπίπτει στη ζώνη υψηλής και πολύ υψηλής επικινδυνότητας 17 πεδία κατατάσσονται στη ζώνη χαμηλής επικινδυνότητας και 14 πεδία στη ζώνη μέσης επικινδυνότητας. Αυτή η κατάταξη των πεδίων στη ζώνη μέσης επικινδυνότητας δεν προϊδεάζει για ανεύρεση σημαντικής ρύπανσης με μη αναστρέψιμες συνέπειες. Στεγανοποίηση Ο κίνδυνος στεγανοποίησης για τη Δημοτική ενότητα Θέρμης κρίνεται χαμηλός. Μόνο το 3,5% της επιφάνειας της Δ.Ε. Θέρμης κινείται σε πολύ υψηλά επίπεδα στεγανοποίησης με τιμές συντελεστή απορροής >60%. Η διαμόρφωση των υψηλών αυτών τιμών στη Δ.Ε. Θέρμης, εντοπίζεται στις οικιστικές περιοχές της Δ.Ε. και κυρίως σε αυτές με υψηλή κλίση, καθώς ο συντελεστής απορροής αυξάνει με την αύξηση της κλίσης μιας περιοχής. Το σχέδιο δράσης Με βάση τα προηγούμενα αποτελέσματα για την κατάσταση του εδάφους στις πιλοτικές περιοχές, συντάχθηκε ένα προσχέδιο δράσης, για τη διαχείριση και προστασία του εδάφους της περιοχής, συνολικότερα. Το προσχέδιο αυτό παρουσιάσθηκε και συζητήθηκε με τους σημαντικότερους στη διαχείριση εδάφους φορείς της περιοχής, σε μια διαδικασία διαβούλευσης, την περίοδο Φεβρουαρίου-Μαρτίου 2012. Το τελικό σχέδιο δράσης περιλαμβάνει το παρακάτω πρόγραμμα μέτρων. Α. Διάβρωση ορεινών και ημιορεινών περιοχών Στη Δημοτική Ενότητα Ανθεμούντα (πιλοτική περιοχή έργου): Προστασία υδατορευμάτων, Εφαρμογή κατάλληλων καλλιεργητικών πρακτικών, Διαχείριση της βόσκησης και υλοτομίας, Κατασκευή φράγματος Βραχιωλά, Σχεδιασμός και κατασκευή έργων αποκατάστασης και Σταθεροποίησης Εδάφους στα πρανή κατάντη των Μεταλλείων του Βάβδου και Προστασία Οδικού δικτύου, οικισμών και εγκαταστάσεων. Σε όλη την έκταση της λεκάνης: Αναγνώριση των περιοχών που κινδυνεύουν από υδατοδιάβρωση στις Δημοτικές Ενότητες Θέρμης και Βασιλικών, Ανάπτυξη Δικτύου και προγράμματος παρακολούθησης του φαινομένου και Εκπόνηση απαραίτητων μελετών για την αντιμετώπιση του φαινομένου της υδατοδιάβρωσης. Β. Υποβάθμιση εδάφους στις πεδινές περιοχές Στις Δημοτικές Ενότητες Βασιλικών και Ανθεμούντα (πιλοτική περιοχή έργου): Ενημέρωση των αρμόδιων φορέων και των παραγωγών για τα αποτελέσματα της εδαφολογικής έρευνας, 11

Καθορισμός και εφαρμογή των κατάλληλων αγρονομικών πρακτικών στις καλλιεργούμενες εκτάσεις, Παρακολούθηση των αποτελεσμάτων από την εφαρμογή των μέτρων στις καλλιεργούμενες εκτάσεις και Αξιοποίηση του εδαφολογικού χάρτη στη βελτίωση της γεωργικής παραγωγής. Όλη η έκταση της λεκάνης: Εδαφολογική έρευνα στην υπόλοιπη αγροτική περιοχή της λεκάνης, αντίστοιχη με αυτή του έργου και καθορισμός κατάλληλων αγρονομικών πρακτικών και ελέγχων. Γ. Ρύπανση εδαφών από σημειακές πηγές Δημοτική Ενότητα Θέρμης (πιλοτική περιοχή έργου): Αποκατάσταση και περιβαλλοντική παρακολούθηση των δύο μέτρια ρυπασμένων πεδίων που εντοπίσθηκαν και Περιβαλλοντική παρακολούθηση του ρέματος στο ΧΔΑ Ταγαράδων. Όλη η έκταση της λεκάνης: Καταγραφή και κατάταξη των πιθανά ρυπασμένων πεδίων στις Δ.Ε. Βασιλικών και Ανθεμούντα, Περιβαλλοντικός έλεγχος πεδίων, ανάλογα με τα αποτελέσματα της κατάταξης, Αποκατάσταση και Περιβαλλοντική παρακολούθηση των ρυπασμένων πεδίων, που πιθανά εντοπισθούν. Δ. Στεγανοποίηση εδαφών Δημοτική Ενότητα Θέρμης (πιλοτική περιοχή έργου): Ενημέρωση και έλεγχος εφαρμογής των κτιριοδομικού κανονισμού στα υφιστάμενα και νέα κτίρια, Τεχνικές παρεμβάσεις στα υφιστάμενα και νέα δημοτικά κτίρια και ανοικτούς χώρους, Ενημέρωση, κινητοποίηση και ενθάρρυνση για την εφαρμογή απλών ή σύνθετων παρεμβάσεων αποτροπής της στεγανοποίησης στα ιδιωτικά κτίρια, Εγκατάσταση συστημάτων συλλογής και ανακύκλωσης βρόχινου νερού και Προσαρμογή της πολεοδομικής μελέτης της Νέας Ραιδεστού, με στόχο τον περιορισμό της στεγανοποίησης. Όλη η έκταση της λεκάνης: Ενσωμάτωση του κριτηρίου της μείωσης της στεγανοποίησης στα μελλοντικά πολεοδομικά σχέδια επεκτάσεων, Εκπαίδευση μελετητών, κατασκευαστών και προσωπικού των τεχνικών υπηρεσιών των Δήμων και Εκπόνηση απαραίτητων μελετών περίπτωσης για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Ε. Συμπληρωματικά μέτρα Καθορισμός αρμοδιοτήτων των διαφόρων τοπικών φορέων για την εφαρμογή του παρόντος σχεδίου δράσης και την προστασία του εδάφους της λεκάνης Έρευνα και διαχρονική παρακολούθηση του εδάφους Δράσεις Εκπαίδευσης - Ενημέρωσης- Ευαισθητοποίησης για την προστασία του εδάφους Οργάνωση της κοινωνικής συμμετοχής - Υποστήριξη δράσεων εθελοντισμού 12

Ε πιπτώσεις-οφέλη από την υλοποίηση του έργου Εκλαϊκευμένη Έκθεση (Layman s Report) Τα σημαντικότερα οφέλη που προέκυψαν από την υλοποίηση του έργου είναι: 1. Η συμβολή στην εφαρμογή κοινής Ευρωπαϊκής πολιτικής για το έδαφος 2. Η ανάπτυξη και διάδοση μεθοδολογιών και γνώσεων στη διαχείριση εδάφους βασισμένη στην Ευρωπαϊκή Θεματική Στρατηγική για το Έδαφος 3. Η ανάπτυξη βιώσιμης πολιτικής διαχείρισης εδάφους στη λεκάνη του Ανθεμούντα μέσω της αναγνώρισης και του ελέγχου των κινδύνων του εδάφους στην περιοχή 4. Η αντιμετώπιση της υποβάθμισης του εδάφους στις αγροτικές εκτάσεις της λεκάνης 5. Η αντιμετώπιση της διάβρωσης στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές της 6. Ανάπτυξη ολοκληρωμένης μεθοδολογίας καταγραφής, αξιολόγησης, απορρύπανσης και παρακολούθησης της ρυπασμένης γης 7. Η προστασία και ο έλεγχος της ρύπανσης και της στεγανοποίησης σε έντονα αστικοποιημένες περιοχές 8. Η βελτίωση των δεξιοτήτων και της δυναμικότητας των αρχών και των επιστημόνων διαχείρισης εδάφους στην Κεντρική Μακεδονία και στην Ελλάδα γενικότερα 9. Η ανάπτυξη ικανοτήτων των τοπικών αρχών και φορέων στη διαχείριση εδάφους και ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας της περιοχής της λεκάνης του Ανθεμούντα, σε σχέση με τις απειλές και την αξία του εδάφους Η χρήση των μοντέλων αξιολόγησης των απειλών του εδάφους καθώς και των εργαλείων λήψης απόφασης για την αντιμετώπιση τους, που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του έργου, δίνει τη δυνατότητα μιας προκαταρκτικής αξιολόγησης και σχεδιασμού των μέτρων που απαιτούνται περιορίζοντας του απαιτούμενους πόρους, οικονομικούς και ανθρώπινους. Ειδικότερα, σε περίπτωση ελέγχου μεγάλων περιοχών, σε επίπεδο Δήμου ή Περιφέρειας, η εξοικονόμηση αυτή είναι σημαντική καθώς γίνεται ιεράρχηση του βαθμού επικινδυνότητας των περιοχών που χρήζουν άμεσης προστασίας και αποκατάστασης από τις εκάστοτε αναγνωρισθείσες απειλές. Έτσι στη συνέχεια μπορεί να οργανωθεί ο επί τόπου έλεγχος όχι στο σύνολο της έκτασης που εξετάσθηκε αρχικά, αλλά μόνο σε αυτές που παρουσιάζουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης των συγκεκριμένων απειλών. Τέλος, η επίδραση από την εφαρμογή των αποτελεσμάτων στην περιοχή του έργου και ιδιαίτερα του σχεδίου δράσης θα βελτιώσει την ασφάλεια και την ποιότητα ζωής των κατοίκων της περιοχής μέσω της αναστροφής της υποβάθμισης της ποιότητας του εδάφους από την προστασία από τους διαφόρους κινδύνους που διερευνήθηκαν. 13

Δ υνατότητα μεταφοράς των αποτελεσμάτων Το έργο σχεδιάσθηκε και υλοποιήθηκε με στόχο την ανάπτυξη τεχνικών εργαλείων, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν από διαχειριστές εδάφους για την προστασία, αντιμετώπιση και παρακολούθηση των κινδύνων του εδάφους. Τα εργαλεία που παρήχθησαν είναι φιλικά προς τους χρήστες και μπορούν να διαδοθούν και να χρησιμοποιηθούν εύκολα. Επιπλέον, οι ίδιοι οι δικαιούχοι του έργου έχουν επενδύσει σε αυτά με στόχο την αξιοποίησή τους και μετά τη λήξη του έργου για την ενδυνάμωση ή/και επέκταση των δραστηριοτήτων τους. Το έργο αποτελεί πρώτη προσπάθεια εφαρμογής της θεματικής στρατηγικής εδάφους στην Ελλάδα και μπορεί να αποτελέσει πιλότο για μελλοντικές εφαρμογές. Επιπλέον, εισάγει μια καινοτόμο προσέγγιση της διαχείρισης του εδάφους σε επίπεδο λεκάνης απορροής κατά αντιστοιχία με την κατεύθυνση της οδηγίας 2000/60/ΕΚ για τα ύδατα. Η προσέγγιση αυτή είναι τεχνικά και επιστημονικά εφαρμόσιμη και ολοκληρωμένη, καθώς τα στοιχεία και δεδομένα που συλλέγονται και ταξινομούνται ανά λεκάνη απορροής, μπορούν να αναζητηθούν και χρησιμοποιηθούν ευκολότερα και επιπλέον λόγω της σημαντικής αλληλεπίδρασης μεταξύ νερού και εδάφους και των ανάλογων επιπτώσεων από τις ανθρωπογενείς δραστηριότητες σε αυτά. Ακόμα, το σχέδιο δράσης προστασία του εδάφους της λεκάνης Ανθεμούντα θα αποτελέσει οδηγό χάραξης μελλοντικών ενεργειών βελτίωσης της κατάστασης του εδάφους στην περιοχή, ενώ η παραχθείσα από το έργο πληροφορία θα είναι διαθέσιμη προς κάθε ενδιαφερόμενο, σε συνδυασμό και με τη λειτουργία της ιστοσελίδας του έργου. Ο εδαφολογικός χάρτης καθώς και οι θεματικοί χάρτες των χαρακτηριστικών του εδάφους που προέκυψαν από τη διερεύνηση της αγροτικής γης θα αποτελέσουν σημαντικά εργαλεία χάραξης αγροτικής πολιτικής για την περιοχή με στόχο τις αναδιαρθρώσεις καλλιεργειών και τη βελτίωση της ποιότητας των αγροτικών προϊόντων και το αγροτικού εισοδήματος. Οι μελέτες περίπτωσης για την αντιμετώπιση της υδατοδιάβρωσης στα Μεταλλεία του Βάβδου και τα σενάρια αστικοποίησης μπορούν να εφαρμοσθούν από τους Δήμους της περιοχής το επόμενο διάστημα. Επιπλέον, τα αποτελέσματα/εργαλεία του έργου μπορούν να εφαρμοσθούν και σε άλλες μεσογειακές λεκάνες είτε ως έχουν είτε με κάποιες τροποποιήσεις στους παραμέτρους που τα απαρτίζουν, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά των εδαφών στα οποία πρόκειται να εφαρμοσθούν. 14

Γ λωσσάρι Εκλαϊκευμένη Έκθεση (Layman s Report) Έδαφος ορίζεται το ανώτερο στρώμα του φλοιού της γης, μεταξύ της επιφάνειας και του βραχώδους υποστρώματός της. Αποτελείται από ανόργανα συστατικά, οργανική ύλη, νερό, αέρα και ζωντανούς οργανισμούς. Είναι το συνδετικό στοιχείο της γης με τον αέρα και το νερό και φιλοξενεί τα περισσότερα στοιχεία της βιόσφαιρας. Διάβρωση εδάφους εννοούμε την προοδευτική αποσύνθεση των υλικών των εδαφών με την πάροδο του χρόνου υπό την επίδραση παραγόντων του περιβάλλοντος, όπως του ανέμου, του νερού, του πάγου ή ακόμη και των ζωντανών οργανισμών (βιοδιάβρωση), εξ αιτίας χημικών αντιδράσεων. Αλάτωση είναι η συσσώρευση υδατοδιαλυτών αλάτων, κυρίως νατρίου, μαγνησίου και ασβεστίου στο έδαφος με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της εδαφικής γονιμότητας (ερημοποίηση). Οργανική ουσία του εδάφους αναφέρεται στα οργανικά συστατικά του εδάφους τα οποία περιλαμβάνουν κάθε ζωικό ή φυτικό υπόλειμμα το οποίο παραμένει ή επιστρέφει στο έδαφος και υπόκειται σε διεργασίες αποικοδόμησης. Στεγανοποίηση/σφράγιση εδάφους είναι η κάλυψη της επιφάνειας του εδάφους με αδιαπέρατα υλικά με σκοπό την αστική ανάπτυξη και την κατασκευή υποδομών. Ρύπανση εδάφους είναι η μείωση της ικανότητας του εδαφικού οικοσυστήματος να επιτελέσει τις βασικές του λειτουργίες, ως αποτέλεσμα την εναπόθεση οργανικών ή ανόργανων ουσιών. 15

Ε ταιρικό Σχήμα Συντονιστής Δικαιούχος ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε. Αναπτυξιακή Ανώνυμος Εταιρεία Ο.Τ.Α. Ανατολικής Θεσσαλονίκης : 1 ο χλμ. Θέρμης-Τριαδίου, Τ.Θ.: 60497, Τ.Κ.: GR-57001, Θέρμη. : +30 2310 463930, : +30 2310 486203 @: info@anatoliki.gr : www.anatoliki.gr Συμπράττοντες δικαιούχοι ΕΛΓΟ-ΙΕΒ Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός «ΔΗΜΗΤΡΑ» Ινστιτούτο Εγγείων Βελτιώσεων : Βιομηχανική Περιοχή Σίνδου, Τ.Κ.: GR-57400, Θεσσαλονίκη. : +30 2310 798790, : +30 2310 796352 @ : dir.lri@nagref.gr : www.lri.gr INTERGEO INTERGEO Ε.Π.Ε. Τεχνολογίες Περιβάλλοντος : Βιομηχανική Περιοχή Θέρμης, Τ.Κ.: GR-57001, Θεσσαλονίκη. : +30 2310 478147, : +30 2310 478149 @ : thessaloniki@intergeo.com : www.intergeo.gr ΥΕΤΟΣ ΥΕΤΟΣ Ο.Ε. - Σπυρίδης Α., Κούταλου Β. Μελέτες - Έρευνες - Παροχή υπηρεσιών συμβούλου : Πλατεία Ιπποδρομίου 7, Τ.Κ.: GR-54621, Θεσσαλονίκη. : +30 2310 250601-3, : +30 2310 230428 @ : yetos@otenet.gr : www.yetos.gr ΔΥ-ΑΔΜΘ Αποκεντρωμένη Διοίκηση Μακεδονίας-Θράκης Διεύθυνση Υδάτων Κεντρικής Μακεδονίας : Λεωφόρος Γεωργικής Σχολής 46, Τ.Κ.: GR-55134, Θεσσαλονίκη. : +30 2313 309483, 88, : +30 2310 426160 @ : dy-km@damt.gov.gr : dydaton.damt.gov.gr ΠΤΑ-ΚΜ Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Κεντρικής Μακεδονίας : Θεμιστοκλή Σοφούλη 62Α, Τ.Κ.: GR-54655, Θεσσαλονίκη. : +30 2310 403000, : +30 2310 403059 @ : info@rdfcm.gr : www.rdfcm.gr