Το Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα Ονοµατεπώνυµο : Παπαδούλη Μαρκέλλα- Ιώ Έτος συγγραφής : 2005 Αριθµός Μητρώου : 1340200400344 Μάθηµα : Συνταγµατικό ίκαιο ιδάσκων : κ. ηµητρόπουλος Ανδρέας Σχολή Νοµικών- Οικονοµικών- Πολιτικών Επιστηµών Τµήµα : Νοµικής Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών
Περιεχόµενα : 1. Εισαγωγή (σελ.3) 2. Κεφάλαιο 1 ο : Ιστορική αναδροµή (σελ.4,5,6) 3. Κεφάλαιο 2 ο : Σύνδεση Πρώιµου Κοινοβουλευτικού Συστήµατος και Νοµικής Επιστήµης. (σελ. 7,8) 4. Κεφάλαιο 3 ο : Το Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα. (σελ. 9,10,11,12,13,14,15,16) 5. Βασικά Συµπεράσµατα (σελ. 17,18) 6. Περίληψη Summary (σελ. 19,20) 7. Βιβλιογραφία (σελ.21) 2
Εισαγωγή «Το Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα» Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα είναι το κυβερνητικό σύστηµα, κατά το οποίο η κυβέρνηση αναδεικνυόµενη από τον ανώτατο άρχοντα εξαρτάται από το κοινοβούλιο, δηλαδή διατηρείται από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία, ελεγχόµενη κατά τη διάρκεια του βίου της από τη µειοψηφία. 1 Η παρούσα εργασία διερευνά τις ιστορικές, πολιτικές και νοµικές συγκυρίες, δηλαδή τους λόγους, που οδήγησαν στην ανάπτυξη και προσωρινή εδραίωση του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος στην Ελλαδα, το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα καθευατό καθώς και τις απηχήσεις αυτού στη σύγχρονη ελληνική συνταγµατική ιστορία. Με αυτόν τον τρόπο θα καταστεί δυνατό να έρθουν στο φώς οι ρίζες του σύγχρονου κοινοβουλευτισµού και οπώς επίσης και να φανεί πιθανή συνάφεια στις απαρχές αυτού µε άλλα ευρωπαικά ή µη κοινοβουλευτικά συστήµατα. Η µελέτη του θέµατος αυτού κρίνεται αναγκαία διότι αφενός, πρόκειται για κάτι που για άγνωστους λόγους δεν έχει πρόκαλέσει ευρύ επιστηµονικό ενδιαφέρον αντίστοιχο της βαρύτητας του και συνεπώς η έρευνα αυτή θα συνδράµει στην προσπάθεια αποσαφήνισης των συνθηκών «επιβολής» του και αφετέρου επειδή θα γίνει προσπάθεια να δοθούν απαντήσεις ως προς το «τι» και το «γιατί» που ταλανίζουν πολλούς ιστορικούς και νοµοµαθείς. 1 ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, «Γενική Συνταγµατική Θεωρία», Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 2004, σελ.555 κεφ. 20 παρ.924 3
Κεφάλαιο 1 ο : Ιστορική αναδροµή Η δηµιουργία του κοινοβουλευτικού συστήµατος επιβεβαιώνει την άποψη ότι τα Συντάγµατα εκφράζουν την πολιτική ισορροπία µεταξύ δυο αντιθέτων δυνάµεων σε δεδοµένες ιστορικο-πολιτικές συγκυρίες. Η δηµιουργία του κοινοβουλευτικού συστήµατος οφείλεται στην αντιπαράθεση µονάρχη-κοινοβουλίου και στην προσπάθεια του δεύτερου να κατοχυρώσει τα δικαιώµατα και τις ελευθερίες του έναντι του πρώτου. Έτσι, η δηµιουργία του κοινοβουλευτικού συστήµατος προέκυψε ως λύση στη σύγκρουση αυτή. Καίτοι η αντιπαράθεση παλαιότερα υφίστατο έξω από τα κοινοβουλευτικά πλαίσια, είχε δηλαδή χαρακτήρα «εξωτερικό», σήµερα έχει λάβει χαρακτήρα «εσωτερικό». Σε κάθε περίπτωση όµως η εξισορρόπηση των αντίρροπων δυνάµεων επιτεύχθηκε χάρη στη δηµιουργία κοινοβουλευτικού συστήµατος. Και στην Ελλάδα, η αρχή του κοινοβουλευτικού συστήµατος έγινε για τους προαναφερθέντες λόγους. Η συνεχής ενίσχυση της αστικής τάξης την είχε οδηγήσει σε επαναλαµβανόµενες ρήξεις µε τον Όθωνα από τις οποίες βγήκε κερδισµένη, καθώς πλέον διαδραµάτιζε κυρίαρχο ρόλο στην πολιτική ζωή, ιδίως στη διαµόρφωση των πολιτικών κοµµάτων και στην άσκηση της εξουσίας. Ο Όθωνας και η µοναρχία που αντιπροσώπευε,όµως, 4
είχε ήδη συγκρουστεί και µε το «κατεστηµένο της αριστοκρατίας των επαναστατών και των επιγόνων τους» και είχε ηττηθεί. Σαφέστατα το ελληνικό κοινοβουλευτικό σύστηµα δεν έµεινε ανεπηρέαστο από τα περίφηµα «Επαναστατικά Συντάγµατα» γι αυτό άλλωστε και εµφανίζει ορισµένες ιδιοµορφίες, οι οποίες βέβαια συνδέονται και µε τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού χώρου εν γένει, και µε το ανέκαθεν δηµοκρατικό φρόνηµα των Ελλήνων. Έπειτα από την ταραγµένη ιστορική περίοδο της εκθρόνισης του Όθωνα και της ενθρόνισης του νέου βασιλιά, Γεωργίου, ξεκινά η επανάσταση του 1862, η οποία έχει ως αποτέλεσµα την εγκαθίδρυση του κοινοβουλευτικού συστήµατος. Με την εδραίωση του νέου µονάρχη γίνεται σαφές ότι οι Επαναστάτες του 1862 δεν απέβλεπαν στην αποµάκρυνση του θεσµού της βασιλείας αλλά στην αποµάκρυνση του συγκεκριµένου µονάρχη, όπως άλλωστε και δηλώνεται στο «Ψήφισµα του Έθνους». Παρόλα αυτά, το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα εγκαθιδρύεται σε περίοδο που απουσιάζει ο µονάρχης, το διάστηµα δηλαδή µεταξύ δύο βασιλέων, κάτι το οποίο εξηγεί γιατί ο λαός το δέχτηκε αβίαστα και γιατί δεν τέθηκε θέµα αµφισβήτησης της κυβέρνησης χωρίς ψήφο εµπιστοσύνης από το Κοινοβούλιο. Κατά συνέπεια, το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα ανθεί σε µια περίοδο οπού διαµάχες µεταξύ λαού και βασιλιά σχεδόν απουσιάζουν, συνθήκες που θα µπορούσαν να περιγραφούν ως «ειδυλλιακό συνταγµατικό περιβάλλον» 2. Θα πρέπει να σηµειωθεί εντούτοις ότι αν και βαθύτερη αιτία για την εισαγωγή του κοινοβουλευτικού συστήµατος στη χώρα µας ήταν η αντίφαση ανάµεσα στην ενίσχυση του πολιτικού και του θεσµικού βάρους της Βουλής από τη µία µεριά και στην εµµονή του Βασιλιά να επεµβαίνει στην τρέχουσα πολιτική πρακτική από την άλλη, αφορµή στάθηκε η θαρραλέα στάση ενός 2 Βλ. και ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, «Η γέννηση του κοινοβουλευτικού συστήµατος και η ανάδειξη της κυβέρνησης : το κοινοβουλευτικό σύστηµα και η ανάδειξη της κυβέρνησης στην Ελλάδα (1844-1875), Εκδ. Σάκκουλας, Αθήνα 1988, παρ. 283 5
πολιτικού, που τότε βρισκόταν ακόµη στα πρώτα πολιτικά βήµατα µιας µακράς και αξιόλογης σταδιοδροµίας, του Χαριλάου Τρικούπη, που µε το περίφηµο άρθρο του «Τις πταιει ;» 3, έδωσε µία εµπεριστατωµένη έκθεση των κατά τη γνώµη του αιτίων της καταστάσεως της χώρας και ο ίδιος εξέθεσε τις θέσεις του ως προς αυτή. Παρότι η ιστορική έναρξη του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος συχνά συγχέεται µε την καθιέρωση της δεδηλωµένης, λανθασµένα βέβαια, διότι η ανάδειξη και διατήρηση κυβέρνησης δεν ταυτίζεται µε τη δηµιουργία του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος. Η ιστορική έναρξή του συµπίπτει µε την ηµεροµηνία που άρχιζε να εφαρµόζεται η αρχή κατά την οποία «η κυβέρνηση οφείλει να έχει την εµπιστοσύνη του κοινοβουλίου». Συνεπώς, στο ερώτηµα του πότε καθιερώθηκε το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα, η ελληνική νοµική επιστήµη απαντά :το 1875, τη χρονολογία, δηλαδή, της ψήφισης της αρχής της δεδηλωµένης. Είναι αλήθεια ότι υπήρχαν δείγµατα κοινοβουλευτισµού και πριν το 1975, λαµβάνοντας πάντα ως δεδοµένο ότι αρχίζει ήδη να διαγράφεται από το Σύνταγµα του 1864, αλλά µετά από το 1875 σταθεροποιείται. Σε ιστορικές πηγές αναφέρεται για τη χρονική περίοδο 1862-1864 ότι η «η κοινοβουλευτική ιδέα είχε ωριµάσει» ή ότι υπήρχαν «κοινοβουλευτικές τάσεις» ή ακόµα «δείγµατα κοινοβουλευτισµού», αφήνοντας να εννοηθεί ότι πριν το διάστηµα αυτό δεν είχε καθιερωθεί, ούτε λειτουργήσει κάποιο κοινοβουλευτικό σύστηµα. Η αντίληψη αυτή είναι λανθασµένη γιατί κοινοβουλευτικό σύστηµα εφαρµοζόταν ως σύστηµα διατήρησης δεκατρία χρόνια πριν από την αρχή της δεδηλωµένης. 3 Βλ και Αλεβιζάτος Κ. Νικόλαος, «Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγµατική Ιστορία, Σηµειώσεις Πανεπιστηµιακών Παραδόσεων, Τεύχος Α 1821-1941», Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή 1981, 6
Κεφάλαιο 2 ο : Σύνδεση Πρώιµου Κοινοβουλευτικού Συστήµατος και Νοµικής Επιστήµης. Το ερώτηµα της σύνδεσης του ελληνικού πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος και της νοµικής επιστήµης είναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε τη χρονολογία «επιβολής» αυτού στον ελληνικό χώρο. Η χρονολογία αυτή πρέπει πλέον να συσχετισθεί µε το πότε τελικά το κοινοβουλευτικό σύστηµα αναγνωρίστηκε από το Σύνταγµα. Αξίζει να σηµειωθεί, αρχικά, ότι η νοµική επιστήµη δεν υπήρξε ανέκαθεν θετική ως προς το θέµα του κοινοβουλευτικού συστήµατος κατά την περίοδο που εκείνο χαρακτηρίζεται ως «πρώιµο». Αντίθετα, η στάση της νοµικής υπήρξε τουλάχιστον επιφυλακτική, αν όχι αποθαρρυντική. Θα µπορούσε κανείς, λοιπόν, να πει µε ασφάλεια ότι η νοµική επιστήµη δεν στάθηκε αρωγός στη δηµιουργία του κοινοβουλευτικού συστήµατος. Μέχρι και τα νεώτερα χρόνια το κοινοβουλευτικό σύστηµα αντιµετωπιζόταν υποβαθµισµένα, ως «πολιτικός κανόνας» τρόπον τινά. Αποτέλεσµα αυτού υπήρξε η ελλιπής ενασχόληση µε το κοινοβουλευτικό σύστηµα στο λίκνο του, καίτοι οι πηγές και οι πληροφορίες που σώζονται είναι πλούσιες και πολύ ενδιαφέρουσες. Το κοινοβουλευτικό σύστηµα τελικά δεν αναγνωρίζεται από το Σύνταγµα ούτε µε την αναθεώρηση του 1911, κάτι που µεταθέτει τις πρώτες πανεπιστηµιακές µελέτες γι αυτό µετά το 1920. 7
Στο γενικό ερώτηµα, πότε εισήχθη η το κοινοβουλευτικό σύστηµα στην Ελλάδα, η νοµική επιστήµη απαντά το 1875. Αν και αναγνωρίζονται προηγούµενες «κοινοβουλευτικές τάσεις», σύµφωνα µε τη γνώµη που υπάρχει διάχυτη στην ελληνική νοµική επιστήµη, χρονική αφετηρία του ελληνικού κοινοβουλευτικού συστήµατος θεωρείται το 1875,το έτος διακήρυξης,δηλαδή, της αρχής της δεδηλωµένης, 4 κυρίαρχο ρόλο στην οποία έπαιξε η παρουσία του Χαριλάου Τρικούπη. 5 Κεφαλαιώδη σηµασία κατέχει το ερώτηµα «η ιστορική γένεση του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος συµπίπτει µε τη νοµική του διαµόρφωση ή αντίθετα διαφοροποιούνται χρονικά» ; Σε αυτό το σηµείο χρήσιµο θα ήταν να λεχθεί ότι η ιστορική τοποθέτηση των αρχών του κοινοβουλευτικού συστήµατος κατά τη µεταβατική περίοδο, δεν σηµαίνει απαραίτητα και ότι τη δεδοµένη περίοδο το σύστηµα που εφαρµοζόταν µπορεί να χαρακτηριστεί ως «ολοκληρωµένο». Αντίθετα, το κοινοβουλευτικό σύστηµα που εφαρµοζόταν τότε, µακράν απέχει από αυτό που εφαρµόστηκε µεταγενέστερα. Η διαπίστωση αυτή δεν αφορά µονάχα στις διαφορετικές διαστάσεις αυτού, την ανάδειξη και τη διατήρηση, αλλά και σε καθεαυτή τη διάσταση της διατήρησης. Βρίσκεται, λοιπόν, στον εντοπισµό των διαφορών µέσα στους κόλπους της διατήρησης, η τελική απάντηση στο ερώτηµα του ποίας µορφής κοινοβουλευτικό σύστηµα εφαρµόστηκε κατά την περίοδο 1864-1875. 4 βλ.σχετικά και ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, «Η γέννηση του κοινοβουλευτικού συστήµατος και η ανάδειξη της κυβέρνησης : το κοινοβουλευτικό σύστηµα και η ανάδειξη της κυβέρνησης στην Ελλάδα ( 1844-1875), Εκδόσεις Σάκκουλας, Αθήνα 1988, 5 Αρχή της δεδηλωµένης : αρχή σύµφωνα µε την οποία ο βασιλιάς έπρεπε να δίνει την εντολή σχηµατισµού κυβέρνησης µόνο σε πολιτικό ο οποίος είχε τη «δεδηλωµένη» εµπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Αυτό στερούσε από τα κόµµατα της µειοψηφίας τη δυνατότητα σχηµατισµού κυβέρνησης, θα τα ωθούσε σε συνένωση µε τα µεγάλα και θα είχε ως αποτέλεσµα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας. βλ. σχετικά και Αζέλης Αγαθοκλής,«ιαµόρφωση και λειτουργία πολιτών κοµµάτων (1821-1936), {Θέµατα Νεοελληνικής Ιστορίας} για την Γ Τάξη Ενιαίου Λυκείου(Θεωρητική Κατεύθυνση), Οργανισµός Εκδόσεων ιδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 2003, κεφ.2, σελ.81. 8
Κεφάλαιο 3 ο : Το Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα. Εισαγωγικά : Θα πρέπει να αποσαφηνιστεί ο όρος «κοινοβουλευτικό σύστηµα» προτού προχωρήσει κανείς σε οιαδήποτε συµπεράσµατα. Εφόσον λοιπόν το «κοινοβουλευτικό σύστηµα» περιλαµβάνει τον έλεγχο της κυβέρνησης από τη Βουλή, η έναρξη του µπορεί να τοποθετηθεί το 1844, µε την έναρξη εφαρµογής του Συντάγµατος που ψηφίστηκε το ίδιο έτος. Όµως δεν θα ήταν δυνατόν να γίνει κάποια αναφορά σε «κοινοβουλευτικό σύστηµα» χωρίς να προκληθεί σύγχυση, ειδικά όταν εµπλέκεται και στον τρόπο ανάδειξης ή διατήρησης κυβέρνησης. Από τις τρεις διαστάσεις του Κοινοβουλευτικού Συστήµατος, τον έλεγχο, τη διατήρηση και την ανάδειξη, η πρώτη θα µπορούσε να αποµονωθεί, κάτι που θα ήταν ολωσδιόλου άκαιρο, ειδικά για τη δεύτερη διάσταση. Επεξηγηµατικά, δε θα ήταν ορθό να συµπίπτει η έναρξη του κοινοβουλευτικού συστήµατος µε την διατήρηση και την ανάδειξη της κυβέρνησης. 9
Α.Σύστηµα διατήρησης της κυβέρνησης. Στο στάδιο αυτό, το κοινοβουλευτικό σύστηµα αφορά µόνο τη διατήρηση της κυβέρνησης στην εξουσία, όχι όµως και την ανάδειξή της. Στο σηµείο αυτό φθάσαµε ως εξής:ο µονάρχης διατήρησε την εξουσία να διορίζει την κυβέρνηση (της αρεσκείας και επιλογής του), η διατήρηση όµως αυτής στην εξουσία εξαρτήθηκε από την εµπιστοσύνη του κοινοβουλίου. Έχουµε δηλαδή τη διάκριση ανάµεσα στην ανάδειξη τα κυβέρνησης και τα διατήρησή της. Η ανάδειξή της ανήκε στον ανώτατο άρχοντα, ενώ Η διατήρησή της ήταν θέµα του κοινοβουλίου. Στον πρώιµο κοινοβουλευτισµό, το κοινοβούλιο δεν αναδεικνύει την κυβέρνηση, απλά εκφράζει την εµπιστοσύνη ή την δυσπιστία του στην κυβέρνηση που έχει ήδη επιλέξει ο µονάρχης. Η διάκριση ανάµεσα στη διατήρηση και την ανάδειξη της κυβέρνησης στην εξουσία είναι εποµένως απαραίτητη και θεµελιώδης για την ανάλυση τόσο του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος, όσο και του σύγχρονου κοινοβουλευτικού συστήµατος, αλλά και για την κατανόηση της λειτουργίας τους. Η διάκριση αυτή αντιστοιχεί επίσης και στη διάκριση µεταξύ της διαχείρισης και του ελέγχου των κρατικών υποθέσεων. Η 10
βουλή δεν κυβερνά, αλλά ελέγχει τη διαχείριση του κρατικού έργου, το οποίο διεκπεραιώνει η κυβέρνηση. Β. Μοναρχική και Κοινοβουλευτική διάσταση του Πρώιµου Κοινοβουλευτικού Συστήµατος. Στο πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα, η κυβέρνηση αποκτά µια κάποια ανεξαρτησία µια αυτοτέλεια πάντα σε σύγκριση µε το προηγούµενο στάδιο- από τον αρχηγό του κράτους. Από τη φάση της αποκλειστικής εµπιστοσύνης του µονάρχη, η κυβέρνηση αρχίζει σταδιακά να αυτονοµείται. Τώρα πια δεν εξαρτάται, όπως συνέβαινε στη µοναρχία, µόνο από την εµπιστοσύνη του µονάρχη, αλλά και από εκείνη της κοινοβουλίου. Η πρώτη αναφέρεται στο διορισµό, η δεύτερη στη διατήρηση της κυβέρνησης. Η εµπιστοσύνη και των δυο ( µονάρχη και κυβέρνησης) είναι απαραίτητοι όροι, γι αυτό και µιλάµε για το σύστηµα «της διπλής εµπιστοσύνης», που λειτουργεί επιπλέον και ως ισορροπιστικός παράγοντας στις σχέσεις µονάρχηκοινοβουλίου. Άρα, το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα έχει δυο διαστάσεις την κοινοβουλευτική και την εξωκοινοβουλευτική-µοναρχική, και αντίστοιχα δυο θεµελιακά της ύπαρξής του στοιχεία:το µονάρχη και το κοινοβούλιο. Το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα που καθιερώθηκε από το 1862 στην Ελλάδα ήταν σύστηµα διπλής εµπιστοσύνης, όπου η µοναρχική του διάσταση όχι µόνο δεν εξαλείφθηκε, αλλά έχει πληρέστερη συνταγµατική κατοχύρωση από την κοινοβουλευτική. 11
Η κυβέρνηση, για την ανάδειξή της, εξαρτάται άµεσα από την εµπιστοσύνη του µονάρχη και έµµεσα από εκείνη του κοινοβουλίου, ενώ για τη διατήρησή της εξαρτάται άµεσα από το κοινοβούλιο και έµµεσα από το µονάρχη. Αυτό σηµαίνει ότι ο µονάρχης έχει τη δυνατότητα να παύσει την κυβέρνηση αλλά µόνο για λόγους νοµιµότητας, αλλά και να διαλύει τη βουλή οποτεδήποτε και να προκηρύσσει εκλογές. Η διπλή εµπιστοσύνη πρέπει να υπάρχει και για την ανάδειξη και για τη διατήρηση της κυβέρνησης. Έτσι όπως περιγράφτηκε, το κοινοβουλευτικό σύστηµα ολοκληρώθηκε στην Ελλάδα το 1875. Γνήσιο ή πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα. Το κοινοβουλευτικό σύστηµα εµφανίστηκε και εξελίχθηκε µέσα σε συγκεκριµένες συνθήκες, πολιτικές και κοινωνικές, οι οποίες και το διαµόρφωσαν. Αυτό το πρώτο, το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα, ονοµάζεται και γνήσιο και µερικές φορές χρησιµοποιείται ως µέτρο σύγκρισης για κάποια συγκεκριµένη ενέργεια. Αντίθετα στην άποψη αυτή, υπάρχουν δυο αντιρρήσεις, από τις οποίες η πρώτη αφορά στην εθνική διαµόρφωση και η δεύτερη την ιστορική εξέλιξη του συστήµατος 12
Το κοινοβουλευτικό σύστηµα ξεκίνησε από την Αγγλία και επεκτάθηκε στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης. Σε κάθε χώρα όµως που επικράτησε απέκτησε εθνικά χαρακτηριστικά, προσαρµοζόµενο στις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε κράτους. Σε κάθε περίπτωση, το κοινοβουλευτικό σύστηµα δεν παρέµεινε στάσιµο, ακόµα και στην ίδια τη χώρα απ όπου ξεκίνησε, όπου µάλιστα εξελίχθηκε πολύ νωρίτερα συγκριτικά µε άλλα κράτη, µε συνέπεια το γνήσιο κοινοβουλευτικό σύστηµα να µην υπάρχει πια στη σύγχρονη εποχή. Το σύστηµα αυτό, έτσι, πριν το 1875 όταν η Ελλάδα προσπαθούσε να καθιερώσει την αρχή της δεδηλωµένης, στην Αγγλία είχε ήδη εξελιχθεί. Γι αυτό το γνήσιο κοινοβουλευτικό σύστηµα δεν είναι σε καµία περίπτωση το µέτρο του ορθού, αλλά µόνο το πρώτο, το αρχικό στάδιο του κοινοβουλευτικού συστήµατος και όχι σε κάθε περίπτωση το καλύτερο ή το χωρίς ατέλειες. Γι αυτό και προτιµάται ο όρος πρώιµο που καταδεικνύει επιπλέον, ότι το σύστηµα δεν έχει ωριµάσει. Στο γνήσιο κοινοβουλευτικό σύστηµα ο διορισµός της κυβέρνησης δεν εξαρτάται από την εµπιστοσύνη του κοινοβουλίου. Η συνταγµατική και πολιτική εξέλιξη έφερε την αναστροφή: η εµπιστοσύνη προηγείται- έπεται ο διορισµός. Η εµπιστοσύνη εκφράζεται ως δεδηλωµένη και η δηµιουργία της είναι αποτέλεσµα της δηµιουργίας και εξέλιξης των πολιτικών κοµµάτων.. Η λεκτική απουσία του Πρώιµου Κοινοβουλευτικού Συστήµατος στο Σύνταγµα του 1864. 13
Με το σύνταγµα του 1864 6 εγκαινιάζεται µια νέα περίοδος στα πολιτικά πράγµατα της Ελλάδας:έχουµε τη µετάβαση της χώρας από τη συνταγµατική µοναρχία στη βασιλευόµενη δηµοκρατία. Με το σύνταγµα αυτό τελείωσε η µεταβατική περίοδος και ξεκίνησε η νέα περίοδος στην ελληνική συνταγµατική ιστορία. Το νέο σύνταγµα επανέλαβε κάποιες από τις διατάξεις του προηγούµενου συντάγµατος, σηµαντικές όµως διατάξεις, ειδικά εκείνες που αναφέρονται στα «πλαίσια εξουσίας»διαφοροποιήθηκαν από τις προηγούµενες, αφού οι σχέσεις που εκάστοτε προσδιορίζουν τα πλαίσια αυτά µεταβάλλονται µέσα στο χρόνο και εξελίσσονται. Γεγονός αναµφισβήτητο και βασικό είναι ότι µε το σύνταγµα αυτό η Βουλή εµφανίζεται κοινωνικοπολιτικά ενισχυµένη. Στο νέο σύνταγµα επαναλαµβάνεται η διάταξη του προηγούµενου συντάγµατος, κατά την οποία η κυβέρνηση διορίζεται και παύεται από το βασιλέα. Ένα βασικό ερώτηµα που ανέκυψε ωστόσο από τη σύγκριση των δυο συνταγµάτων, ήταν το για ποιο λόγο δεν συµπεριλήφθηκε στο νέο σύνταγµα η διάταξη ότι η κυβέρνηση πρέπει να έχει την εµπιστοσύνη της βουλής, γιατί δηλαδή δεν περιέλαβε το νέο σύνταγµα διατάξεις που αναφέρονται στο κοινοβουλευτικό σύστηµα ως σύστηµα διατήρησης. Ο προβληµατισµός ήταν έντονος και στο ερώτηµα 6 «Η απόλυτη µοναρχία διήρκεσε στην Ελλάδα δέκα χρόνια: ως το 1844. Ύστερα από την εξέγερση της 3 ης Σεπτεµβρίου του 1843, εξέγερση λαού και στρατού στην Αθήνα, ο Όθων αναγκάστηκε να παραχωρήσει Σύνταγµα. Παρέµεινε δηλαδή ο φορέας της κυριαρχίας αλλά «ηυδόκησε» να εκχωρήσει στο λαό Του» ορισµένα πολιτικά και ατοµικά δικαιώµατα. Είναι ο τύπος του παραχωρηµένου Συντάγµατος (constitution octroyee), το οποίο θεωρείται µάλιστα και ως ένα είδος Συντάγµατος Συνθήκης, Σύνταγµα- Συµβόλαιο (Pacte) µεταξύ λαού και βασιλέως.» βλ. σχετικά και Ινστιτούτο Συνταγµατικών Ερευνών, «150 χρόνια Κοινοβουλευτικού Βίου», ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο υπό τη διοργάνωση της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 15-17/03/1995, οµιλία Αριστόβουλου Μάνεση µε τίτλο «Το Βελγικό Σύνταγµα του 1831 και τα Ελληνικά Συντάγµατα 1844-1864», Εκδόσεις «ίκαιο και Οικονοµία» Αντ. Ν. Σάκκουλα 14
αυτό δυο απαντήσεις θα µπορούσαν να δοθούν και οι δυο υποστηρίξιµες. Η πρώτη υποστήριξε ότι η εξουσία διατήρησης ήταν προσωρινή και διατηρήθηκε από την Εθνοσυνέλευση µόνο µέχρι τις 17.11.1864, οπότε και έπαψε να υφίσταται. Η Εθνοσυνέλευση δεν την προόριζε για την επόµενη βουλή και γι αυτό δεν συµπεριλήφθηκε στο νέο σύνταγµα. Κατά τη δεύτερη εκδοχή, η εξουσία διατήρησης δεν έχε προσωρινό χαρακτήρα. Ανήκε στο κοινοβούλιο και κατά το Σύνταγµα του 1844 και συνεχίζει να ανήκει σύµφωνα µε το σύνταγµα του 1864, δηλαδή περιέχεται στο σύνταγµα και δεν έχει ανάγκη από περαιτέρω συνταγµατική κατοχύρωση. Αυτή η άποψη είναι και ιστορικά πιο πιθανή αφού η Εθνοσυνέλευση είχε αποκλείσει το µονάρχη από τη σύνταξη του συντάγµατος. Είναι όµως σωστότερο να θεωρήσουµε ότι είναι ανοικτή η συνταγµατική ρύθµιση στο σηµείο αυτό. Το ποια άποψη είναι πιο πιθανή, θα καταδειχθεί µόνο µε τη µελέτη της εφαρµογής του συντάγµατος κατά την περίοδο που ακολούθησε το Σύνταγµα και περισσότερο τη σχέση κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και κυβέρνησης. Εν κατακλείδι, µπορούµε να πούµε ότι δυο είναι τα στοιχεία που δίνουν το κοινοβουλευτικό προφίλ της περιόδου αυτής. Το σύνταγµα του 1864 7 και η εφαρµογή του από τα αρµόδια 7 Με το Σύνταγµα του 1864 θεµελιώνεται στην Ελλάδα η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. [ ] Καθιερώνεται επίσης και ρητά πλέον την αρχή της εθνικής κυριαρχίας όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το έθνος (Σ. α21)-όπως είχε ήδη ορίσει το δηµοκρατικό Σύνταγµα του 1827 (της επαναστατικής περιόδου)[ ]. Επιπλέον θεσπίζεται και ένα «τεκµήριο αρµοδιότητας», υπέρ του Έθνους και κατά του βασιλέως. Ο βασιλιάς δεν έχει άλλες εξουσίες παρά µόνο όσες ρητώς του αναγνωρίζει το Σύνταγµα 15
όργανα, το µονάρχη, το Κοινοβούλιο και την κυβέρνηση. Όσον αφορά δε την απάντηση στο προηγούµενο θέµα, δηλαδή αν υπάρχει συνταγµατικό κενό ή πρόκειται για κατάργηση προηγούµενης ρύθµισης ή αν αντίθετα το κοινοβουλευτικό σύστηµα περιείχετο στο νέο σύνταγµα, µόνο η µελέτη της εφαρµογής του κατά την περίοδο που ακολούθησε θα µπορούσε να καταδείξει. και οι συνάδοντες νόµοι. Προστατεύονται επιπροσθέτως και αρκετές ατοµικές ελευθερίες. Το Σύνταγµα του 1864 διακρίνεται και για την προοδευτικότητά του. Εν πρώτοις καθιέρωνε την καθολική, άµεση και µυστική ψηφοφορία για την εκλογή των βουλευτών. Προβλέπονταν µία µονάχα Βουλή, σε αντίθεση µε άλλα, σύγχρονά του Συντάγµατα. Όσον αφορά στις διαδικασίες αναθεώρησης του, απαιτείται η σύµφωνη γνώµη/ έγκριση του βασιλιά, ο οποίος είναι αρµόδιος για την κύρωση των νόµων, όµως το Σύνταγµα του 64 ορίζει ότι η αναθεώρησή του γίνεται «δι ιδίας πράξεως της Βουλής» δηλαδή χωρίς την σύµπραξη του βασιλέως. Με αυτόν τον τρόπο έγιναν οι αναθεωρήσεις του 1911 και 1952. Αξίζει, τέλος να σηµειωθεί ότι αν και µε την αναθεώρηση του 1952 το Κοινοβουλευτικό Σύστηµα λειτουργεί υπό τη «δυαδική» του µορφή, στα τέλη του 19 ου πλέον αιώνα καθιερώθηκε και λειτουργεί µέχρι σήµερα µέσω ανάλογης πράξης υπό «µονιστική» µορφή. Βλ. σχετικά και Ινστιτούτο Συνταγµατικών Ερευνών, Μελέτες: 12, ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο υπό τη διοργάνωση της Βουλής των Ελλήνων µε θέµα «150 χρόνια Ελληνικού Κοινοβουλευτικού Βίου 1844-1994», Αθήνα 15-17/03/1995, «ίκαιο και Οικονοµία» Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, οµιλία Αριστόβουλου Μάνεση µε τίτλο «Το Βελγικό Σύνταγµα του 1831 και τα Ελληνικά Συντάγµατα 1844-1864», σελίδες 127-128. 16
Βασικά Συµπεράσµατα : Είναι σαφές ότι το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα, όπως εκτέθηκε και µελετήθηκε αποτελεί σηµείο- σταθµό στην πορεία της ελληνικής συνταγµατικής ιστορίας. Στο παρακάτω κείµενο παρατίθενται τα βασικά συµπεράσµατα της εργασίας όσον αφορά : Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα και Ιστορία : Είναι εµφανές ότι το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα υπήρξε απόρροια των κοινωνικών, πολιτικών και οικονοµικών συγκυριών της εποχής εκείνης όπως επίσης και ότι καθιερώθηκε για να εξυπηρετήσει ανάγκες που, αν και υπήρχαν πριν από τη δεδοµένη ιστορική συγκυρία, τότε εκδηλώθηκαν εντονότερα και επιτακτικότερα. Αξίζει επιπλέον να σηµειωθεί ότι καίτοι το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα ανάγεται πλέον στο παρελθόν αυτό σε καµία περίπτωση δεν αναιρεί την αξία του και τη συµβολή του στη θεµελίωση του κοινοβουλευτισµού και κατά συνέπεια του φιλελευθερισµού στη χώρα µας. Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα και Νοµική Επιστήµη : Η σύνδεση του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος και της νοµικής επιστήµης κρίθηκε αναγκαία καθότι το πρώτο αποτελεί την ιστορική απαρχή ενός από τους σηµαντικότερους κλάδους της δεύτερης, δηλαδή του συνταγµατικού δικαίου. Κατά συνέπεια, η µελέτη του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος από νοµικής 17
σκοπιάς θα πρέπει να βρίσκεται µέσα στα θέµατα πρωταρχικής σηµασίας που ερευνά ο νέος νοµοµαθής. Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα γενική θεώρηση : Το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα αποτέλεσε τον προάγγελο και τη βάση ταυτόχρονα του σηµερινού κοινοβουλευτικού συστήµατος. Το κοινοβουλευτικό σύστηµα, όπως όλα τα ανθρώπινα δηµιουργήµατα, αποσκοπεί στην ικανοποίηση συγκεκριµένων αναγκών ή την επίλυση εγκόσµιων προβληµάτων. Είναι, λοιπόν, λογικό αυτό να αλλάζει, να εξελίσσεται και εν τέλει να προσαρµόζεται, ώστε να υπηρετεί πάντοτε και ικανοποιητικά το λόγο για τον οποίο επινοήθηκε αρχικά. εν θα µπορούσε, συνεπώς, κανείς µελετώντας το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα παρά να αποτίσει φόρο τιµής σε αυτό αλλά και σε εκείνους που έθεσαν τα θεµέλια του σύγχρονου Κοινοβουλευτισµού. 18
Περίληψη Summary (Στα Ελληνικά- In Greek) Η εργασία αυτή εξετάζει τις συνθήκες δηµιουργίας, τη δηµιουργία, τον τρόπο λειτουργίας και καθεαυτό το Πρώιµο Κοινοβουλευτικό Σύστηµα. Ξεκινώντας µε µια ιστορική αναδροµή, εντοπίζονται οι απαρχές του στο Σύνταγµα του 1864- ίσως και νωρίτερα αν και δεν διατυπώνεται ρητά. Παράλληλα διερευνάται η σχέση νοµικής και ιστορικής ηµεροµηνίας έναρξής του. Στη συνέχεια εκτίθεται και αναλύεται το πρώιµο κοινοβουλευτικό σύστηµα σε όλες τις παραµέτρους του, ως κυβερνητικό σύστηµα στο οποίο αφού η κυβέρνηση αναδειχθεί από τον ανώτατο άρχοντα, εξαρτάται από το Κοινοβούλιο και ελέγχεται καθ όλη τη διάρκεια του βίου της από τη µειοψηφία. Τέλος, λόγος γίνεται και για τη λεκτική απουσία του πρώιµου κοινοβουλευτικού συστήµατος στο Σύνταγµα του 1864. ( Στα Αγγλικά In English ) This essay examines the reasons of the creation, the actual creation, the function and the Early Parliamentary System in its essence. Going back in history, it is possible to track its roots at the Constitution of 1864- maybe even earlier, although not clearly stated. At the same time, the relation between its legal and historical beginning has further been explored. In addition to those, the Early Parliamentary System is exposed and analyzed in all its levels, as a governmental system in which the government after being empowered by the high 19
command, depends on the trust of the Parliament, while being controlled during its entire life span by the parliamentary minority. As a conclusion, it is also discussed in this essay, the verbal absence of the Early Parliamentary System in the Constitution of 1964. 20
Βιβλιογραφία Αζέλης Α., «ιαµόρφωση και λειτουργία των πολιτικών κοµµάτων στην Ελλάδα (1821-1936)- Σχολικό Εγχειρίδιο Γ Τάξης Ενιαίου Λυκείου», Αθήνα, Οργανισµός Εκδόσεως ιδακτικών Βιβλίων, 2003. Αλεβιζάτος Ν., «Εισαγωγή στην ελληνική συνταγµατική ιστορία/ σηµειώσεις πανεπιστηµιακών παραδόσεων»,τεύχος Α, Αθήνα-Κοµοτηνή, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1981. Αναστασιάδης Γ., «Συνταγµατική Ιστορία», Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1989. Βουλή των Ελλήνων (15-17 Μαρτίου 1995: Αθήνα), «150 χρόνια Ελληνικού Κοινοβουλευτικού βίου 1844-1994: ιεθνές Επιστηµονικό Συνέδριο/ Βουλή των Ελλήνων», Αθήνα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2000. ηµητρόπουλος Α., «Η γένεση του κοινοβουλευτικού συστήµατος και η ανάδειξη της κυβέρνησης: το κοινοβουλευτικό σύστηµα και η ανάδειξη της κυβέρνησης στην Ελλάδα (1844-1875)», Αθήνα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1988. ηµητρόπουλος Α., «Γενική Συνταγµατική Θεωρία», Τόµος Α, Αθήνα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2004. Κυριακόπουλος Η., «Εκατονταετηρίς του Συντάγµατος, 1864-1964»,Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1966. 21
22