Παράκτιες ζώνες στην Ελλάδα και αντιµετώπισή τους στα πλαίσια της Οδηγίας 2000/60 Κ.Ι. Μουτζούρης, Καθηγητής Ε.Μ.Π. ιευθυντής Εργαστηρίου Λιµενικών Εργων, Σχολή Πολιτικών Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ηρώων Πολυτεχνείου 5, Ζωγράφου 157 80. Τηλ.: 772 23 67 Fax: 772 23 68 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η προστασία της παράκτιας ζώνης (Π.Ζ.) είναι σηµαντικότατο στοιχείο της αειφόρου διαχειρίσεως της, διότι αναβαθµίζει την ποιότητα ζωής και διαφυλάσσει το περιβάλλον. Η ποιότητα των παράκτιων υδάτων (Π.Υ.) αποτελεί σηµαντική συνιστώσα στην προστασία της Π.Ζ. Με την Οδηγία 2000/60 για πρώτη φορά αντιµετωπίζονται τα Π.Υ. και η ποιότητά τους ως υποσύνολο των επιφανειακών υδάτων, και θεσπίζεται το πλαίσιο για την προστασία τους. Στην παρούσα εργασία αναπτύσσονται σκέψεις και κριτική επί της Οδηγίας 2000/60 στη διαχείριση των Π.Ζ. Coastal zones in Greece and the E.U. Directive 2000/60 C.I.Moutzouris, Professor N.T.U.A. Director of the Laboratory of Harbour Works Civil Engineering Department, National Technical University of Greece 5 Iroon Polytechniou str, 157 80 Zografou Tel.: 772 23 67 Fax: 772 23 68 ABSTRACT The protection of coastal zones (C.Z.) is very important for the sustainable development and management of C.Z., as it contributes to the improvement of the quality of life. The quality of coastal waters (C.W.) constitutes a major parameter for the protection of C.Z. The European Union with the Directive 2000/60 for the first time considers C.W. as part of the surface waters and introduces a frame for their protection. In the present paper a critical review of the Directive 2000/60 is presented. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ H Ελλάδα έχει από τα µεγαλύτερα αναπτύγµατα ακτογραµµής στον κόσµο. Το µήκος της στην ηπειρωτική Ελλάδα είναι περίπου 6.200km, ενώ το µήκος για το σύνολο της χώρας είναι περίπου 16.000 χιλιόµετρα. Στην παράκτια ζώνη της κατοικεί περίπου το 60% του πληθυσµού, συγκεντρώνεται περίπου το 60% της παραγωγικής δραστηριότητας και αποτελεί σηµείο αναφοράς του 90% των 13,5 επισκεπτών της χώρας. Από τα παραπάνω και µόνο µεγέθη-µερικά από τα οποία αυξάνονται κατά τη θερινή περίοδο αιχµής - και το σχετικό οικονοµικό ενδιαφέρον, είναι αυτονόητη η σηµασία της ορθολογικής διαχειρίσεως της Ελληνικής παράκτιας ζώνης (Π.Ζ.). 113
Για τη διαχείριση των Π.Ζ. δεν υπάρχει ειδικό κοινοτικό νοµοθέτηµα (οδηγία), εκτός από ένα πιλοτικό πρόγραµµα διαχειρίσεως (βλ. http://europa.eu.int/comm/dg11/iczm/home.htm). Βάσει των αποτελεσµάτων του προγράµµατος αυτού, η Επιτροπή θα προχωρήσει στη θέσπιση Ανακοινώσεως σχετικά µε τη διαχείριση των παράκτιων περιοχών στις αρχές του επόµενου έτους. Η προστασία της Π.Ζ. είναι σηµαντικότατο στοιχείο της αειφόρου διαχειρίσεως της, διότι αναβαθµίζει την ποιότητα ζωής και διαφυλάσσει το περιβάλλον. Βασική συνιστώσα στην προστασία της Π.Ζ. αποτελεί η ποιότητα των παρακτίων υδάτων (Π.Υ.). Στις περισσότερες χώρες, αλλά και στην Ελλάδα, βάση της προστασίας των Π.Υ. αποτελεί η επιβολή προτύπων σε µία σειρά από παραµέτρους, που χαρακτηρίζουν την ποιότητα σε σχέση µε τις επιθυµητές χρήσεις τους. Πολλές οδηγίες εκδόθηκαν από τα κράτη µέλη, προκειµένου να τεθούν σε εφαρµογή πρότυπα για την ποιότητα του νερού (πόσιµο νερό, ύδατα κολυµβήσεως, ύδατα για ιχθύες, ύδατα για οστρακοειδή κ.α.). Τα κοινοτικά µέτρα κατά τη δεκαετία του '80 και στην αρχή της δεκαετίας του '90 βασίστηκαν, κατά κύριο λόγο, στην αρχή των οριακών τιµών εκποµπών. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν, µεταξύ άλλων, η επεξεργασία των αστικών λυµάτων και η καταπολέµηση της νιτροποιήσεως. Από το 1995 και µετά, η Κοινότητα άρχισε να ακολουθεί σφαιρικότερη προσέγγιση, σύµφωνα µε την οποία µια αποτελεσµατική και συνεκτική πολιτική υδάτων πρέπει να λαµβάνει υπόψη την ευαισθησία των υδάτινων οικοσυστηµάτων κοντά στις θαλάσσιες ακτές και τις εκβολές ποταµών, σε κόλπους και σε σχετικά κλειστές θάλασσες, δεδοµένου ότι η ισορροπία τους επηρεάζεται σε µεγάλο βαθµό από την ποιότητα των εσωτερικών υδάτων που εισρέουν σε αυτά. Μέσω αυτής της προσεγγίσεως προέκυψε η Οδηγία-Πλαίσιο 2000/60 κοινοτικής δράσεως στον τοµέα της πολιτικής των υδάτων, µε την οποία παρέχεται στα κράτη µέλη το συνολικό πλαίσιο και οι κοινές αρχές και δοµές που απαιτούνται για την προώθηση της βιώσιµης χρήσεως των υδάτινων πόρων και επιδιώκεται να εξασφαλιστεί η συνεκτικότητα της πολιτικής επί του θέµατος. Αξίζει να σηµειωθεί, ότι η Οδηγία 2000/60 για πρώτη φορά αντιµετωπίζει τα Π.Υ. και την ποιότητά τους ως υποσύνολο των επιφανειακών υδάτων, στα οποία επιφανειακά ύδατα, σύµφωνα µε τον ορισµό της οδηγίας, περιλαµβάνονται και τα εσωτερικά ύδατα, εκτός των υπόγειων υδάτων, όπως και τα µεταβατικά, εκτός αν πρόκειται για τη χηµική τους κατάσταση, οπότε περιλαµβάνονται και τα χωρικά ύδατα. Σύµφωνα µε το άρθρο 1 της Οδηγίας, από τους βασικούς σκοπούς της είναι η θέσπιση πλαισίου, µε το οποίο θα αποτρέπεται η περαιτέρω επιδείνωση, θα προστατεύεται και θα βελτιώνεται η κατάσταση των υδάτινων οικοσυστηµάτων και θα ενισχύεται η προστασία και η βελτίωση του υδάτινου περιβάλλοντος, µε ειδικά µέτρα για την προοδευτική µείωση των απορρίψεων, εκποµπών και διαρροών επικίνδυνων ουσιών, µε απώτατο στόχο να επιτευχθούν συγκεντρώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον οι οποίες, για µεν τις φυσικώς απαντώµενες ουσίες να πλησιάζουν το φυσικό βασικό επίπεδο, για δε τις τεχνητές συνθετικές ουσίες να είναι σχεδόν µηδενικές και τέλος θα διασφαλίζεται η προοδευτική µείωση της ρύπανσης των υδάτων. Η ρύπανση της παράκτιας ζώνης προέρχεται: από αστικά λύµατα και βιοµηχανικά απόβλητα, τα οποία πολλές φορές αποχετεύονται χωρίς επεξεργασία στην παράκτια ζώνη από πετρελαιοειδή που φθάνουν στην θάλασσα µε πολλούς τρόπους (ατυχήµατα, σκόπιµες απορρίψεις, έλλειψη µέτρων κατά την παραγωγή, αποθήκευση, διακίνηση, αλλαγή ορυκτελαίων από οχήµατα, σκάφη κ.λπ.) από τις τεράστιες ποσότητες των σκουπιδιών στις παραλίες και τη θάλασσα από τις λιµενικές κατασκευές (µόλοι, κυµατοθραύστες, βυθοκορήσεις κ.α.) και τα κτίσµατα στην παραλιακή ζώνη, τα οποία συνήθως είναι αυθαίρετα από τις επιχωµατώσεις, τις αλλοιώσεις της ακτογραµµής κ.α. 114
2. Η Ο ΗΓΙΑ 2000/60 ΚΑΙ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΣΤΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΖΩΝΩΝ Σύµφωνα µε την Οδηγία 2000/60 τα κράτη µέλη υποχρεούνται να συντάξουν για κάθε λεκάνη απορροής ποταµού Σχέδιο ιαχειρίσεως, στο οποίο θα καλύπτονται τα ακόλουθα στοιχεία, όσον αφορά τα Π.Υ.: 1. Γενική περιγραφή των Χαρακτηριστικών της Περιοχής. Η περιγραφή αυτή περιλαµβάνει αναφορά της οικοπεριοχής στην οποία ανήκουν, της µέσης ετήσιας αλατότητας, του µέσου βάθους, των φυσικών και χηµικών παραγόντων, οι οποίοι καθορίζουν τα χαρακτηριστικά των παράκτιων υδάτων και κατά συνέπεια, τη δοµή και τη σύνθεση του βιολογικού πληθυσµού. Επίσης, υποχρεωτικά θα πρέπει να αναφέρονται το γεωγραφικό πλάτος, το γεωγραφικό µήκος, το παλιρροιακό φάσµα και η αλατότητα και προαιρετικά η ταχύτητα ρεύµατος, η έκθεση της περιοχής σε κύµατα, η µέση θερµοκρασία νερού, τα µεικτικά χαρακτηριστικά, η θολερότητα, ο χρόνος παρακρατήσεως (σε κλειστούς κόλπους), η µέση σύνθεση υποστρώµατος και το φάσµα της θερµοκρασίας νερού. 2. Περίληψη των σηµαντικών πιέσεων και επιπτώσεων από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, την κατάσταση των παράκτιων υδάτων. Περιλαµβάνονται υπολογισµοί της ρυπάνσεως από σηµειακές και διάχυτες πηγές, περίληψη της χρήσεως γης και ανάλυση άλλων επιπτώσεων των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων για την κατάσταση του νερού. 3. Χαρτογράφηση των προστατευόµενων περιοχών (πχ Ramsar, Παράκτιων Υγροβιοτόπων κλπ) 4. Χάρτη των δικτύων παρακολουθήσεως και παρουσίαση των αποτελεσµάτων των προγραµµάτων αυτών για την κατάσταση των Π.Υ. 5. Κατάλογος περιβαλλοντικών στόχων για τα Π.Υ. 6. Περίληψη της οικονοµικής αναλύσεως της χρήσεως ύδατος 7. Περίληψη των µέτρων που θεσπίζονται από το κράτος µέλος 8. Μητρώο των λεπτοµερέστερων προγραµµάτων και σχεδίων διαχειρίσεως, που αφορούν αποκλειστικά τη διαχείριση των Π.Υ. 9. Περίληψη των µέτρων για την πληροφόρηση του κοινού 10. Κατάλογο των αρµόδιων αρχών 3. ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ Ο ΗΓΙΑ Τα Π.Υ. περιέχονται στον χώρο, ο οποίος περιλαµβάνεται µεταξύ της ακτογραµµής ή ακόµη υψηλότερα στα ανάντη προς την ξηρά, του θαλάσσιου πυθµένα, της ελεύθερης επιφάνειας και µιας γραµµής εντός της θάλασσας, η οποία απέχει 1 ναυτικό µίλι από την γραµµή βάσεως για την µέτρηση του εύρους των χωρικών υδάτων. Το τµήµα αυτού του χώρου, το πλησιέστερα προς την ακτογραµµή και περιλαµβανόµενο µεταξύ των ισοβαθών ± 0 και (κατά παραδοχήν) 20m είναι : (α) το δυναµικότερο από την άποψη των θαλάσσιων φυσικών µηχανισµών, όπως π.χ. οι κυµατισµοί, τα κυµατογενή και άλλα ρεύµατα, η θραύση των κυµάτων, η διείσδυση οξυγόνου στο θαλάσσιο νερό, η κυµατογενής µεταφορά και απόθεση ιζήµατος κ.α. 115
(β) η περιοχή εντονότερης ανθρώπινης παρεµβάσεως µε την κατασκευή έργων όπως τα λιµενικά, παράκτιας προστασίας, υποθαλάσσιων αγωγών κ.α. (γ) η ζώνη ελεγχόµενης ή ανεξέλεγκτης αποβολής λυµάτων οιασδήποτε προελεύσεως Η Οδηγία Πλαίσιο δίνει την εντύπωση, ότι αγνοεί τα αναφερόµενα στις παραπάνω παραγράφους (α) και (β), ενώ επικεντρώνεται ιδιαίτερα στα της (γ). Τα παράκτια οικοσυστήµατα εξαρτώνται κρίσιµα από την προσπίπτουσα κυµατική ενέργεια, την τύρβη την παραγόµενη ιδιαίτερα στην ζώνη θραύσεως, το εύρος της οποίας µπορεί να είναι υπό ορισµένες γεωµορφολογικές συνθήκες µεγάλο. Η κυµατογενής στερεοµεταφορά κατά µήκος της ακτογραµµής, η οποία υπό ορισµένες συνθήκες φθάνει σε όγκους της τάξεως των ορισµένων εκατοµµυρίων m 3 ανά έτος, µπορεί να ανατρέψει κάθε ισορροπία παρακτίου οικοσυστήµατος. Η κατασκευή έργων µε τις απαραίτητες βυθοκορήσεις αναπόφευκτα ανατρέπει επίσης κάθε ισορροπία. Η αλλοίωση της ακτογραµµής, όπως συχνά συµβαίνει µετά την κατασκευή ενός λιµενικού έργου, ιδιαίτερα σε αµµώδεις ακτές, επιφέρει µεταβολές στα οικοσυστήµατα. Η αντιµετώπιση από την Οδηγία Πλαίσιο των Π.Υ. ως υποσύνολο των επιφανειακών υδάτων, σύµφωνα µε την θεώρηση ότι η Π.Ζ. αποτελεί τµήµα της Λεκάνης Απορροής ενός ποταµού, οδηγεί σε µερική κάλυψη του συνόλου της Π.Ζ. µιας χώρας. Η παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για τη χώρα µας, όπου πολλές από τις ακτές της και κυρίως οι βραχώδεις δεν ανήκουν σε λεκάνη απορροής κάποιου ποταµού. Είναι λοιπόν προφανές ότι θα πρέπει να θεσπιστούν µέτρα για την προστασία όλων των Π.Υ. για την διασφάλιση της ποιότητας. Στο Σχέδιο ιαχειρίσεως θα πρέπει για την παρακολούθηση της καταστάσεως των Π.Ζ. να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην σύνταξη εξειδικευµένων προδιαγραφών για κάθε περίπτωση Π.Ζ. (αµµώδης, βραχώδης, κλειστός - ανοιχτός κόλπος κτλ) για την µέτρηση στοιχείων, όπως η ταχύτητα των ρευµάτων, η κυµατική ενέργεια, τα µεικτικά χαρακτηριστικά, το φάσµα της θερµοκρασίας, ο χρόνος παρακρατήσεως, ώστε να είναι δυνατή η εξαγωγή συµπερασµάτων σε κάθε περίπτωση για την ποιότητα των Π.Υ. 4. ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΑΘΑΡΕΣ ΑΚΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Από το 1994 και µέχρι σήµερα εκτελείται στην Ελλάδα από το Υ.ΠΕ.ΧΩ..Ε. το Πρόγραµµα Καθαρές Ακτές, το οποίο περιλαµβάνει έργα, παρεµβάσεις και δράσεις για τις ακτές, τις παράκτιες ζώνες και την ποιότητα των νερών κολυµβήσεως. Κάθε χρόνο σχεδιάζονται, προωθούνται και υλοποιούνται συγκεκριµένες δράσεις, στα πλαίσια του προγράµµατος, µε συγκεκριµένους πόρους και χρονοδιαγράµµατα, προκειµένου να οργανωθεί η ορθολογική διαχείριση των πόρων αυτών αλλά και να διαφυλαχθεί η ποιότητά τους. Το Πρόγραµµα έχει τις επόµενες διακριτές ενότητες: Η πρώτη ενότητα αφορά τον καθαρισµό των ακτών. Η δεύτερη ενότητα αφορά τον έλεγχο της ποιότητας των νερών κολυµβήσεως σε 2.000 περίπου σηµεία σε όλες τις ακτές της χώρας. Η τρίτη ενότητα αφορά την ενηµέρωση, αφύπνιση και ευαισθητοποίηση των Ελλήνων, είτε των κοινωνικών φορέων, είτε των πολιτών. Η τέταρτη ενότητα αφορά την ανάπλαση ακτών και παραλιακών ζωνών και Η πέµπτη ενότητα αφορά τη συνεργασία του ΥΠΕΧΩ Ε µε ήµους, Νοµαρχιακές Αυτοδιοικήσεις αλλά και οικολογικές οργανώσεις. Μέχρι σήµερα έχουν δαπανηθεί για όλες τις ενότητες του προγράµµατος αυτού 17,5 δισεκατοµµύρια. Ειδικότερα στα πλαίσια του υποπρογράµµατος Παρακολούθηση της Ποιότητας 116
των Νερών Κολυµβήσεως παρακολουθήθηκε κατά το 2000 η ποιότητα των νερών µε συστηµατικές δειγµατοληψίες-αναλύσεις σε 40 νοµούς της χώρας, σε 12 Περιφέρειες. Συνολικά λήφθηκαν 23.924 δείγµατα από 1.862 σηµεία κατανεµηµένα σε 1.348 ακτές, που είναι κυρίως περιοχές κολυµβήσεως σε 334 ήµους. Οι δειγµατοληψίες, σύµφωνα µε την Ελληνική Νοµοθεσία αλλά και την Κοινοτική Οδηγία, έγιναν κάθε 15 µέρες ανά σηµείο και λήφθηκε επίσης ένα δείγµα πριν από την αρχή της κολυµβητικής περιόδου. Κατά τη διάρκεια της περιόδου λήφθηκαν 11-13 δείγµατα ανά σηµείο. Με βάση την αξιολόγηση των αποτελεσµάτων των µετρήσεων του προγράµµατος αυτού, το 98,8% των Ελληνικών Ακτών είναι κατάλληλες για κολύµβηση και έχουν ποιότητα νερών σύµφωνη µε τα επιτρεπτά όρια της οδηγίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνολικά από το 1994 µέχρι το 2001 έχουν διατεθεί 910.000.000 δρχ. 117