MH ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΟΙΑ

MH ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΝΟΙΑ E T Α Ι Ρ Ε Ι Α Ν Ο Σ Ο Υ A L Z H E I M E R & Σ Υ Ν Α Φ Ω Ν Δ Ι Α Τ Α Ρ Α Χ Ω Ν Α Θ Η Ν Ω Ν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η άνοια είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τα συμπτώματα μιας μεγάλης ομάδας ασθενειών που προκαλούν σταδιακή έκπτωση στις νοητικές λειτουργίες του πάσχοντος ατόμου. Οι λειτουργίες που πλήττονται είναι αρχικά η μνήμη και στη συνέχεια ο λόγος και η ικανότητα επικοινωνίας, η κρίση, η αφηρημένη σκέψη, ο προσανατολισμός στο χρόνο και το χώρο. Ωστόσο δεν είναι μόνο οι νοητικές ικανότητες που φθίνουν, καθώς στα άτομα με άνοια παρατηρούνται επίσης διαταραχές της προσωπικότητας, της διάθεσης και της συμπεριφοράς. Συνοπτικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα συμπτώματα που παρουσιάζουν οι ασθενείς με άνοια χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: Έκπτωση των νοητικών λειτουργιών Έκπτωση στην καθημερινή λειτουργικότητα Ψυχιατρικά συμπτώματα και διαταραχές συμπεριφοράς Η νόσος Alzheimer είναι η πιο συχνή μορφή άνοιας και ευθύνεται για το 60% των περιπτώσεων. Ακολουθούν σε μικρότερη συχνότητα η αγγειακή άνοια, η μετωποκροταφική άνοια και άλλες σπάνιες μορφές άνοιας. Κοινό χαρακτηριστικό όλων είναι ότι στα τελικά στάδια ο ασθενής φτάνει να εξαρτάται ολοκληρωτικά από το φροντιστή του, για τον οποίο αποτελεί ένα βαρύ ψυχολογικό, πρακτικό και οικονομικό φορτίο. Αν και δεν υπάρχει ριζική θεραπεία για την άνοια, σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας φάρμακα που ελέγχουν τα συμπτώματα και εξασφαλίζουν 2

καλύτερη ποιότητα ζωής για τις οικογένειες των ασθενών. Η φαρμακευτική θεραπεία αποτελεί σήμερα μία ευρέως χρησιμοποιούμενη μέθοδο αντιμετώπισης τόσο των νοητικών ελλειμμάτων, όσο και των ψυχιατρικών συμπτωμάτων που συνοδεύουν την άνοια. Επιπλέον τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί και χρησιμοποιούνται πολλές μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις που στοχεύουν στην ενδυνάμωση των νοητικών λειτουργιών και εναλλακτικοί (μη φαρμακευτικοί) τρόποι αντιμετώπισης των συμπεριφορικών διαταραχών. Στόχος μας σε αυτό το έντυπο είναι να σας παρουσιάσουμε αυτές τις παρεμβάσεις. 3

ΜΗ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΘΕΡΑΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΟΙΑΣ Οι παρεμβάσεις αυτές συνδυαζόμενες με τη φαρμακευτική θεραπεία βοηθούν τον ασθενή να παραμείνει λειτουργικός και να διατηρήσει ικανοποιητική ποιότητα ζωής για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Οι παρεμβάσεις αυτές είναι δομημένες και γίνονται με την εποπτεία και την καθοδήγηση ειδικά εκπαιδευμένων επαγγελματιών υγείας στα κέντρα ημέρας για ασθενείς με άνοια. Προσαρμόζονται στο νοητικό επίπεδο των ασθενών, έχουν συγκεκριμένους στόχους και περιλαμβάνουν πλήθος δραστηριοτήτων. Σχετικά με την έκπτωση των νοητικών λειτουργιών, οι βασικότερες μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις, η αποτελεσματικότητα των οποίων έχει αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικών ερευνών, είναι οι εξής: Νοητική ενδυνάμωση Τα προγράμματα νοητικής ενδυνάμωσης επικεντρώνονται στον εντοπισμό όχι μόνο των γνωστικών ελλειμμάτων, αλλά και των γνωστικών δυνατοτήτων του ασθενή. Βασικός στόχος της νοητικής ενδυνάμωσης είναι η σταθεροποίηση της γνωστικής έκπτωσης μέσω της αξιοποίησης των αποθεμάτων του ατόμου, αλλά και η ενίσχυση της λειτουργικότητάς του. Ανάλογα με τις ικανότητες και τις ανάγκες των ασθενών, ένα πρόγραμμα 4

νοητικής ενδυνάμωσης μπορεί να είναι ομαδικό ή ατομικό και να περιλαμβάνει: Προσανατολισμό στο χώρο, στο χρόνο και στην επικαιρότητα Παρουσιάζονται στον ασθενή πληροφορίες για το χώρο, το χρόνο και τα πρόσωπα, βοηθώντας τον να προσανατολίζεται κατά τη διάρκεια της ημέρας. Νοητικές ασκήσεις (μνήμης, προσοχής, λόγου, κριτικής σκέψης) Οι ασκήσεις αυτές αφορούν στην ενδυνάμωση της μνήμης, της προσοχής, της γλωσσικής ικανότητας και της λογικής σκέψης. Γίνονται είτε με μολύβι και χαρτί είτε μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή. Τα τελευταία χρόνια, η νοητική ενδυνάμωση με ασκήσεις που γίνονται με τη βοήθεια υπολογιστή εφαρμόζεται και στην Ελλάδα. Ένα από τα προγράμματα νοητικής ενδυνάμωσης με τη χρήση υπολογιστή που εφαρμόζεται είναι και το πρόγραμμα SOCIABLE. Περιλαμβάνει ποικιλία ευχάριστων και δημιουργικών παιχνιδιών-ασκήσεων σε πρωτοποριακό τραπέζι-υπολογιστή, ώστε η χρήση του προγράμματος να είναι απλή και προσιτή ακόμη και σε όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με την τεχνολογία. Εκπαίδευση στη χρήση εξωτερικών μνημονικών βοηθημάτων και επανεκμάθηση πληροφοριών Η χρήση εξωτερικών μνημονικών βοηθημάτων είναι εξίσου σημαντική με τη σταθεροποίηση της γνωστικής έκπτωσης. Μαθαίνοντας ο ασθενής 5

να χρησιμοποιεί κάποιο ημερολόγιο ή σημειωματάριο μπορεί να αντισταθμίζει τα μνημονικά του ελλείμματα και άρα να παραμένει αυτόνομος και λειτουργικός. Θεραπεία δι αναμνήσεων Η θεραπεία δι αναμνήσεων περιλαμβάνει συζητήσεις για το παρελθόν, τις εμπειρίες και τις συνήθειες του κάθε ατόμου. Στο πλαίσιο αυτής της παρέμβασης μπορούν να χρησιμοποιηθούν φωτογραφίες, παλιά περιοδικά και εφημερίδες, βίντεο και τραγούδια. Όλα αυτά θα επιτρέψουν στον ασθενή να θυμηθεί λεπτομέρειες από το παρελθόν του και να δομήσει την προσωπική του ιστορία συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν. Εργοθεραπεία Εκτός από τα νοητικά ελλείμματα και τα συμπεριφορικά προβλήματα, στην άνοια παρατηρείται επίσης έκπτωση της λειτουργικότητας των ατόμων. Ανάλογα με το στάδιο της νόσου και την κατάσταση του ατόμου, η έκπτωση αυτή μπορεί να αφορά σύνθετες δραστηριότητες, όπως είναι το μαγείρεμα και τα ψώνια, ή ακόμη και πιο απλές, όπως η χρήση του τηλεφώνου, το μπάνιο και το ντύσιμο. Οι εργοθεραπευτικές δραστηριότητες περιλαμβάνουν τη ζωγραφική, το κολάζ, τις χειροτεχνίες, τις κατασκευές με πηλό, τα επιτραπέζια παιχνίδια, την κηπουρική και τη μαγειρική. Τα προγράμματα εργοθερα- 6

πείας μπορεί να είναι ατομικά ή ομαδικά και στοχεύουν στην κινητοποίηση και δραστηριοποίηση του ατόμου με άνοια, στην ενθάρρυνση της αυτοεξυπηρέτησής του και στη διατήρηση της αυτονομίας του. Απαραίτητη κρίνεται και η εκπαίδευση των φροντιστών, ώστε να μπορούν οι ίδιοι να συνεχίσουν την παρέμβαση στο σπίτι. Καθώς η νόσος εξελίσσεται, ο εργοθεραπευτής επιπλέον μπορεί να παρέμβει στο χώρο όπου ζει και κινείται το άτομο. Οι εργονομικές προσαρμογές στο σπίτι είναι απαραίτητες για λόγους ασφάλειας και αποφυγής ατυχημάτων. Λογοθεραπεία Στην άνοια, οι διαταραχές επικοινωνίας είναι συχνές. Στα πρώτα στάδια, το άτομο είναι πιθανό να παρουσιάζει έκπτωση του λεξιλογίου και δυσκολίες στην κατονομασία αντικειμένων. Με την εξέλιξη όμως της νόσου τα συμπτώματα επιδεινώνονται και περιλαμβάνουν την αδυναμία κατανόησης σύνθετων αλλά και απλών εντολών, τη δυσαρθρία και τη χρήση ασυνάρτητων λέξεων, ενώ ο λόγος του ατόμου που πάσχει από άνοια μπορεί να γίνει αλλόκοτος και κενός περιεχομένου. Έτσι, ανάλογα με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο κάθε ασθενής, η παρέμβαση επιδιώκει: Την επαναφορά των ικανοτήτων κατανόησης και έκφρασης του λόγου (όπου αυτό είναι εφικτό - απαραίτητη η συμμετοχή ειδικού λογοθεραπευτή). 7

Τη διατήρηση της καθημερινής επικοινωνίας του ατόμου, μέσω της αξιοποίησης εξωλεκτικών τεχνικών έκφρασης, όπως οι εκφράσεις του πρόσωπου, οι χειρονομίες κ.ά. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η εκπαίδευση των φροντιστών. Θεραπείες τέχνης Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για την αξία της τέχνης και των δημιουργικών θεραπειών στα άτομα με άνοια. Εικαστικές δραστηριότητες όπως η ζωγραφική, η γλυπτική, ο χορός και η χορωδία, οι θεατρικές ομάδες δίνουν την ευκαιρία στα άτομα με άνοια να ασκήσουν με ευχάριστο και δημιουργικό τρόπο τις νοητικές τους λειτουργίες. Οι θεραπείες αυτές αποτελούν επίσης ένα μέσο επικοινωνίας και μπορούν να ενισχύσουν την αυτοεκτίμηση των ασθενών. Μία από τις θεραπείες τέχνης είναι και η μουσικοθεραπεία, η οποία μπορεί να γίνει σε ατομικές ή ομαδικές συνεδρίες και περιλαμβάνει δραστηριότητες όπως το τραγούδι, τη χορωδία και το άκουσμα επιλεγμένης μουσικής. Ειδικότερα η κλασική μουσική αλλά και η μουσική που συνήθιζε να ακούει το άτομο με άνοια κατά τη νεότερή του ηλικία φαίνεται να επιδρούν θετικά στη συναισθηματική του κατάσταση, καθώς μειώνουν τη συχνότητα εμφάνισης συμπεριφορικών και ψυχιατρικών συμπτωμάτων, όπως είναι η επιθετικότητα, το άγχος, η ευερεθιστότητα και η κατάθλιψη. 8

Γυμναστική Η σωματική άσκηση για ασθενείς με άνοια περιλαμβάνει δραστηριότητες όπως το περπάτημα, το ποδήλατο, η μυϊκή ενδυνάμωση, οι ασκήσεις ισορροπίας και ο χορός. Η άσκηση είναι καλό να γίνεται τακτικά, αλλά να μην κουράζει το άτομο με άνοια. Τα οφέλη είναι πολλά, καθώς οι ασθενείς: Διατηρούν τη φυσική τους κατάσταση σε καλό επίπεδο. Καταπολεμούν τα καταθλιπτικά συμπτώματα που συχνά συνοδεύουν την άνοια. Έχουν λιγότερες πιθανότητες να εξαρτώνται από άλλους, καθώς η νόσος εξελίσσεται. Επίσης η φυσικοθεραπεία μπορεί να φανεί βοηθητική, ιδιαίτερα για τα άτομα που αντιμετωπίζουν διαταραχές στην κινητικότητά τους. Επιπλέον είναι χρήσιμη για την ανακούφιση των έντονων σωματικών ενοχλήσεων. Δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου Οι περισσότερες από τις παραπάνω μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις είναι δομημένες και γίνονται με τη βοήθεια κάποιου ειδικού θεραπευτή. Παρ 9

10 όλα αυτά, υπάρχουν αρκετές δραστηριότητες που βοηθούν στην άσκηση των νοητικών λειτουργιών των ανθρώπων με άνοια και τις οποίες μπορείτε να ξεκινήσετε μόνοι σας. Παρακάτω θα σας προτείνουμε διάφορες δραστηριότητες για να διαλέξετε αυτές που ταιριάζουν περισσότερο στο άτομο που φροντίζετε ώστε να μπορέσετε να τις εφαρμόσετε σε καθημερινή βάση: Διάβασμα Ενθαρρύνετε τον άνθρωπο που πάσχει από άνοια να διαβάζει εφημερίδα ή ενημερωτικά περιοδικά (π.χ. για τη φύση και την επιστήμη). Εάν δυσκολεύεται, διαλέξτε καθημερινά κάποια μικρά και απλά άρθρα, διαβάστε τα μαζί του και συζητήστε τα μετά. Επίσης, μπορείτε να τον παρακινήσετε να διαβάσει κάποιο βιβλίο του ενδιαφέροντός του. Στα πιο προχωρημένα στάδια της άνοιας, δώστε του παιδικά βιβλία. Με αυτόν τον τρόπο παραμένει ενημερωμένος για τα θέματα της επικαιρότητας και ασκείται πνευματικά. Τηλεόραση Η τηλεόραση μπορεί να προσφέρει έναν εύκολο τρόπο νοητικής άσκησης, μέσω της παρακολούθησης ενημερωτικών προγραμμάτων, όπως είναι οι ειδήσεις και οι πολιτικές εκπομπές, ντοκιμαντέρ για τη φύση, την επιστήμη και τα ήθη και έθιμα

άλλων λαών. Παρακινήστε τον ασθενή να σχολιάζει τα προγράμματα που παρακολουθεί. Επιτραπέζια παιχνίδια Το σκάκι, το τάβλι, το ντόμινο, η ντάμα, παιχνίδια με τράπουλα, το σκραμπλ, τα παζλ μπορούν να εξασκήσουν το μυαλό μας και συνιστώνται για ασθενείς με άνοια. Τα παιχνίδια αυτά επιπλέον φτιάχνουν το κέφι και συμβάλλουν στην κοινωνικοποίηση του ασθενούς. Παιχνίδια με μολύβι και χαρτί Σε αυτήν την κατηγορία περιλαμβάνονται τα σταυρόλεξα, οι γρίφοι, η κρεμάλα, η τρίλιζα και οι λαβύρινθοι. Ένα άλλο, νέο παιχνίδι είναι και το σουντόκου. Πρόκειται για ένα παιχνίδι λογικής με αριθμούς και αποτελεί μία πολύ καλή νοητική δραστηριότητα. Γυμναστική Τα οφέλη από τη γυμναστική είναι πολλά. Έτσι, ακόμη κι εάν ο ανοϊκός ασθενής δεν μπορεί ή δεν θέλει να ακολουθήσει κάποιο πρόγραμμα, μπορείτε απλά να καθιερώσετε να περπατάτε μαζί έστω και μισή ώρα την ημέρα. Το περπάτημα θα επιδράσει θετικά στη διάθεση του ασθενή και θα περιορίσει την εμφάνιση των ανεπιθύμητων συμπεριφορικών διαταραχών. Οικιακές δραστηριότητες Είναι πολύ σημαντικό ο ασθενής να μη μένει αδρανής. Ένας καλός τρόπος για να το καταφέρετε αυτό είναι να τον προτρέπετε να ασχοληθεί με δραστηριότητες μέσα στο σπίτι. Δώστε του την ευκαιρία να ασχοληθεί με την κηπουρική, να βοηθήσει στις δουλειές του σπιτιού και το μαγείρεμα, ανεξάρτητα αν είναι άνδρας ή γυναίκα. 11

Χόμπι Παρακινήστε τον ασθενή να αποκτήσει κάποιο χόμπι, όπως είναι η ζωγραφική, το πλέξιμο και το κέντημα. Επιπλέον, μπορείτε να φτιάξετε μαζί διάφορες χειροτεχνίες. Εάν έχει τη δυνατότητα να ασχοληθεί καθημερινά με αυτές τις δραστηριότητες, τότε είναι πιθανό η διάθεσή του να είναι βελτιωμένη και τα συμπεριφορικά προβλήματα να περιοριστούν. Κοινωνικές δραστηριότητες Είναι πολύ σημαντικό το άτομο που πάσχει από άνοια να συμμετέχει σε κοινωνικές δραστηριότητες και να διατηρεί τις φιλικές του σχέσεις. Ενθαρρύνετε τον ασθενή να βγαίνει από το σπίτι, πηγαίνετε μαζί σε φίλους και εκδηλώσεις που και στο παρελθόν σας άρεσαν, όπως το θέατρο, το σινεμά, οι διαλέξεις. Η Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Αθηνών έχει εκδώσει ειδικά έντυπα με πληροφορίες για την άνοια και τη νόσο Alzheimer ειδικότερα, έναν οδηγό σωματικής άσκησης για ηλικιωμένους και ανοϊκούς ασθενείς, βοηθήματα με ειδικές ασκήσεις νοητικής ενδυνάμωσης και έναν οδηγό με δραστηριότητες για άτομα που πάσχουν από νόσο Alzheimer. Όλα τα έντυπα αποστέλλονται δωρεάν σε όσους ενδιαφέρονται. 12

Οι στόχοι των μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων της άνοιας Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις δεν έρχονται να αντικαταστήσουν την υπάρχουσα φαρμακευτική θεραπεία. Στόχος τους είναι η ενίσχυση της δράσης των φαρμάκων, βελτιώνοντας το θεραπευτικό αποτέλεσμα. Πιο ειδικά, οι παρεμβάσεις αυτές μπορούν να επιδράσουν θετικά: Στις νοητικές λειτουργίες των ατόμων που πάσχουν από άνοια όπως είναι: η αντίληψη η προσοχή η συγκέντρωση η μνήμη η γλώσσα οι επιτελικές λειτουργίες ο προσανατολισμός 13

Στη λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής του ατόμου Καθώς η νόσος εξελίσσεται και η νοητική έκπτωση επιδεινώνεται, αυτό που κρίνεται σημαντικό είναι η διατήρηση της αυτονομίας και της λειτουργικότητάς του σε σχέση με τις καθημερινές του δραστηριότητες. Στη διάθεση του ατόμου Όλες οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις που αναφέραμε παραπάνω μπορούν να βοηθήσουν το άτομο να νιώσει καλύτερα, μειώνοντας τα καταθλιπτικά συμπτώματα και το άγχος που συχνά συνοδεύουν την άνοια. Στη συχνότητα εμφάνισης των συμπεριφορικών και ψυχιατρικών προβλημάτων που παρουσιάζουν οι ασθενείς Τα πλεονεκτήματα των μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων στην άνοια Δεν έχουν ανεπιθύμητες ενέργειες, σε αντίθεση με τα φάρμακα. Είναι ευέλικτες και προσαρμόζονται απόλυτα στις ανάγκες του κάθε ασθενή. Ο ασθενής συμμετέχει ενεργά στην αντιμετώπιση της νόσου του, δραστηριοποιείται και δεν περιμένει παθητικά τα αποτελέσματα της φαρμακευτικής θεραπείας. 14

ΠΡΟΣΟΧΗ! Οι μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις είναι πάρα πολύ βοηθητικές, αλλά δεν ταιριάζουν όλες σε όλους. Θα πρέπει πάντα να έχετε στο μυαλό σας τον άνθρωπο που πάσχει από άνοια και τις ιδιαιτερότητές του και ποτέ να μην τον πιέζετε να συμμετέχει σε κάτι που δεν θέλει. Πιέζοντάς τον μπορεί να έχετε αντίθετα αποτελέσματα. 15

ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚA ΚΑΙ ψυχιατρικa ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ AΝΟΙΑ Η έκπτωση των νοητικών λειτουργιών είναι το κεντρικό σύμπτωμα της άνοιας, καθώς και ο κύριος στόχος της θεραπείας. Ωστόσο και άλλα συμπτώματα που αναπτύσσονται κατά την πορεία της νόσου επιβαρύνουν τον ασθενή και τους φροντιστές. Αυτά τα συμπτώματα αποκαλούνται συμπεριφορικά και ψυχιατρικά συμπτώματα της άνοιας, συντελούν δραματικά στην αύξηση του φορτίου των φροντιστών και απαιτούν ειδικούς χειρισμούς από το θεράποντα γιατρό και την οικογένεια. Τα πιο συχνά συμπεριφορικά προβλήματα που συνοδεύουν την άνοια είναι η επιθετικότητα, η ευερεθιστότητα, το άγχος, η ανησυχία, η περιπλάνηση, η ανάρμοστη κοινωνική συμπεριφορά και η έλλειψη αναστολών, οι διαταραχές της όρεξης και του ύπνου. Επίσης, οι ψυχιατρικές διαταραχές περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την κατάθλιψη, την απάθεια και την αδιαφορία, τις παραισθήσεις, τις ψευδαισθήσεις και το παραλήρημα. Το 86% των ασθενών παρουσιάζει κάποια από αυτά τα συμπτώματα σε κάποιο στάδιο της νόσου. Αυτές οι διαταραχές επιδρούν επιπλέον αρνητικά στη λειτουργικότητα του πάσχοντος. Συχνά νευρολόγοι και ψυχίατροι χορηγούν αντικαταθλιπτικά, αντιψυχωτικά και ηρεμιστικά χάπια στους ασθενείς με άνοια και προβλήματα συμπεριφοράς, με σοβαρές όμως ανεπιθύμητες ενέργειες όπως έχουν δείξει πρόσφατες έρευνες. Ο ασθενής και οι φροντιστές του πρέπει να καλλιεργήσουν μια σχέση εμπιστοσύνης με το γιατρό τους και να συνεργάζονται στενά μαζί του για να επιτύχουν τη σωστή αντιμετώπιση των διαταραχών συμπεριφοράς του ασθενούς. Η άνοια επηρεάζει τους ανθρώπους με διαφορετικούς τρόπους, προκαλώντας στον καθένα ένα ευρύ φάσμα συ- 16

μπτωμάτων. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει μία στρατηγική φροντίδας που να ταιριάζει σε όλους. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι τα συμπεριφορικά και ψυχιατρικά συμπτώματα δεν είναι «κακή συμπεριφορά» εκ μέρους του ασθενή. Αυτά τα συμπτώματα συχνά συνδέονται με χημικές αλλαγές στον εγκέφαλο ή προκαλούνται από κοινωνικούς, συναισθηματικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Η απλή προσαρμογή π.χ. στην αλλαγή επαγγελματία φροντιστή, στην αλλαγή κατοικίας, ακόμα και στην απώλεια προσφιλούς προσώπου μπορεί να λύσει το πρόβλημα. Με την εμφάνιση συμπεριφορικών και ψυχιατρικών συμπτωμάτων, η προσεκτική αναμονή είναι μία ενεργητική διαδικασία διάρκειας άνω των τεσσάρων εβδομάδων που περιλαμβάνει τη συνεχή αξιολόγηση της κατάστασης, καθώς και απλές μη φαρμακευτικές θεραπείες. Ένα υψηλό ποσοστό ασθενών με άνοια και τα παραπάνω συμπτώματα παρουσιάζει σημαντική βελτίωση σε διάστημα τεσσάρων εβδομάδων χωρίς κάποια συγκεκριμένη θεραπεία. Η αναμονή είναι η ασφαλέστερη και πιο αποτελεσματική θεραπευτική προσέγγιση, εκτός εάν υπάρχει σοβαρός κίνδυνος ζωής ή έντονη δυσφορία και ανησυχία του ασθενούς και της οικογένειας. Συχνά, τα συμπεριφορικά και ψυχιατρικά συμπτώματα προκαλούνται από σωματικές νοσηρές καταστάσεις. Ειδικότερα, ο πόνος μπορεί να πυροδοτήσει συμπτώματα ανησυχίας και επιθετικότητας και οι λοιμώξεις (π.χ. λοίμωξη του ουροποιητικού συστήματος) μπορεί να οδηγήσουν σε ένα ευρύ φάσμα διαταραχών. Άλλες αιτίες περιλαμβάνουν την αφυδάτωση, τη δυσκοιλιότητα και τον υποσιτισμό. Θα πρέπει να κρατάμε ιστορικό για όλα τα σημαντικά συμπτώματα συμπεριφοράς ενός ανοϊκού ασθενούς. Η αιφνίδια εμφάνισή τους οφείλεται συχνά σε σωματικούς παράγοντες και η μεγαλύτερη διάρκειά τους μπορεί να συνδέεται με κατάθλιψη. 17

Αντιμετώπιση των συμπεριφορικών και ψυχιατρικών συμπτωμάτων Εάν λοιπόν φροντίζετε ένα άτομο με άνοια, παρακάτω θα βρείτε διάφορους πρακτικούς τρόπους για να αντιμετωπίσετε καθένα από τα πιο συνηθισμένα συμπεριφορικά και ψυχιατρικά συμπτώματα στην άνοια. Περιπλάνηση Η περιπλάνηση είναι ένα συχνό και επικίνδυνο συμπεριφορικό πρόβλημα που συνοδεύει την άνοια. Το άτομο βηματίζει για ώρα, άσκοπα μέσα στο σπίτι, πηγαίνοντας από δωμάτιο σε δωμάτιο. Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις, είναι πιθανό να φύγει από το σπίτι και να περιπλανιέται για ώρες με σημαντικό κίνδυνο να χαθεί. Για να αντιμετωπίσετε την περιπλάνηση και τις αρνητικές της συνέπειες: Βεβαιωθείτε ότι το σπίτι είναι ασφαλές. Απομακρύνετε οτιδήποτε μπορεί να εμποδίσει τη μετακίνηση του ασθενή (όπως είναι τα χαλιά και τα καλώδια) και άρα να τον θέσει σε κίνδυνο. Περπατήστε μαζί του ή καθιερώστε να πηγαίνετε καθημερινά για έναν περίπατο. Βεβαιωθείτε ότι έχει πάντα μαζί του κάποιο χαρτί που να υποδηλώνει τα στοιχεία του και κυρίως ένα τηλέφωνο επικοινωνίας ή τη διεύθυνσή του. ψυχοκινητική ανησυχία Συχνή είναι επίσης η άσκοπη κινητικότητα μαζί με ανησυχία που παρουσιάζουν αρκετοί ανοϊκοί ασθενείς. Σε αυτήν την περίπτωση, συναντάμε ανθρώπους που είναι συνεχώς ανήσυχοι και μπερδεμένοι. Για παράδειγμα, σηκώνονται συνέχεια από τη θέση τους, ανοιγοκλείνουν (χωρίς λόγο) τα συρτάρια, μετακινούν πράγματα, βγάζουν και ξαναφορούν τα ρούχα 18

τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι βοηθητικό να: Αποσπάσετε την προσοχή του ασθενή και να προσπαθήσετε να τον απασχολήσετε με κάποια ευχάριστη δραστηριότητα που τον ενδιέφερε στο παρελθόν. Για παράδειγμα, ακούστε μουσική (παλιά τραγούδια;), προσφέρτε ένα γλυκό ή πηγαίνετε επίσκεψη σε φίλους ή συγγενείς. Αναθέστε στον άνθρωπό σας κάποια κινητική δραστηριότητα. Ζητήστε του να σας βοηθήσει με τις δουλειές του σπιτιού, τακτοποιώντας για παράδειγμα τα ρούχα, πλένοντας τα πιάτα, σκουπίζοντας την αυλή ή τη βεράντα. Κατάθλιψη Απάθεια - Άγχος Συχνά το άτομο που πάσχει από άνοια νιώθει θλίψη και χάνει το ενδιαφέρον του για όσες δραστηριότητες τον γέμιζαν πριν με ικανοποίηση. Παραιτείται από τα ενδιαφέροντα του και σιγά σιγά απομονώνεται από τους φίλους και την οικογένειά του. Τελικά η κατάθλιψη επηρεάζει την καθημερινότητά του, τις δραστηριότητές του, τον ύπνο και την όρεξή του. Το 40%-50% των ατόμων που πάσχουν από Alzheimer παρουσιάζει απάθεια στο πρώιμο και στο μεσαίο στάδιο της νόσου. Τα άτομα αυτά δεν ενδιαφέρονται ούτε για τον εαυτό τους ούτε για τα μέλη της οικογένειάς τους, παραμελούν την προσωπική τους υγιεινή, αδιαφορούν για τις καθημερινές τους υποχρεώσεις, δεν παίρνουν πρωτοβουλίες και δεν ξεκινούν εύκολα οποιαδήποτε δραστηριότητα. Το άγχος είναι εξίσου συχνό και εκδηλώνεται με αγωνία, νευρικότητα, 19

υπερβολική ανησυχία και φόβο. Όπως τα καταθλιπτικά συμπτώματα, έτσι και το άγχος επηρεάζει σημαντικά τη λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής του ασθενή. Για να βοηθήσετε τον άνθρωπό σας να αντιμετωπίσει τα καταθλιπτικά συμπτώματα και το άγχος που βιώνει: Συζητήστε μαζί του για όσα σκέφτεται και τον απασχολούν και υποστηρίξτε τον όσο μπορείτε. Δώστε του την ευκαιρία να σας εκφράσει τα συναισθήματά του. Καθησυχάστε τους φόβους και τις αγωνίες του, με λόγια και χειρονομίες. Παρακινήστε τον να ασχοληθεί με κάτι ευχάριστο (για παράδειγμα να αρχίσει ξανά κάποιο χόμπι που είχε στο παρελθόν). Προτείνετέ του να παίξετε κάποιο παιχνίδι που παλαιότερα τον διασκέδαζε, όπως είναι το σκάκι, το τάβλι, τα χαρτιά. Ενθαρρύνετε την ενασχόλησή του με καθημερινές δραστηριότητες, τονίζοντάς του πόσο σημαντική και χρήσιμη είναι για εσάς η βοήθειά του. Αναπολήστε μαζί ευχάριστες στιγμές από το παρελθόν σας. Η συζήτηση για αυτές θα αποτελέσει πηγή χαλάρωσης, ευχαρίστησης και ικανοποίησης για τον ασθενή. Όμως, προσπαθήστε να μην είστε πιεστικοί και να μην τον αναγκάσετε να κάνει κάτι χωρίς τη θέλησή του. Ευερεθιστότητα - Επιθετικότητα Η ευερεθιστότητα είναι ένα άλλο συμπεριφορικό πρόβλημα που εμφανίζουν όσοι πάσχουν από άνοια. Σε αυτήν την περίπτωση, μπορεί ο άνθρω- 20

πός σας να γίνεται εύκολα ευέξαπτος και να θυμώνει χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερος λόγος. Είναι πιθανό να εκνευρίζεται γρήγορα και να εκφράζει τη δυσαρέσκειά του με πολύ έντονο τρόπο. Οι λόγοι που μπορούν να κάνουν ένα ανοϊκό άτομο ευερέθιστο είναι απλοί, όπως το να χρειαστεί να αλλάξει λίγο το πρόγραμμά του. Επίσης συχνά, ιδιαίτερα στα προχωρημένα στάδια, ο ασθενής με άνοια εμφανίζει βίαιες συμπεριφορές. Η επιθετικότητα μπορεί να πάρει δύο μορφές, τη σωματική και τη λεκτική. Στην πρώτη περίπτωση, ο ασθενής μπορεί να σας χτυπήσει, να σας σπρώξει ή να σας δαγκώσει, ενώ στη δεύτερη περιλαμβάνονται συμπεριφορές όπως οι δυνατές φωνές και το βρίσιμο. Όταν ο ασθενής παρουσιάζει τέτοια συμπεριφορά: Παραμείνετε ψύχραιμοι και μη δείχνετε φόβο. Ρωτήστε τον αν θέλει κάτι και ακούστε τον με προσοχή. Αποφύγετε να συγκρουστείτε μαζί του. Απομακρύνετε όσα ερεθίσματα μπορεί να τον ενοχλούν και τραβήξετε την προσοχή του σε κάποια χαλαρωτική δραστηριότητα (π.χ. μουσική). Γενικά, για να προλάβετε την εκδήλωση επιθετικών συμπεριφορών είναι καλό να διατηρήσετε ένα περιβάλλον ήσυχο και άνετο, χωρίς πολλαπλά ερεθίσματα που πιθανώς να τον ενοχλούν (πολλοί άνθρωποι μαζί, έντονοι θόρυβοι κ.ά.). Επίσης, είναι πολύ σημαντικό να βρείτε τα αίτια της εκρηκτικής του συμπεριφοράς, ώστε να τα αποφύγετε στο μέλλον. Μην ξεχνάτε ότι η κρίση του είναι μειωμένη και δυσκολεύεται να κατανοήσει τις πράξεις και τις προθέσεις των άλλων. Άρνηση Συχνά οι άνθρωποι που πάσχουν από άνοια αρνούνται επίμονα να εκτελέσουν κάτι που ο φροντιστής τους τους ζητάει. Αρνούνται να κάνουν μπάνιο, να περιποιηθούν τον εαυτό τους και να ντυθούν. Επίσης μπορεί 21

να μην παίρνουν τα φάρμακά τους και να δηλώνουν πεισματικά ότι δεν θέλουν να φάνε. Αυτή η συμπεριφορά είναι ιδιαίτερα κουραστική για τους φροντιστές και δυσχεραίνει πολύ το ήδη δύσκολο έργο τους. Σε περιπτώσεις έντονης άρνησης: Μην επιμένετε, αλλά προσπαθήστε να τον πείσετε ξανά σε λίγο. Μην φωνάζετε, καθώς με αυτόν τον τρόπο μπορεί να τον εκνευρίσετε και να χειροτερέψετε την κατάσταση. Προσπαθήστε να διατηρείτε ένα καθημερινό πρόγραμμα, έτσι ώστε κάποιες δραστηριότητες (το μπάνιο και η προσωπική υγιεινή, τα γεύματα) να αποτελούν μέρος της ρουτίνας του ασθενή και να γίνονται αυτόματα. Προσπαθήστε να κάνετε αυτές τις δραστηριότητες όσο πιο ευχάριστες γίνεται. Για παράδειγμα, μπορεί ο ασθενής να συμφωνήσει πιο εύκολα να κάνει μπάνιο, εάν δει την μπανιέρα γεμάτη με ζεστό νερό και αφρόλουτρο. Παραληρητικές ιδέες και ψευδαισθήσεις Στο παραλήρημα ο ασθενής έχει επίμονες και λανθασμένες πεποιθήσεις, οι οποίες δεν υπόκεινται στον έλεγχο της λογικής. Για παράδειγμα, μπορεί να πιστεύει ότι οι γείτονες ή τα άτομα της οικογένειάς του τον κλέβουν ή ότι θέλουν να τον βλάψουν. Πολλές φορές μπορεί να μην αναγνωρίζει πρόσωπα της οικογένειάς του, να θεωρεί ότι το σπίτι του δεν είναι δικό του και να κατηγορεί τον/τη σύζυγό του για απιστία. Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι όσο παράλογες κι εάν σας φαίνονται αυτές οι ιδέες, για τον πάσχοντα είναι πραγματικές και τις βιώνει βασανιστικά. Στην περίπτωση των ψευδαισθήσεων, ο ασθενής βλέπει ή/και ακούει πράγματα που δεν υπάρχουν. Έτσι μπορεί να βλέπει και να συνομιλεί με ανύπαρκτους ανθρώπους, να βλέπει μορφές στα πόδια του κρεβατιού ή να νιώθει ότι έντομα περπατούν πάνω στο σώμα του. 22

Εάν παρατηρήσετε ότι ο πάσχοντας παρουσιάζει παραληρητικές ιδέες και ψευδαισθήσεις, τότε: Αρχικά εξετάστε την πιθανότητα να έχει δίκιο και βεβαιωθείτε ότι για τις παράξενες ιδέες του δεν ευθύνεται κάποιο πρόβλημα με την όραση και την ακοή του. Δώστε προσοχή σε όσα σας λέει, δείξτε του κατανόηση και καθησυχάστε τον μιλώντας του με ήρεμη φωνή. Μην προσπαθήσετε να τον πείσετε ότι όσα βλέπει, ακούει και πιστεύει δεν είναι πραγματικά, καθώς το πιο πιθανό είναι να τον εκνευρίσετε και να εντείνετε το πρόβλημα. Εάν είναι φοβισμένος, μείνετε για λίγη ώρα μαζί του, κρατήστε του το χέρι και συζητήστε για τους φόβους του. Προσπαθήστε να αποσπάσετε την προσοχή του σε κάποια άλλη δραστηριότητα. Διαταραχές ύπνου Ο ανοϊκός ασθενής δυσκολεύεται να κοιμηθεί και όταν το καταφέρει μπορεί να ξυπνήσει πολλές φορές κατά τη διάρκεια της νύχτας και να είναι 23

σε σύγχυση ή να ξυπνήσει πολύ νωρίς το πρωί. Πολλοί ασθενείς κοιμούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας και ξαγρυπνούν τη νύχτα. Οι παραπάνω διαταραχές του ύπνου μπορεί να προκαλέσουν σημαντικό άγχος και να οδηγήσουν σε εξάντληση τους φροντιστές. Για να μειώσετε τη συχνότητα αυτών των διαταραχών, έχετε υπόψη σας τα ακόλουθα: Δημιουργήστε μια σταθερή ρουτίνα σχετικά με την ώρα του ύπνου και του πρωινού ξυπνήματος. Προσπαθήστε να εμποδίσετε τον ασθενή να κοιμάται κατά τα διάρκεια της ημέρας, δίνοντάς του ευκαιρίες για διάφορες δραστηριότητες. Με αυτόν τον τρόπο θα κουραστεί πιο εύκολα και θα έχει ανάγκη από ύπνο και ξεκούραση. Δημιουργήστε εμφανείς τρόπους ένδειξης της ώρας της ημέρας. Για παράδειγμα, τοποθετήστε ρολόγια σε εμφανείς περιοχές και κρατήστε τις κουρτίνες ανοιχτές. Αποφύγετε την κατανάλωση αλκοόλ, καφεΐνης και ζάχαρης κατά τις απογευματινές ώρες. Δημιουργήστε ένα άνετο και ήσυχο περιβάλλον για τον ύπνο. Διαταραχές της όρεξης Τα άτομα που πάσχουν από άνοια μπορεί να εμφανίσουν απώλεια της όρεξης και άρνηση για φαγητό. Σε αυτές τις περιπτώσεις: Προσπαθήστε να διατηρείτε ένα σταθερό ημερήσιο πρόγραμμα, έτσι ώστε το φαγητό να αποτελέσει μια καθημερινή συνήθεια του ασθενή. Εάν δεν έχει όρεξη και τρώει λιγότερο από το κανονικό, φροντίστε να του προσφέρετε μικρά αλλά πολλά γεύματα μέσα στην ημέρα, αποτελούμενα από τροφές που του αρέσουν, ακόμη κι αν τις θεωρείτε ανθυγιεινές. Όταν αρνείται να φάει, κάντε πίσω και προσπαθήστε ξανά αργότερα. 24

Τέλος, σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρούνται περιστατικά βουλιμίας, κατά τα οποία τα άτομα που πάσχουν από άνοια ζητούν συνέχεια φαγητό. Προσπαθήστε να μετριάσετε αυτήν τη συμπεριφορά, διατηρώντας ένα σταθερό πρόγραμμα στο φαγητό. Αποσπάστε την προσοχή του ασθενή, ενθαρρύνοντάς τον να ασχοληθεί με κάποια άλλη δραστηριότητα. Εάν ο ασθενής συνεχίζει να ζητάει επίμονα φαγητό, προσπαθήστε να ικανοποιείτε με μέτρο την απαίτησή του, δίνοντας του τροφές όπως είναι τα φρούτα και οι ξηροί καρποί. Άρση αναστολών Η άρση αναστολών είναι ένα από τα συμπτώματα που μπορεί να δυσκολέψει αρκετά τη φροντίδα του ανοϊκού ασθενή και να προκαλέσει αμηχανία στο φροντιστή του. Η άρση αναστολών προκαλεί κοινωνικά ανάρμοστες συμπεριφορές. Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα αυτά δεν μπορούν να κρίνουν εάν η συμπεριφορά τους είναι επιτρεπτή ή όχι κι έτσι μπορεί να γίνονται αδιάκριτοι, εριστικοί και ενοχλητικοί. Είναι πιθανό να κλαίνε ή να γελούν χωρίς λόγο και να χρησιμοποιούν υβριστικές λέξεις ή να κάνουν σχόλια σεξουαλικού περιεχομένου. Προσπαθήστε να δείξετε κατανόηση και να μην αντιδράτε με υπερβολικό τρόπο. Θυμηθείτε ότι αδυνατεί να καταλάβει την απρεπή συμπεριφορά του και άρα το να τον κατηγορήσετε ή να τον μαλώσετε δεν θα έχει αποτέλεσμα. Προσπαθήστε να του αποσπάσετε την προσοχή, ενθαρρύνοντας τον να ασχοληθεί με κάποια άλλη δραστηριότητα. 25

ΣΥΝΟΛΙΚΑ... Είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι που πάσχουν από άνοια χρειάζονται εξατομικευμένη προσέγγιση, καθώς δεν εμφανίζουν όλοι τα ίδια συμπτώματα. Αυτό σημαίνει ότι μια παρέμβαση που είναι αποτελεσματική σε έναν ασθενή σε κάποιον άλλον μπορεί να μη φέρει θετικό αποτέλεσμα. Παρ όλα αυτά, υπάρχουν κάποιες βασικές αρχές που πρέπει να έχετε υπόψη σας και να εφαρμόζετε κάθε φορά που χρειάζεται. Έτσι: Προσπαθήστε να μιλάτε στον ασθενή με σαφήνεια και συντομία και διατηρήστε τον τόνο της φωνής σας ήρεμο και ευγενικό. Οπλιστείτε με υπομονή και επιμονή και αποφύγετε τις φωνές και τους καβγάδες. Μην παίρνετε προσωπικά τα όσα λέει και κάνει, είναι σίγουρο ότι δεν ελέγχει τα περισσότερα από αυτά. Εξασφαλίστε του ένα περιβάλλον άνετο (με ησυχία και επαρκή φωτισμό) και ασφαλές και κρατήστε τον απασχολημένο με δραστηριότητες τόσο εντός, όσο και εκτός σπιτιού. Όποτε επιμένει σε μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά, προσπαθήστε να τραβήξετε την προσοχή του αλλού. Εφαρμόστε χαλαρωτικές τεχνικές. Αφιερώσετε ώρα στον άνθρωπό σας, κάνοντάς του μασάζ. Επίσης, η αρωματοθεραπεία με αιθέρια έλαια είναι μια νέα τεχνική που έχει αρχίσει να εφαρμόζεται στην αντιμετώπιση των συμπεριφορικών και ψυχιατρικών προβλημάτων που συνοδεύουν την άνοια. Τέλος, είναι σημαντικό να θυμάστε ότι ο ρόλος του φροντιστή είναι καθοριστικός για την αντιμετώπιση των συμπεριφορικών και ψυχιατρικών διαταραχών της άνοιας. Ο φροντιστής είναι αυτός που, γνωρίζοντας τις συνήθειες του ανθρώπου που πάσχει, μπορεί να παρατηρήσει τις αλλαγές στη συμπεριφορά του και να αναζητήσει τις πιθανές αιτίες. 26

Έτσι, με την εμφάνιση κάποιου συμπεριφορικού προβλήματος, κάνετε στον εαυτό σας τις εξής ερωτήσεις: Πότε ξεκίνησε αυτή η συμπεριφορά; Κάτω από ποιες συνθήκες ξεκίνησε; Τι ήταν αυτό που ίσως την πυροδότησε; Τι διάρκεια είχε; Τι πορεία ακολούθησε; Πότε έγινε πιο έντονη; Τι βοήθησε ώστε να ξεπεραστεί; Με την κατάλληλη εκπαίδευση και ψυχο-υποστήριξη, ο φροντιστής μπορεί να διαχειριστεί τα συμπεριφορικά και ψυχιατρικά συμπτώματα που συνοδεύουν την άνοια για την ανακούφιση τόσο του πάσχοντα, όσο και του ίδιου. 27

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ... Στη νόσο Alzheimer μαζί με τον ασθενή πάσχει όλη η οικογένεια. Στην οικογενειοκρατική ελληνική κοινωνία οι ανοϊκοί ασθενείς φροντίζονται κατά 90% στο σπίτι από τα μέλη των οικογενειών τους (σύζυγοι, παιδιά, αδέλφια). Αλλά οι αυξημένες απαιτήσεις φροντίδας των ανοϊκών ασθενών επιδρούν στην υγεία των φροντιστών, επηρεάζουν τη συμμετοχή τους σε κοινωνικές και επαγγελματικές δραστηριότητες, περιορίζουν τον ελεύθερο χρόνο τους, κλονίζουν την κοινωνική τους θέση και απειλούν την οικονομική τους ασφάλεια. Μη φαρμακευτικές θεραπείες για τα άτομα που πάσχουν από άνοια καθώς και εκπαίδευση και υποστήριξη στους φροντιστές των ανοϊκών ασθενών προσφέρουν οι Εταιρείες Alzheimer που υπάρχουν σε αρκετές πόλεις σε όλη την Ελλάδα. 28

Ελληνικές Εταιρείες και Σύλλογοι Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών ΑΘΗΝΑ Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών Αθηνών Μ. Μουσούρου 89 και Στίλπωνος 33, 11636 Αθήνα 210 7013271 Ελληνική Γεροντολογική & Γηριατρική Εταιρεία Κάνιγγος 23, 10677 Αθήνα 210 3811604 ψυχογηριατρική Εταιρεία «Ο Νέστωρ» Ιωάννου Δροσοπούλου 22, 11257 Αθήνα 210 8235050 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Πέτρου Συνδίκα 13, 54643 Θεσ/νίκη 2310 810411-2310 925802 Γραμμή βοήθειας: 2310 909000 Σωματείο Alzheimer Μελέτης Νόσου Alzheimer & Αγγειακών Ανοιών Κ. Μακεδονίας Στ. Τάττη 10, 54621 Θεσ/νίκη 2310 280707 Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Καλαμαριάς Ν. Καπετανίδου 7, 55131 Καλαμαριά 2310 414286 29

ΑΓΡΙΝΙΟ Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών Αγρινίου Χ. Τρικούπη 4, 30100 Αγρίνιο 26410 45324 ΒΟΛΟΣ Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Βόλου Ανθεστηρίων 5, 38500 Αλυκές Βόλου 24210 87265 Ινστιτούτο Alzheimer Βόλου «H Αγία Σοφία» Χατζηαργύρη 110, 38333 Βόλος 24210 43448 ΙΩΑΝΝΙΝΑ Σωματείο Alzheimer Ιωαννίνων «Ιπποκράτης» - Γ. Νοσοσκομείο Χατζηκώστα Λ. Μακρυγιάννη, 45001 Ιωάννινα 26510 80420 ΗΡΑΚΛΕΙΟ Εταιρεία Νόσου Alzheimer Ηρακλείου «Αλληλεγγύη» Νταλιάνη 22, 71306 Ηράκλειο 2810 224427 ΛΑΡΙΣΑ Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Νομού Λάρισας Τέρμα Λαγού & Κραννώνος, 41222 Λάρισα 2410 235169 ΠΑΤΡΑ Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών «Μνημοσύνη» Π. Μελά 8, 26223 Πάτρα 2610 424030 30

ΡΕΘΥΜΝΟ Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Ρεθύμνου «Συμπαράσταση» Μάχης Ποταμών 9, 74100 Ρέθυμνο 2831 101645 ΡΟΔΟΣ Εταιρεία Ανάπτυξης Κοινοτικών Υπηρεσιών ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων «Πανάκεια» Στ. Καζούλη 18, 85100 Ρόδος 22410 39530 ΧΑΛΚΙΔΑ Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συγγενών Διαταραχών Χαλκίδας 28ης Οκτωβρίου 1, 34100 Χαλκίδα 22213 54920 ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer & Συναφών Διαταραχών Καλλικράτειας Χατζηαργύρου 68, 63080 Ν. Καλλικράτεια Χαλκιδική 6974900754 ΧΑΝΙΑ Ελληνική Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών - Παράρτημα Χανίων Χρυσοπηγής 60, 73134 Χανιά 28210 76050 ΚΥΠΡΟΣ Παγκύπριος Σύνδεσμος Στήριξη Ατόμων της Νόσου Alzheimer Σταδίου 31Α, 6020 Λάρνακα +3572 4627104 31

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ A.A. ΛΙΒΑΝΗ ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΧΟΡΗΓΙΑ: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ETΑΙΡΕΙΑ ΝΟΣΟΥ ALZHEIMER & ΣΥΝΑΦΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΜΑΡΚΟΥ ΜΟΥΣΟΥΡΟΥ 89 & ΣΤΙΛΠΩΝΟΣ 33, 11636 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛΕΦΩΝΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: 210 7013271, FAX 210 6012239 e-mail: info@alzheimerathens.gr www.alzheimerathens.gr 32 Επιμέλεια: Παρασκευή Σακκά, Νευρολόγος - Ψυχίατρος, Πρόεδρος της Εταιρείας Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Αθηνών Εύα Ντανάση, Ψυχολόγος, Εταιρεία Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Αθηνών