ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΧΡ. ΤΖΟΥΜΑΛΑΚΗ Ο ΓΑΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΚΟΥΡΑ

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΧΡ. ΤΖΟΥΜΑΛΑΚΗ Ο ΓΑΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΚΟΥΡΑ Διπλωματική εργασία υποβληθείσα στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του ΑΠΘ Σύμβουλος Καθηγητής, Θεόδωρος Ξ. Γιάγκου Θεσσαλονίκη 2009

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΧΡ. ΤΖΟΥΜΑΛΑΚΗ Ο ΓΑΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΚΟΥΡΑ Διπλωματική Εργασία που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Σύμβουλος Καθηγητής: Θεόδωρος Ξ. Γιάγκου Θεσσαλονίκη 2009

Ο ΓΑΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΜΟΝΑΧΙΚΗ ΚΟΥΡΑ

Αντίδωρο αγάπης και τιμής στους πολυσέβαστους γονείς Χρήστο και Άννα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Οι κανονικοί θεσμοί κέντρισαν το ενδιαφέρον μου και γι αυτό επέλεξα το αντικείμενο του Κανονικού Δικαίου στα πλαίσια της ειδίκευσής μου στο Πρόγραμμα των Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η σύγχρονη κατάσταση της Εκκλησίας θέτει την ανάγκη για βαθύτερη μελέτη των προβλημάτων που απασχολούν την Εκκλησία. Ένα από αυτά είναι και ο γάμος μετά τη χειροτονία και κυρίως αυτός των εν χηρεία κληρικών. Γεννάται όμως ο προβληματισμός εάν θα πρέπει να τηρηθούν αυστηρά οι κανόνες ή να οικονομήσει η Εκκλησία και να επιτρέψει έναν δεύτερο γάμο. Όπως επίσης και πώς δύναται να αντιμετωπίσει τον υποσχόμενο ισόβια παρθενία και καρέντα μοναχό που εγκαταλείπει τη μονή της μετανοίας για να έλθει εις γάμου κοινωνία. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω τον σύμβουλο καθήγητη μου Θεόδωρο Ξ. Γιάγκου, Καθηγητή, για την πολύτιμη βοήθειά του και τις υποδείξεις του για την ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Καθώς επίσης και για την αμέριστη συμπαράσταση που μου πρόσφερε κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Θα ήταν παράλειψή μου να μην ευχαριστήσω και τα υπόλοιπα Μέλη ΔΕΠ του Τομέα Δίκαιο, Οργάνωση, Ζωή και Διακονία της Εκκλησίας που έδωσαν την ευκαιρία να συνεργαστώ μαζί τους στα πλαίσια της υποτροφίας των μεταπτυχιακών σπουδών. Σέρρες, 26 Οκτωβρίου Μεγαλομ. Δημητρίου, Μυροβλήτου 2009 Βασιλική Χρ. Τζουμαλάκη 3

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...4 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ...5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α ΠΗΓΕΣ *...6 Β ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ...6 1. Ελληνόγλωσσα...6 2. Ξενόγλωσσα...14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΑΓΑΜΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ...18 1. Ο Χριστός ως πρότυπο παρθενίας...18 2. Γάμος αγαμία θεολογική τοποθέτηση....26 3. Ιεροί κανόνες και άσκηση...35 4. Η εμφάνιση του μοναχισμού και η ιστορική του εξέλιξη...43 5. Οι κανόνες που απαγορεύουν τη διάζευξη των κληρικών....51 6. Έγγαμοι και άγαμοι Επίσκοποι....58 7. Η περίπτωση των συνείσακτων....64 8. Οι κανόνες της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου και η ιδιαίτερη σημασία τους....80 9. Κανόνας ακρίβειας και συγκατάβασης ή οικονομίας;...86 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΙΕΡΩΣΥΝΗ...89 1. Ο γάμος μετά τη χειροτονία....89 2. Ο δεύτερος γάμος των κληρικών....107 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ο ΓΑΜΟΣ ΤΩΝ ΜΟΝΑΧΩΝ...119 1. Η απαγόρευση σύναψης γάμου και οι συνέπειες αυτού για τους μοναχούς....119 2. Περιπτώσεις κατά τις οποίες αίρεται το κώλυμα γάμου για τους μοναχούς....134 3. Το ανεξάλειπτο της μοναχικής ιδιότητας...136 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...139 4

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ Α ΑΕΚΔ ΑΤ Β ΓΠ Ε ΕΑ ΕΕΘΣΠΑ Ανάπλασις Αρχείον Εκκλησιαστικού και Κανονικού Δικαίου Απόστολος Τίτος Βυζαντιακά Γρηγόριος ο Παλαμάς Εκκλησία Εκκλησιαστική Αλήθεια Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών ΕΚΔ ΕΦ GOThR Θ Ερμηνεία Καινής Διαθήκης Εκκλησιαστικός Φάρος The Greek Orthodox Theological Review Θεολογία ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα 1962 1968 ΠΒ PG Ποιμαντική Βιβλιοθήκη J. P. MIGNE, Patrologiae cucrcus completes, series Graeca, Παρίσι Montrouge 1857 1866 ΡΠΣ Γ. ΡΑΛΛΗ Μ. ΠΟΤΛΗ, Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων, τ. Α Στ, Αθήνησιν 1852 1856 5

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α ΠΗΓΕΣ * Β ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ 1. Ελληνόγλωσσα ΑΓΑΠΙΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΚΑΙ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, Πηδάλιον της νοητής νηός της μίας, αγίας, καθολικής και αποστολικής των Ορθοδόξων Εκκλησίας, εκδ. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1998. ΑΓΟΥΡΙΔΗ Σ., Αποστόλου Παύλου, πρώτη προς Κορινθίους επιστολή, Ε.Κ.Δ. 7, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1982., Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Ε.Κ.Δ. 18, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1994. ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΥ ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΙΤΗ (Αρχιμ.), Περί Θεού λόγος αισθήσεως, οκτώ κείμενα πνευματικής αγωγής, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2004. ΑΛΕΞΙΑΔΗ ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ (μητροπολίτου Θεσσαλονίκης), Το ζήτημα του γάμου των κληρικών, ΓΠ 2 (1918) 337 344, 417 426, 481 488, 601 604, 609 622. ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΥ Α., Η οικονομία κατά το κανονικόν δίκαιον της ορθοδόξου εκκλησίας, εκδ. Αστήρ, Αθήνα 1949. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ Κ., Μοναχοί ἔννοια κατά τους ἐκκλησιαστικούς κανόνας και την Νεαράν Ε κεφ.8 συνέπεια τῆς μοναχικῆς ἰδιότητος ἡ ἀπαγόρευσις τῆς ἀποχωρήσεως ἐκ τῆς Μονῆς και ἐπανόδου εἰς την τάξιν τῶν λαϊκῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ κληρικός προερχόμενος ἐκ τῆς τάξεως τῶν Μοναχῶν ἤ μη μοναχικοῦ σχήματος ἑρμηνεία αὐτῶν διά ν. 2067/1952 * Τα πατερικά έργα που χρησιμοποιήθηκαν (γνήσια, νόθα, αμφιβαλλόμενα) ως πηγές για τη σύνταξη της εργασίας μας ανευρίσκονται στις υποσημειώσεις. 6

ἀναδρομική ἰσχύς αὐτοῦ κληρονομία Μοναχῶν κατά το ἰσχῦον ἐν Ἑλλάδι δίκαιον ὑπό Ο.Δ.Ε.Π. και Ι. Μονῆς, ΑΕΚΔ 9 (1954) 157 162. ΑΝΤΩΝΙΑΔΟΥ Β., Αι μεταρρυθμίσεις, ΕΑ 46 (1922) 295 304. ΑΝΩΝΥΜΟΥ, Η χειροτονία ως κώλυμα γάμου, ΝΣ 5 (1907). ΒΑΦΕΙΔΗ ΦΙΛΑΡΕΤΟΥ (μητροπολίτου Διδυμοτείχου), Περί του γάμου και της αγαμίας των κληρικών, ΓΠ 3 (1919) 588 607, 685 717. ΓΑΛΙΤΗ Γ., Η προς Τίτον επιστολή του Αποστόλου Παύλου. Ο ποιμὲνας και οι αιρετικοί, Ε.Κ.Δ. 12γ, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2005. ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ (μητροπολίτου Σκοπέλου), Γάμος του κλήρου και ιδιαιτέρως των επισκόπων, ΕΑ 47 (1923) 204 207. ΓΕΡΟΜΙΧΑΛΟΥ Α., Ο μοναχικός βίος. Ιστορική αυτού εξέλιξης, Θεσσαλονίκη 1960. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ Δ., Περί του γάμου των ήδη κληρικών (πρώτου και δευτέρου), Κωνσταντινούπολη 1910., Το ζήτημα του γάμου των ήδη κληρικών, ΕΑ 35 (1911) 139 140. ΓΙΑΓΚΟΥ Θ., Κανόνες και λατρεία, εκδ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001. ΓΚΑΒΑΡΔΙΝΑ Γ., Η Πενθέκτη οικουμενική σύνοδος και το νομοθετικό έργο αυτής, διδ. διατριβή, εκδόσεις Επέκταση, Κατερίνη 1998. ΓΡΑΤΣΕΑ Γ., Η προς Εβραίους επιστολή, Ε.Κ.Δ. 13, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Π., Ευνουχισμός, ΘΗΕ τ. 5 ος, στ. 1064 1066. GOAR JACOBUS, Euchologion sive rituale Graecorum, Akademische Druck V. Verlagsanstalt, Graz 1960. ΖΗΣΗ Θ. (πρωτ.), Τέχνη της παρθενίας, Πατερικά 3, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1996., Μοναχισμός. Μορφές και θέματα, Πατερικά 5, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1998. 7

, Γάμος και αγαμία, ποιο υπερέχει;, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1999. ZHISHMAN, JOSEPH, RITTER VON, 1820, Το δίκαιον του γάμου της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, τ. Β, (μτφ. Μελέτιου Αποστολόπουλου) τυπ. «Αυγής Αθηνών», Αθήνα 1912 1913. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΕΥ., Ηρωΐδες της χριστιανικής αγάπης (αι διακόνισσαι δια των αιώνων), Αθήνα 1949. ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, Εγκύκλιος 2320 Προϋποθέσεις τελέσεως θρησκευτικού γάμου βάσει του Ν.1250/82, Ε 59 (1982) 291 292. ΙΩΑΝΝΙΔΗ Φ., Επιδράσεις του μοναχισμού της ανατολής στον κανόνα του οσίου Βενέδικτου, εκδ. Επέκταση, Κατερίνη 1995. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ Α., Ορθόδοξη άποψις της περί αγαμίας του κλήρου πράξεως της ημετέρας εκκλησίας, ΝΣ 11 (1911) 653 664, 805 822. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ (μητροπολίτου Βεροίας), Το ζήτημα του γάμου των κληρικών, ΓΠ 3 (1919) 14 28, 107 120, 151 166, 761 781, 851 876. ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ, (Αρχιμ.), Το ζήτημα της Διγαμίας του κλήρου, ΝΣ 13 (1913) 33 59, 197 216, 344 359. ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Ι., Αποστόλου Παύλου επιστολές, προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολασσαείς, Φιλήμονα, Ε.Κ.Δ. 10, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1992. ΚΑΡΜΙΡΗ Ι., Η Πανορθόδοξος διάσκεψις Ρόδου (24 Σεπτεμβρίου 1 Οκτωβρίου 1961), Θ 32 (1961) 497 536., Η Δ Οικουμενική Σύνοδος και η μέλλουσα Πανορθόδοξος Προσύνοδος, Αθήνα 1961. ΚΙΝΑΤΟΥ Χ., Ο ιερός κλήρος και η προς του γάμου σχέσις αυτού, εν τη Ορθ. Ανατ. Εκκλησία. Το συμβιβαστόν του εγγάμου βίου προς την ιεροσύνη, ΕΑ 33 (1909) 374 375, 399 340, ΕΑ 34 (1910) 15 16, 37 39, 54 56, 148 151. 8

ΚΟΝΤΟΣΤΑΝΟΥ ΜΕΘΟΔΙΟΥ, (μητροπολίτου Κερκύρας και Παξών), Το ζήτημα της αγαμίας ή του γάμου των ιερατευόντων κληρικών, ανάτυπο περιοδικού «Άγιοι Ιάσων και Σωσίπατρος», Κέρκυρα 1962. ΚΟΤΣΩΝΗ Ι., (Αρχιμ.) Προβλήματα εκκλησιαστικής οικονομίας, εκδ. «Η Δαμασκός», Αθήνα 1957., Μοναχών Τάξις (Κανονικόν Δίκαιον), ΘΗΕ τ. 9 ος, στ. 36 39. ΚΟΥΝΤΟΥΡΗ Γ., Οι κανόνες της συνόδου της Γάγγρας και η αντιμετώπιση της αίρεσης των Ευσταθιανών, Θ 78 (2007) 697 763. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ Μ., Γάμος και αγαμία, ΓΠ 4 (1920) 792 797. ΚΩΣΤΑΡΑ Γ., Τα κωλύματα του θρησκευτικού γάμου, Θ 60 (1990) 416 451. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ Γ., Γάμος και αγαμία εις την εκκλησία, ΓΠ 58 (1975) 259 270., Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, εκδ.πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999., Παρθενία, γάμος και οικογένεια κατά τον ιερό Χρυσόστομο, ΑΤ 10 (2008) 37 46. ΜΑΝΤΖΟΥΝΕΑ Ε., (πρωτ.), Εκκλησιαστικόν ποινικόν δίκαιον, Αθήνα 1979. ΜΑΤΑΡΑΓΚΑ Δ., Η αναχειροτόνησις, εκδ. οικοδομικού συνεταιρισμού α κτημόνων κληρικών κτλ, Αθήνα χ.χ.. ΜΕΛΕΤΙΟΥ (μητροπολίτου Κυθηρων), Γάμος κληρικών κατατεχθέντων εις την τάξιν των λαϊκών ανίερος, Α.Ε.Κ.Δ. 1964 13 40. ΜΕΛΙΣΣΗΝΟΥ (μητροπολίτου Μαρωνείας), Περί των εκκλησιαστικών μεταρρυθμίσεων, ΓΠ 3 (1919) 65 73. ΜΕΝΕΒΙΣΟΓΛΟΥ ΠΑΥΛΟΥ, Μητροπολίτης Σουηδίας και πάσης Σκαδιναβίας, Ιστορική εισαγωγή εις τους κανόνας της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Στοκχόλμη 1990. ΜΟΝΑΧΟΥ ΜΩΥΣΕΩΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, Οι έγγαμοι άγιοι της Εκκλησίας κατά το μηνολόγιον, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 1988. 9

ΜΙΛΑΣ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ (επισκόπου Ζάρας της Δαλματικής), Το εκκλησιαστικόν δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, (μτφ Μ. Αποστολόπουλου), Αθήνα 1906. ΜΠΕΗ Γ., Μοναχοί ἐγκαταβίωσις ἐν Μονῇ ἀπόκτησις μοναχικῆς ἰδιότητος δια τελέσεως μοναχικῆς κουρᾶς ἀπόδειξις ἐκ μοναχολογίου πιστοποίησις Ἐπισκόπου πλήρης ἀπόδειξις ἐπιτρεπτόν μαρτύρων ἐν ἐλλείψει ἀδιάφορον ἄν ὁ μοναχός διαβιοῖ ἐν κοινωνίᾳ ὑπό πρόσθετον ἰδιότητα κληρικοῦ ἐν βαθμῷ διακόνου ἤ πρεσβυτέρου τύχη περιουσίας μοναχοῦ, ὑπαρχούσης κατά την πρόσκτησιν τοιαύτης ἰδιότητος ἤ περιουσίας κτηθείσης μετ αὐτήν ἀπαγόρευσις διαθέσεως τελευταίας ταύτης ἀκυρότης διαθέσεως αἰτήσει μονῆς ἐγκαταβιώσεως ἤ ΟΔΕΠ εἰς οὕς κατά ½ ἑκάστῳ περιέχεται ἡ κληρονομία διάκρισις ὡς προς κληρονομίαν Ἐπισκόπων διάκρισις κληρονομίας ἰερομονάχων (διαβιούντων ἐκτός μονῆς) ὡς δικαιουμένων να διαθέσωσι το ἥμισυ τῆς περιουσίας των κατ ἄρθρων 4 δ ν. ΓΥΙΔ1909 κατάργησις διακρίσεως δι ἄρθρ.7 2 ν.4684/1930 ἀδιάφορον ἑρμηνευτικῆς διατάξεως νόμου 2067/1952, ΑΕΚΔ 14 (1959) 217 222. ΜΠΕΛΕΖΟΥ Κ., Το δικαίωμα του γάμου και της αγαμίας στις επιστολές του αποστόλου Παύλου προς Κορινθίους, ΑΤ 10 (2008) 177 197. ΜΠΟΥΓΑΤΣΟΥ Ν., Άγαμος και έγγαμος επίσκοπος, Αθήνα 1968., Αγαμία του κλήρου, ΘΗΕ τ. 1 ος, στ. 118 124. ΜΠΟΥΜΗ ΠΑΝ. Περί του γάμου κληρικών μοναχών από κανονικής πλευράς, Θ 54І (1983) 711 733, 55 (1984) 215 233., Το έγγαμον των επισκόπων (συμφωνία Αγίας Γραφής και ιερών κανόνων), Τιμητικός τόμος Γερασίμου Κονιδάρη, Αντίδωρον Πνευματικόν, Αθήνα 1981. 10

ΝΑΣΣΗ ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, (πρεσβ.), Η τελεσιουργία τουμυστηρίου της ευχαριστίας. Κανονική διδασκαλία και λειτουργική τάξη [Κανονικά και Λειτουργικά 5] εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2007. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ, Περί ρασοφόρων μοναχών, Θ 76Ι (2005) 39 73. ΟΡΦΑΝΙΔΗ Α., Η Γ Νεαρά του Λέοντος και το ζήτημα του μετά την χειροτονία γάμου, ΕΑ 44 (1920) 373 375. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΟΥ Π., Αστικός κώδιξ και Εκκλησία, το Δίκαιον του γάμου, Αθήνα 1940., Περί του γάμου και της αγαμίας των κληρικών, Αθήνα 1940., Γνωμοδότησις, ΑΕΚΔ 1950 89 93., Η ιερωσύνη και αι εξ αυτής Νομοκανονικαί συνέπειαι κατά το δίκαιον της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας και τα εν Ελλάδι κρατούντα, εκδ. «Αστήρ», Αθήνα 1951., Παρατηρήσεις επί της υπ αρθ. 1000/1954 γνωμοδοτήσεως του νομικού συμβουλίου του κράτους (χαρακτήρ περιεχομένου της ιερωσύνης, χαρακτήρ περιεχομένου της μοναχικής ομολογίας), Ε 32 (1955) 54 59, 79 82, 88 90, 119 122, 142 146., Σύστημα του εκκλησιαστικού δικαίου κατά την εν Ελλάδι ισχύν αυτού, τ. 3 ος, Το Ποινικόν Δίκαιον της Εκκλησίας, εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999., Σύστημα του εκκλησιαστικού δικαίου κατά την εν Ελλάδι ισχύν αυτού, τ. 4 ος, Το Δίκαιον των μοναχών, εκδ. Πουρναρά Θεσσαλονίκη 2000. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ Α., Η Εκκλησία της Ελλάδος έναντι θεμάτων πανορθοδόξου ενδιαφέροντος κατά τον εικοστόν αιώνα, Θεσσαλονίκη 1975. 11

, Απολλώνιος ο Τυανεύς, η δια της προβολής του απόπειρα ενισχύσεως του εθνισμού και της καταπολεμήσεως του Χριστιανισμού, διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 1966. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΧΡ., Ο γάμος στην κανονική παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων, Ο γάμος στην ορθόδοξη Εκκλησία, ΠΒ 9, εκδ. κλάδου εκδόσεων επικοινωνιακής και μορφωτικής υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2004, σ. 67 93. ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ Γ., Περί του δευτέρου γάμου των κληρικών, ΕΦ 2 (1908) 485 492. ΠΑΤΡΩΝΟΥ Γ., Γάμος και αγαμία κατά τον Απόστολο Παύλο, εισαγωγικά και ερμηνευτικά στο Α Κορ. 7, 1 7, ΕΕΘΣχΑ 27 (1986) 99 118. ΠΕΤΡΑΚΑΚΟΥ Δ., Προ της Διορθοδόξου συνόδου, Κανονικά προβλήματα, η αγαμία εν τω κλήρω, Αθήνα 1940., Οι μοναχικοί θεσμοί εν τη Ορθοδόξω Ανατολική Εκκλησία, τ. 1 ος, Ληψεία 1907. ΠΗΛΙΛΗ ΙΑΚΩΒΟΥ (επίσκοπος Κατάνης), Η χριστιανική ιερωσύνη (από ιστορικής απόψεως των δέκα πρώτων αιώνων τα), εκδ. Ηλ. Καμπάς, Αθήνα 1988. PITRA JEAN BAPTISTE, Spicilegium solesmense, complectens sanctorum partum scriptorumque ecclesiasticorum anecdota hactenus opera selecta e graecis orientalibusque et latinis codicibus, τ. 4 ος, (ανατ.) Akademische Druck U. Verlagsanstalt, Graz Austria 1963. ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΠΑΝΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ (10 Μαΐου 8 Ιουνίου 1923), εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, Κωνσταντινούπολη 1923. 12

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΣΥΝΕΛΘΟΥΣΗΣ ΕΝ ΑΓΙΩ ΌΡΕΙ, εν Κωνσταντινουπόλει 1930 ΠΟΥΛΗ Γ., Θρησκευτικό ποινικό δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1996. ΡΑΛΛΗ Κ., Ποινικόν δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1985. ΡΟΔΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΩΝ, Μητροπολίτης Τυρολόης και Σερεντίου, Επιτομή κανονικού δικαίου, εκδ. Δεδούση 1998. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΥ Μ., Εκκλησιαστικόν Δίκαιον της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, Αθήνα 1898. ΣΙΩΤΗ Μ., Γάμος (Αγία Γραφή), ΘΗΕ τ. 4 ος, στ. 197 205. ΣΚΑΛΤΣΗ Π., Γάμος και θεία λειτουργία, συμβολή στην ιστορία και τη θεολογία της λατρείας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998. ΣΚΟΥΤΕΡΗ Κ., Ιστορία δογμάτων. Η Ορθόδοξη δογματική παράδοση και οι παραχαράξεις της κατά τους τρεις πρώτους αιώνες, τ. 1 ος, Α θήνα 1998., Ιστορία δογμάτων. Η Ορθόδοξη δογματική διδασκαλία και οι νοθεύσεις της από τις αρχές του τετάρτου αιώνα μέχρι και την Τρίτη Οικουμενική Σύνοδο, τ. 2 ος, Αθήνα 2004. ΣΚΟΡΔΑ Ε. (πρωτ.), Ο γάμος των κληρικών (συμβολή στην Πανορθόδοξη Σύνοδο), Αθήνα 1978. ΣΤΑΘΑΤΟΥ Ν., Μοναχών τάξις (θύραθεν Δίκαιον), ΘΗΕ τ. 9 ος, στ. 39 40. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗ Β., Εκκλησιαστική ιστορία απ αρχής μέχρι σήμερον, εκδ. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1896. ΣΤΡΑΓΚΑ Θ., Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψεύδων 1817 1967, τ. Β, Αθήνα 1970. ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ (μητροπολίτου Ιερισσού και Αγίου Όρους), Η ανόρθωσις της Εκκλησίας, ΓΠ 2 (1918) 174 178. 13

ΤΖΩΓΑ Χ., Μοναχισμός, ΘΗΕ τ. 9 ος, στ. 18 35. ΤΡΕΜΠΕΛΑ Π., Αι τρείς λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναισι κώδικας, εκδ. Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήνα 1982., Ο δέκατος κανών της εν Αγκύρα, Ε 39 (1962) 223. ΤΡΩΪΑΝΟΥ ΣΠ., Οι Νεαρές Λέοντος Στ του Σοφού, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2007., Το συναινετικό διαζύγιο, Βυζαντιακά 3(1983) 11 21. ΚΑΙ ΠΟΥΛΗ Γ., Εκκλησιαστικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 2003. ΤΣΙΒΙΚΗ Η. (πρωτ.), Γάμος και αγαμία των επισκόπων κατά το κανονικόν δίκαιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 2008. ΦΕΙΔΑ Β., Εκκλησιαστική ιστορία, τ. Α, Αθήνα 1997. ΦΙΛΙΠΠΑΙΟΥ Θ., Η αγαμία του κλήρου εν τη αρχαία εκκλησία, Ε 32 (1955) 48 50. ΦΙΛΙΠΠΙΔΗ Χ., Η δευτερογαμία των κληρικών, ΕΑ 37 (1913) 13 15, 25 27, 49 51, 65 67, 81 83. ΧΡΗΣΤΟΥ Π., Ελληνική πατρολογία, περίοδος θεολογικής ακμής Δ και Ε αιώνες, τ. Δ, ΠΙΠΜ, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989. ΧΡΗΣΤΙΔΗ Γ., Γάμος και αγαμία, ΓΠ 4 (1920) 654 665. ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΙΤΟΥ, Κανονικόν, επιμέλεια εκδόσεως Θ. Γιάγκου, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2007. ΧΩΡΑ Γ., Συνείσακτοι, ΘΗΕ τ. 11 ος, στ. 563 565. 2. Ξενόγλωσσα BOUMIS PANAGIOTIS, The possibility of married bishops today, GOThR 40 (1995) 221 227. ERICKSON JOHN, The council in Trullo: issues relating to the marriage of clergy, GOThR 40 (1995) 183 199. 14

L HUILLIER PETER BISHOP, Mandatory celibacy as a requirement for episcopacy, GΟThR 40 (1995) 213 219. VISCUSO PATRICK, Concerning the second marriage of priests, GOThR 40 (1995) 201 211. 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα του γάμου των κληρικών απασχόλησε την Εκκλησία ανά τους αιώνες, ιδιαίτερα όμως στις αρχές του 20ού αιώνα. Είναι ένα φλέγον ζήτημα, το οποίο εντάχθηκε στη θεματολογία των Πανορθοδόξων Διασκέψεων της Κωνσταντινουπόλεως το 1923 και της Ρόδου το 1961 κατόπιν πρωτοβουλίας του Οικουμενικού Πατριάρχη Αθηναγόρα Α. Η απαγόρευση σύναψης γάμου για τους κληρικούς δεν σχετίζεται με τις δογματικές προϋποθέσεις και με την ανωτερότητα του μυστηρίου της ιερωσύνης από το αντίστοιχο του γάμου αλλά από τη σειρά τέλεσής τους. Από τους αποστολικούς κανόνες είχε οριστεί η απαγόρευση του γάμου των κληρικών μετά τη χειροτονία και συνεχίστηκε με θεσπίσεις κανόνων απο τοπικές και Οικουμενικές συνόδους, με την παράλληλη πολιτειακή νομοθεσία κυρίως από τους αυτοκράτορες Ιουστινιανό και Λέοντα Στ τον Σοφό του Βυζαντινού κράτους. Παράλληλα, λάβαμε υπόψιν τα κείμενα των παραπάνω κανόνων και πολιτειακών διατάξεων καθώς και την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της περιόδου θεσμοθετήσεώς τους, τις επιδράσεις που δέχτηκαν από την ανάπτυξη του μοναχισμού και την εμφάνιση αιρέσεων. Στο πρώτο κεφάλαιο αναπτύσουμε τους λόγους που συνέβαλαν, με την πάροδο του χρόνου, στην επικράτηση της πρακτικής της αναδείξεως επισκόπων μόνον από την τάξη των αγάμων και όχι των εγγάμων πλέον ιερέων. Η τελική επικύρωσή της πρακτικής αυτής έγινε από την Πενθέκτη Οικουμενική σύνοδο οι διατάξεις της οποίας ρύθμιζαν λεπτομερώς το εξεταζόμενο ζήτημα, αλλά και επέλυσαν τρέχοντα ζητήματα. Αναλύουμε, επίσης, τους κανόνες που αναφέρονται σε ζητήματα λύσεως γάμου των κληρικών, αλλά και τη συνοίκηση με συνείσακτους. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναφέρουμε τις θέσεις των πατέρων για τον δεύτερο γάμο καθώς και την πλουραλιστική ερμηνεία του χωρίου «μιᾶς 16

γυναικός ἀνήρ» βασιζόμενοι στους κανόνες των συνόδων και των πολιτικών διατάξεων των αυτοκρατόρων που απαγόρευαν τον γάμο μετά τη χειροτονία. Επίσης, παρουσιάζεται και σχολιάζεται το αίτημα της Εκκλησίας της Σερβίας στις αρχές του 20 ού αι. προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το σχετιζόμενομε την χορήγηση κανονικής άδειας τελέσεως γάμου στους εν χηρεία κληρικούς, καθώς και η απόφαση της «Μικτής Επιτροπείας των Αθηνών» του 1926 για τους κληρικούς της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τέλος, στο τρίτο κεφάλαιο καταγράφουμε τις κυρώσεις που προβλέπουν οι κανόνες του Μ. Βασιλείου και των Οικουμενικών συνόδων στους αθετήσαντες την υπόσχεση της παρθενίας με τη σύναψη γάμου ή της πορνείας. Όπως επίσης, εξετάζουμε εάν ο ρασοφόρος φέρει τη μοναχική ιδιότητα ή όχι και κατά πόσο η μοναχική κουρά μπορεί να είναι ανεξάλειπτη. Ακολουθούν τα συμπεράσματα. 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΑΓΑΜΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 1. Ο Χριστός ως πρότυπο παρθενίας. Το πρότυπο του Χριστού και ως προς το ζήτημα του γάμου ήδη από την εποχή των Αποστόλων λειτουργούσε πάντοτε για τις επερχόμενες γενιές των πιστών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποστόλων που έζησαν με παρθενία, είναι του Παύλου και του Ιωάννη. Μεταξύ των αποστόλων υπήρχαν και έγγαμοι όπως ο Πέτρος 1 και ο Φίλιππος 2, ο γάμος των οποίων δεν επηρέασε το έργο τους. Η γέννηση του Χριστού, του Υιού του Θεού από την παρθένο Μαρία, η άγαμη ζωή του Ιωάννη Προδρόμου προβλήθηκαν ως πρότυπα τελειότητας βίου στους πιστούς της αρχαίας Εκκλησίας 3. Ο Χριστός και ο Απόστολος Παύλος εξαίρουν το μυστήριο του γάμου και τονίζουν την σπουδαιότητα του έγγαμου βίου. Αρχικά, με όλα όσα ανέπτυξε ο ίδιος ο Χριστός για τη μοιχεία και το διαζύγιο στην Ἐπί τοῦ Ὅρους ομιλία 4, με την απάντηση που έδωσε 5 σε ερώτηση των Φαρισαίων «εἰ ἔξεστιν ἀνθρώπῳ ἀπολῦσαι τὴν γυναῖκα αὐτοῦ κατὰ πᾶσαν αἰτίαν;» 6 ε πιβεβαιώνουν την ιερότητα και την πνευματικότητα που θέλει να προσδώσει με το θείο κύρος του στον γάμο 7. Η θέση του Χριστού ήταν αρνητική και στο θέμα της επιγάμβρευσης που ίσχυε στην Παλαιά Διαθήκη 8. Σε ερώτηση των Σαδδουκαίων αυτή τη φορά, οι οποίοι αρνούνταν την ανάσταση των νεκρών, «ἐν γὰρ τῇ ἀναστάσει τίνος τῶν ἑπτὰ ἀδελφῶν ἔσται 1 Ματθ. 8, 14, Μάρκ. 1, 30, Λκ. 4, 38. 2 Πρξ. 21, 9. 3 ΙΑΚΩΒΟΥ (ΓΕΩΡΓΙΟΥ) ΠΗΛΙΛΗ (επισκόπου Κατάνης), Η χριστιανική ιερωσύνη (από ιστορικής απόψεως των δέκα πρώτων αιώνων μ.χ.), Αθήνα 1988, σ. 745. 4 Ματθ. 5, 27 32. 5 Ματθ. 19, 9, Μάρκ. 10, 11 12, Λκ. 16, 18. 6 Ματθ. 19, 3 4, 7 Π. ΣΚΑΛΤΣΗ, Γάμος και θεία λειτουργία. Συμβολή στην ιστορία και τη θεολογία της λατρείας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 112. 8 Όπ. π., σ. 117. 18

γυνή» 9, απάντησε πως όταν αναστηθούν οι νεκροί ούτε θα παντρεύονται, ούτε θα τους παντρεύουν 10. Αφορμή ήταν μια γυναίκα που παντρεύτηκε αλληλοδιαδόχως επτά αδέλφια σύμφωνα με τον Μωσαϊκό νόμο. Με την παρουσία του στον γάμο στην Κανά, όπου ευλόγησε το μυστήριο, μετάβαλλε το νερό σε κρασί και έκανε την αρχή των θαυμάτων του στον κόσμο 11. Τέλος, με την παρομοίωση της επουράνιας δόξης του Μεσσία προς την χαρά νυμφίου και της βασιλείας του Θεού προς γαμήλιο δείπνο. Με τη στάση αυτή του Χριστού έναντι του γάμου τονίστηκε η θέση του μυστηρίου εντός του προαιώνιου σχεδίου της θείας δημιουργίας, συμβάλλοντας κατ εξοχήν στην πνευματική τελείωση του ανθρώπου 12. Υπάρχουν χωρία της Καινής Διαθήκης όπου ο Χριστός αναφέρει την ευλογημένη ένωσή του ανδρόγυνου από τον Θεό, ορίζοντας αυτή να μην διαλυθεί ποτέ 13. Ο Απόστολος Παύλος εξυμνεί τον γάμο, ως μέγα μυστήριο, τον θεωρεί τίμιο 14 και παραλληλίζει την ένωση του άντρα και της γυναίκας με αυτήν του Χριστού και της Εκκλησίας 15. Κοινό χαρακτηριστικό του παραλληλισμού αυτού δεν είναι η υποταγή της γυναίκας στον άνδρα αλλά η αμοιβαία αγάπη μεταξύ τους, όπως του Χριστού προς την Εκκλησία 16. Αυτή είναι η ιδανική μορφή αγάπης που φτάνει μέχρι και τη θυσία, όπως τη θυσία του Χριστού και την υποταγή της Εκκλησίας στην «κεφαλή» και της γυναίκας στον σύζυγό της «εν παντί» 17. 9 Ματθ. 22, 23 33, Μάρκ. 12, 18 27, Λκ. 20, 27 40. 10 Ματθ. 22, 30. 11 Ιω. 2, 1 11, βλ. και Π. ΣΚΑΛΤΣΗ, όπ. π., σ. 118. 12 Μ. ΣΙΩΤΗ, Γάμος (Αγία Γραφή), ΘΗΕ τ. 4 ος, στ. 200. 13 Ματθ. 19, 6, Μάρκ. 10, 6 12. 14 Εβρ. 13, 4. 15 Εφεσ. 5, 23 32. 16 Ι. ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ, Αποστόλου Παύλου επιστολές, προς Εφεσίους,Φιλιππησίους, Κολασσαείς,Φιλήμονα, Ε.Κ.Δ. 10, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 205. Βλ. και Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Παρθενία, γάμος και οικογένεια κατά τον ιερό Χρυσόστομο, ΑΤ 10 (2008) 41. 17 Όπ. π., σ. 209. 19

Η ένωση αυτή ανδρός και γυναικός βρίσκει την πληρότητα του νοήματός της μόνο εντός της εκκλησιολογικής προοπτικής 18. Στην κανονική συνείδηση και παράδοση της Εκκλησίας ο γάμος είναι γεγονός όλης της ζωής της Εκκλησίας, γι αυτό και τους πρώτους αιώνες ήταν συνδεδεμένος με τη θεία Ευχαριστία 19. Τρεις ήταν οι τύποι τελέσεώς του, με τον τύπο της σύνδεσης της ακολουθίας με κοινωνία από προηγιασμένα, (διαφορετική από τη λειτουργία που τελείται τη Μ. Τεσσαρακοστή), με πλήρη θεία λειτουργία και την τέλεση του γάμου μόνο με κοινό ποτήριο 20. Η Εκκλησία προσπάθησε να τονίσει την αξία και τη σημασία του μυστηρίου του γάμου αποσκοπώντας στον έλεγχο των μελών των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων από τις εγκρατευτικές τάσεις 21. Ωστόσο, εκτός από τον γάμο γίνεται λόγος και για τον άγαμο βίο που ακολούθησαν πολλοί έχοντας πρότυπο την ἐν Χριστῷ ζωῇ. Η παρθενία ασκείται στο όνομα του Χριστού και αποτελεί μίμηση της επί γης πολιτείας Του. Γι αυτό και το πρότυπο της παρθενικής ζωής είναι ο ίδιος ο Χριστός 22. Η αγαμία ως διηνεκής αγώνας κατά των επηρειών του διαβόλου, των κακοήθων τάσεων και των σαρκικών επιθυμιών που δουλαγωγούν το σώμα, λογίζεται εν τέλει αρετή κατά τον ιδεώδη αυτής τύπο 23. Στην εκκλησιαστική παράδοση ο γάμος τοποθετείται γενικώς υπό της αγαμίας και θεωρείται εμπόδιο για την απελευθέρωση του ανθρώπου από 18 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, ΓΠ 58 (1975) 262. 19 ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Ο γάμος στην κανονική παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων Ο γάμος στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 9, εκδ. κλάδου εκδόσεων επικοινωνιακής και μορφωτικής υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2004, σ. 87. 20 Π. ΣΚΑΛΤΣΗ, όπ. π., σ. 449. 21 Γ. ΓΡΑΤΣΕΑ, Η προς Εβραίους επιστολή, Ε.Κ.Δ. 13, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 866 22 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, όπ. π., σ. 265. 23 Α. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ, Ορθόδοξος άποψις της περί αγαμίας του κλήρου πράξεως της ημετέρας εκκλησίας, ΝΣ 11 (1911) 662 20

τα δεσμά του κόσμου και την πνευματική τελείωση 24. Ο γάμος και η αγαμία από τον σκοπό που επιτελούν αμφότεροι μπορούν να καταλάβουν ομότιμη θέση στην ηθική σφαίρα 25, μιας και η κατά Χριστόν συζυγία είναι οδός προς τη θέωση του ανθρώπου 26. Η παρθενία και ο γάμος ως θεσμοί δεν είναι αντίθετοι, αφού τόσο η δια Χριστόν παρθενία, όσο και ο κατά Χριστόν γάμος έχουν την ίδια προοπτική, την ἐν Χριστῷ σωτηρία 27. Η παρθενία ως τελειότερη οδός που χάραξε ο Χριστός προβάλλεται στην Καινή Διαθήκη στο βιβλίο της Αποκάλυψης, στην οποία εκτίθεται η εικόνα του αρνίου, του Κυρίου, στο όρος Σιών, περιβαλλόμενος από 144.000 χιλιάδες πιστών «οὗτοι εἰσίν οἵ μετά γυναικῶν οὐκ ἐμολύνθησαν παρθένοι γάρ εἰσίν. Οὗτοι οἱ ἀκολουθήσαντες τῷ ἀρνίῳ ὅπου ὑπάγῃ» 28. Ο αριθμός των 144.000 δηλώνει μάλλον πως το ποίμνιο μέσα στο νέο κόσμο που φτιάχνει ο Θεός είναι εξασφαλισμένο 29. Οι αγορασμένοι 144.000 είναι τιμητικά, λόγω του πειρασμού και των παθημάτων τους, η απαρχή, ο πρώτος καρπός που θα εισαχθεί μέσα στη Βασιλεία του Θεού αυτοί «οἰ ἠγορασμένοι ἀπό τῆς γῆς» υπό του ουράνιου Ιερού θα λάβουν το δώρο της χιλιετούς βασιλείας μετά του Αρνίου πριν από την κρίση και την ανάσταση 30. «Τόσο οι έγγαμοι όσο και οι άγαμοι μπορούν να πορευτούν στη ζωή με γνώμονα τον Χριστό. Παντρεύομαι σημαίνει ζω και πεθαίνω για τον Χριστό. 24 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, όπ. π., σ. 263. 25 Α. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ, όπ. π., σ. 660. 26 ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, όπ. π., σ. 85. 27 ΒΛ. ΦΕΙΔΑ, Εκκλησιαστική ιστορία, τ. Α, Αθήνα 1997, σ. 314, βλ. και Γ. ΧΡΗΣΤΙΔΗ, Γάμος και αγαμία, ΓΠ 4 (1920) 660. 28 Αποκ. 14, 4. 29 Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗ, Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Ε.Κ.Δ. 18, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 337. 30 Όπ. π., σ. 339. 21

Παντρεύομαι σημαίνει επιθυμώ και διψώ τον Χριστό 31. Παντρεύομαι σημαίνει σκλαβώνω την καρδιά μου στον Χριστό» 32. Ο Χριστός αναφερόμενος και στην παρθενία, τόνισε πως «οὐ πάντες χωροῦσι τόν λόγον τοῦτον, ἀλλ οἷς δέδοται» 33, εννοώντας ότι δε μπορούν όλοι να απέχουν από τον γάμο αλλά μόνο όσοι θα λάβουν από τον Θεό το δώρο της εγκράτειας και θα μπορέσουν να τηρήσουν τους εαυτούς τους εν αγαμία παρθένους 34. «Εἰσὶ γὰρ εὐνοῦχοι οἵτινες ἐκ κοιλίας μητρὸς ἐγεννήθησαν οὕτω, καὶ εἰσὶν εὐνοῦχοι οἵτινες εὐνουχίσθησαν ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων, καὶ εἰσὶν εὐνοῦχοι οἵτινες εὐνούχισαν ἑαυτοὺς διὰ τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν. Ὁ δυνάμενος χωρεῖν χωρείτω» 35. Ο Χριστός διδάσκει και συνιστά τον αμόλυντο της α γαμίας ευνουχισμό, με την έννοια της τέλειας και πραγματικής αγαμίας, προσπαθώντας ο καθένας που την επιλέγει να αντισταθεί στους φυσικούς νόμους του σώματος 36. Αποκαλούνται ευνούχοι με την πνευματική έννοια, επειδή νίκησαν τις φυσικές ορμές και αφιέρωσαν τον εαυτό τους στην εκπλήρωση του θείου θελήματος. Ο γάμος όπως και η αγαμία είναι ελεύθερη επιλογή κάθε ανθρώπου, γι αυτό και καθένας φέρει την ευθύνη της επιλογής, αφού δεν είναι υποχρεωτική. Ο Αιμιλιανός Σιμωνοπετρίτης αναφέρει ότι «στον καθένα μας ο Θεός δίνει το δικό του χάρισμα. Στέλνει τον έναν στον γάμο και τον άλλον στην παρθενία. Όχι ότι ο Θεός κάνει την εκλογή λέγοντας εσείς να πάτε από εδώ και εσείς από εκεί, αλλά εκείνο που διαλέγει η καρδιά μας, 31 ΑΙΜΙΛΙΑΝΟΥ ΣΙΜΩΝΟΠΕΤΡΙΤΟΥ (Αρχιμ.), Περί Θεού λόγος αισθήσεως. Oκτώ κείμενα πνευματικής αγωγής, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2004, σ. 162. 32 Όπ. π., σ. 164. 33 Ματθ. 19, 11. 34 ΧΡ. ΚΙΝΑΤΟΥ, Ο ιερός κλήρος και η προς του γάμου σχέσις αυτού, εν τη Ορθοδόξω Ανατολική Εκκλησία. Το συμβιβαστόν του εγγάμου βίου προς την ιερωσύνη, ΕΑ 33 (1909) 374. Βλ. και Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Παρθενία, γάμος και οικογένεια κατά τον ιερό Χρυσόστομο, όπ. π., σ. 38. 35 Ματθ. 19, 11 12. 36 Α. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ, Ορθόδοξος άποψις της περί αγαμίας του κλήρου πράξεως της ημετέρας εκκλησίας, όπ. π., σ. 812. 22

για εκείνο μας δίνει ο Θεός το θάρρος, το κουράγιο, την δύναμη, για να το φέρουμε εις πέρας» 37. Μέσα στην ιστορία η υπεροχή της παρθενίας έναντι του γάμου, κατά τον ιερό Χρυσόστομο, δεν τοποθετείται σε οντολογικό αλλά σε ηθικό επίπεδο 38. Καμία από τις δυο αρετές δεν είναι δυνατό να υποβιβασθεί και να υποτιμηθεί, τοποθετώντας κατώτερα τον γάμο από την αγαμία, θεωρώντας την ως τον ηθικό σκοπό και προορισμό του ανθρώπου 39. Με αυτόν τον τρόπο έδωσε το δικαίωμα στους ανθρώπους να επιλέξουν τον έγγαμο ή τον άγαμο βίο 40. Εξάλλου, δεν απέκλεισε στους εγγάμους την αποστολικότητα. Σπάνια αποξηραίνεται στην καρδιά η έμφυτη τάση του ανθρώπου προς τον γάμο, γι αυτό απαιτείται μόνιμος και διηνεκής πνευματικός αγώνας 41. «Οὐ γάρ, ἀναγκάζει παρθενεύειν, οὐδέ τὸν γάμον καταλύει, ἀλλά τὴν παρθενίαν προστίθησιν» 42, γι αυτό και είναι δυνατή η εφαρμογή της παρθενίας, επειδή δεν επιβάλλεται 43. Ο Χριστός συμβούλεψε και συνέστησε προσωπική και ελεύθερη αγαμία, χωρίς να την επιβάλλει με βία ή με νόμο στον κλήρο, «ἵνα φέρῃ ὁλόκληρον τὴν εὐθύνην ὁ ἐκλέγων» 44. «Θέλω γὰρ πάντας ἀνθρώπους εἶναι ὡς καὶ ἐμαυτόν ἀλλ ἕκαστος ἴδιον χάρισμα ἔχει ἐκ Θεοῦ, ὃς μὲν οὕτως, ὃς δὲ οὕτως. Λέγω δὲ τοῖς ἀγάμοις καὶ ταῖς χήραις, καλὸν αὐτοῖς ἐστιν ἐὰν μείνωσιν ὡς κἀγώ. Εἰ δὲ οὐκ 37 Περί Θεού λόγος αισθήσεως. Οκτώ κείμενα πνευματικής αγωγής, όπ. π., σ. 151 152. 38 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Παρθενία, γάμος και οικογένεια κατά τον ιερό Χρυσόστομο, όπ. π., σ. 38 39. 39 Α. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ, Ορθόδοξος άποψις περί της αγαμίας του κλήρου πράξεως της ημετέρας εκκλησίας, όπ. π., σ. 660. 40 ΦΙΛΑΡΕΤΟΥ ΒΑΦΕΙΔΗ (μητροπολίτου Διδυμοτείχου), Περί του γάμου και της αγαμίας των κληρικών, ΓΠ 3 (1919) 600. 41 Όπ. π., σ. 662. 42 ΘΕΟΦΥΛΑΚΤΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ, Υπόμνημα εἰς τό κατά Ματθαίον εὐαγγέλιον, Ὁμιλία 11, PG 123, 353Β. 43 Α. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ, όπ. π., σ. 663. 44 Όπ. π., βλ. και Θ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, Περί παρθενίας, Α (1905) 10 11. 23

ἐγκρατεύονται, γαμησάτωσαν κρεῖσσον γάρ ἐστι γαμῆσαι ἢ πυροῦσθαι» 45. Στο σημείο αυτό ο απόστολος Παύλος παρουσιάζει τον εαυτό του ως παράδειγμα μιμήσεως, σχετίζοντας την επιλογή γάμου αγαμίας με τις δυνάμεις του καθενός. Όσοι όμως δεν μπορούν να αντέξουν αυτό το βαρύ φορτίο της παρθενίας, προτείνει να παντρευτούν, εφόσον, και ο γάμος είναι χάρισμα μέσα από το οποίο μπορεί να δείξει κανείς την υπακοή του στον Θεό 46. Ο Απόστολος Παύλος με το νου και το βλέμμα στραμμένα στον ε σχατολογικό πειρασμό που έκανε κάπως την εμφάνισή του αλλά αναμένεται να ολοκληρωθεί στο μέλλον επαναλαμβάνει για άλλη μια φορά την δική του αρχή 47, «περί δὲ τῶν παρθένων ἐπιταγὴν Κυρίου οὐκ ἔχω, γνώμην δὲ δίδωμι ὡς ἠλεημένος ὑπὸ Κυρίου πιστὸς εἶναι. Νομίζω οὖν τοῦτο καλὸν ὑπάρχειν διὰ τὴν ἐνεστῶσαν ἀνάγκην, ὅτι καλὸν ἀνθρώπῳ τὸ οὕτως εἶναι. δέδεσαι γυναικί; μὴ ζήτει λύσιν λέλυσαι ἀπὸ γυναικός; μὴ ζήτει γυναῖκα» 48. Η παρθενία ως εσχατολογική κατάσταση του ανθρώπου, δεν αφορά ορισμένη κατηγορία πιστών αλλά όλους. Το εσχατολογικό και ασκητικό πνεύμα, το οποίο χαρακτηρίζει την παρθενική ζωή, πρέπει να κατευθύνει και την ζωή των εγγάμων πιστών 49 «ὅ γάρ ἐστι τῇ ὑπὸ ζυγὸν τὸ μέρος, τοῦτο παντελὲς τῇ παρθένῳ» 50. 45 Α Κορ. 7, 7 9. 46 Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗ, Αποστόλου Παύλου, πρώτη προς Κορινθίους επιστολή, Ε.Κ.Δ. 7, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 115, βλ. και Γ. ΠΑΤΡΩΝΟΥ, Γάμος και αγαμία κατά τον Απόστολο Παύλο, εισαγωγικά και ερμηνευτικά στο Α Κορ. 7, 1 7, ΕΕΘΣΠΑ 27 (1986) 107, Κ. ΜΠΕΛΕΖΟΥ, Το δικαίωμα του γάμου και της αγαμίας στις επιστολές του αποστόλου Παύλου προς Κορινθίους, ΑΤ 10 (2008) 191 192. Πρβλ. Θ. ΦΙΛΙΠΠΑΙΟΥ, Η αγαμία του κλήρου εν τη αρχαία εκκλησία, Ε 32 (1955) 48 βλ. και Θ. ΖΗΣΗ, Τέχνη της παρθενίας. Γάμος και αγαμία εις τα περί παρθενίας πατερικά έργα, Πατερικά 3, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 204. 47 Όπ. π., σ. 126 127. 48 Α Κορ. 7, 25 27. 49 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 268 269. 50 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Λόγος 37, Εἰς το ῥητόν τοὺ εὐαγγελίου «ὅτε ἐτέλεσεν Ἰησοῦς τοὺς λόγους τοῦτους» καὶ τὰ ἑξὴς, PG 36, 296A. 24

Ο Απόστολος αρχικά επιβεβαίωσε το νόμο του γάμου και στη συνέχεια έθεσε την υποθήκη της παρθενίας. Μένοντας κανείς στην κατάσταση που βρίσκεται, είναι το καλύτερο που μπορεί να κάνει, καθώς ο Απόστολος Παύλος πιστεύει ότι πλησιάζει η βασιλεία των ουρανών. Εάν είναι παντρεμένος να παραμείνει έγγαμος, εάν είναι ανύπαντρος να μείνει άγαμος, επειδή «οὐ γάρ ὡς παρανομίαν παραινῶ φεύγειν τὸν γάμον, ἀλλ ὡς ἐπὶ κρείττονα βίον προτρέπων» 51. Ο γάμος περιορίζεται στον χώρο και στον χρόνο της εγκοσμιότητας. Ως εκ τούτου όταν ο άνθρωπος στραφεί προς την εσχατολογική του προοπτική, όταν ατενίσει τον χρόνο του ως «καιρόν» μετανοίας και επιστροφής προς τον Κύριον, ο γάμος μετατοπίζεται αυτομάτως στο περιθώριο 52. Ο ιερός Χρυσόστομος λέει επ αυτού: «εἰ γάρ ἐν τῷ παρόντι βίῳ συγκέκλεισται, ἐν δέ τῷ μέλλοντι οὔτε γαμοῦσιν οὔτε γαμίζονται, ὁ δὲ παρὼν καιρὸς πρὸς τὸ τέλος ἐπείγεται καὶ ἐπὶ θύραις τὰ τῆς ἀναστάσεως ἕστηκεν, οὐ γάμων καιρός» 53. Ελεύθερος από κάθε φροντίδα είναι αυτός που επιλέγει την αγαμία και με μεγαλύτερη άνεση προσεγγίζει τον ερχόμενο Χριστό, ενώ με τον γάμο μοιράζεται κανείς μεταξύ του παρόντος που είναι η οικογένεια και του μέλλοντος που είναι ο ερχόμενος Κύριος 54, «θέλω δὲ ὑμᾶς ἀμερίμνους εἶναι. Ὁ ἄγαμος μεριμνᾷ τὰ τοῦ Κυρίου, πῶς ἀρέσει τῷ Κυρίῳ ὁ δὲ γαμήσας μεριμνᾷ τὰ τοῦ κόσμου, πῶς ἀρέσει τῇ γυναικί» 55. Θεωρώντας την αγαμία ως μέσο, με το οποίο ο πιστός πιο εύκολα κατεργάζεται την αρετή και διακονεί τον Κύριο απερίσπαστος 56, ο Απόστολος Παύλος θέλει τους παρ 51 ΘΕΟΔΩΡΗΤΟΥ ΚΥΡΟΥ, Περί παρθενίας, 24, PG 83, 533. 52 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 263, βλ. και του ιδίου, Παρθενία, γάμος και οικογένεια κατά τον ιερό Χρυσόστομο, όπ. π., σ. 39. 53 ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Περί παρθενίας, PG 48, 586. 54 Σ. ΑΓΟΥΡΙΔΗ, Αποστόλου Παύλου, πρώτη προς Κορινθίους επιστολή, όπ. π., σ. 127, βλ. και Γ. ΠΑΤΡΩΝΟΥ, Γάμος και αγαμία κατά τον Απόστολο Παύλο, εισαγωγικά και ερμηνευτικά στο Α Κορ. 7, 1 7, όπ. π., σ. 108, Κ. ΜΠΕΛΕΖΟΥ, Το δικαίωμα του γάμου και της αγαμίας στις επιστολές του αποστόλου Παύλου προς Κορινθίους, όπ. π., σ. 194. 55 Α Κορ. 7, 32 33. 56 Χ. ΚΙΝΑΤΟΥ, Ο ιερός κλήρος και η προς του γάμου σχέσις αυτού, εν τη Ορθοδόξω Α νατολική Εκκλησία. Το συμβιβαστόν του εγγάμου βίου προς την ιερωσύνη, όπ. π., σ. 374. 25

θένους να είναι αμέριμνοι. Στην περίπτωση όμως κατά την οποία κάποιος είναι «ὑπέρακμος», τότε ο Απόστολος Παύλος τον προτρέπει να παντρευτεί, κρίνοντας ότι αυτή η πράξη δεν είναι αμαρτία, «ἐὰν δὲ καὶ γήμῃς, οὐχ ἥμαρτες» 57. Εκείνος όμως που δεν έχει αυτή την ανάγκη και θα καταφέρει να τιθασεύσει τη σάρκα «κρεῖσσον ποιεῖ» διότι ο μη δυνάμενος και ασπαζόμενος τον έγγαμο βίο «καλῶς ποιεῖ» 58. Ο γάμος δεν μειώνει ηθικά ή πνευματικά τον άνθρωπο, αλλά δεν παρέχει σ αυτόν την ευχέρεια, την οποία παρέχει η παρθενία προς ηθική και πνευματική τελείωση 59. Ο καθηγητής Γ. Μαντζαρίδης αναφέρει ότι «ο γήινος έρωτας μεταβάλλεται σε ουράνιο έρωτα, και ο άνθρωπος καθίσταται εραστής του Θεού. Έτσι η παρθενική ζωή, ως ζωή καθολικής αναφοράς προς τον Θεό, ανυψώνεται υπεράνω της έγγαμης ζωής, η οποία καταμερίζει τον πιστό μεταξύ του Θεού και του κόσμου» 60. Ο χριστιανός κατ ουσίαν δεν καλείται να επιλέξει μεταξύ γάμου και αγαμίας αλλά μεταξύ δυο διαφορετικών μορφών γάμου, σαρκικού και πνευματικού 61. Ο σαρκικός γάμος, συναπτόμενος εν Χριστώ, έχει την χάρη του Αγίου Πνεύματος και είναι και πνευματικός. 2. Γάμος αγαμία θεολογική τοποθέτηση. Στην Παλαιά Διαθήκη εγκατέλειπε κανείς τους γονείς για να προσκολληθεί στη γυναίκα του 62. Αντίθετα, στην Καινή Διαθήκη εγκαταλείπει κανείς τους γονείς, για να προσκολληθεί στον Χριστό 63. 57 Α Κορ. 7, 28. 58 Α. ΚΑΚΟΓΙΑΝΝΗ, Ορθόδοξος άποψις της περί αγαμίας του κλήρου πράξεως της ημετέρας εκκλησίας, όπ. π., σ. 812 813. 59 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ 264. 60 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Περί παρθενίας, PG 46, 397B, βλ. και Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 267. 61 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, όπ. π., σ. 268, βλ. σχετ. Γ. ΧΡΗΣΤΙΔΗ, Γάμος και αγαμία, όπ. π., σ. 657. 62 Γέν. 2, 24. 63 Ματθ. 12, 50 και Μάρκ. 3, 35. 26

Ο Χριστός ήταν ο εισηγητής του νέου τρόπου ζωής, του παρθενικού, τον οποίο ακολούθησαν οι περισσότεροι από τους μαθητές του. Έζησε ως άγαμος, με ακτημοσύνη, μη έχοντας, «ποῦ την κεφαλήν κλίνη» 64, με ταπείνωση 65 και υπακοή 66. Αποσύρθηκε στην έρημο για σαράντα ημέρες, όπου νήστεψε πριν από τους πειρασμούς, συνιστώντας τη νηστεία και την προσευχή ως μέσα εκδίωξης των δαιμόνων, «τοῦτο τὸ γένος οὐκ ἐκπορεύεται εἰμή ἐν προσευχῇ καὶ νηστείᾳ» 67. Οι Απόστολοι είχαν πρότυπο τη ζωή Του. Το έργο του Αποστόλου Παύλου προσέβλεπε προς την αγαμία, έ ζησε εν παρθενία επιθυμώντας και οι άλλοι να ακολουθήσουν το παράδειγμά του. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης γράφει για το πρότυπο παρθενίας του Χριστού και των Αποστόλων «εὑρίσκομεν ἄρα, ὡς καὶ ἔζησεν ὁ Κύριος τὴν κατά μοναχούς ὁδόν καὶ παρέδωκε. Καί ἐν τοῖς ἀποστόλοις αὕτη ἡ ζωή ἦν, διό καὶ τούτοις παρῄνει μὴ δύο ἔχειν χιτῶνας, μηδέ ράβδον ἤ πήραν ἤ ὑποδήματα καὶ τὰ λοιπά, ὅ τῆς μοναχικῆς ἔστι βιοτῆς» 68. Στο έργο του «Διάλογος» θεωρεί τίμιο τον γάμο και καθαρό, όχι όμως η πολυγαμία ή η πορνεία «καὶ ἕτι ἡ παρθενία ἀντὶ χηρείας ἡ ὑψηλοτέρα τοὺ γάμου καὶ τῶν ἀγγέλων ἱσότιμος» 69. Μιμητές του παρθενικού βίου των Αποστόλων και κατ επέκταση της εν Χριστώ ζωής υπήρξαν οι Πατέρες της Εκκλησίας που μετέδωσαν τον παρθενικό τρόπο ζωής και στις γενιές που ακολούθησαν. Άνδρες και γυναίκες παρθένοι αφιέρωναν τους εαυτούς τους στην άγαμη ζωή, με την προσδοκία ότι βάδιζαν σε μια ανώτερη πνευματικότητα, γι αυτό και πολλοί πατέρες κινούνταν μέσα στα όρια της αποστολικής σκέψεως 70. Η σύναψη γάμου δημιουργεί φροντίδες, οι οποίες εμποδίζουν την πλήρη αφο 64 Ματθ. 8, 20. 65 ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., Μοναχισμός. Μορφές και θέματα, Πατερικά 5, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 31 66 «Γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου», Φιλιππ. 2, 8. 67 Ματθ. 17, 21. 68 ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Διάλογος, 53, PG 155, 201Β. 69 ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, Διάλογος, 21, PG 155, 109D. 70 ΙΑΚΩΒΟΥ ΠΗΛΙΛΗ, όπ. π., σ. 746. 27

σίωση του ανθρώπου στον Θεό και προκαλούν «θλίψιν τῇ σαρκί» 71. Ο γάμος δεν μειώνει ηθικά ή πνευματικά τον άνθρωπο, αλλά και δε του παρέχει την ευχέρεια την οποία παρέχει η παρθενία προς ηθική και πνευματική τελείωση 72. Ένας από τους αποστολικούς πατέρες, ο Ιγνάτιος Θεοφόρος προτρέπει όσους αποφάσισαν να ακολουθήσουν τον άγαμο βίο και επιδιώκουν την ηθική τελείωση δια της ασκήσεως, να το πράττουν με ταπεινοφροσύνη και αυτοσυγκέντρωση, όχι με πνευματική κενοδοξία 73. Μετά το τέλος της αποστολικής εποχής η παρθενία θεωρούνταν, ήδη, από τους Χριστιανούς ως μια συμβολική κατάσταση μιας ανώτερης ζωής που προσδιόριζε το κλίμα, εντός του οποίου θεμελιώνεται και αναπτύσσεται η καινή ἐν Χριστῷ ζωή 74. Το εσχατολογικό κίνητρο περί παρθενίας του Αποστόλου Παύλου αντικαταστάθηκε από άλλες τάσεις, όπως αυτές των Γνωστικών, που δημιούργησαν προβλήματα στην Εκκλησία με την αρνητική τους στάση απέναντι στον γάμο αλλά και με την προοπτική του «παρθενικού» βίου των εγγάμων 75. Μια από τις αιρέσεις της εποχής ήταν ο Γνωστικισμός, ο οποίος μεταξύ των άλλων σφετεριζόταν την κληρονομιά του ασκητικού πνεύματος της Καινής Διαθήκης 76. Η κατανόηση κειμένων της Καινής Διαθήκης γίνονταν κάτω από το πρίσμα της δυαρχικής διδασκαλίας του. Η τάση προς την αγαμία που συναντάμε μερικές φορές στην Καινή Διαθήκη, κάτω από την έντονη εσχατολογική ατμόσφαιρα, πήρε συγκεκριμένη μορφή και περιεχόμενο. Ο Γνωστικισμός εκμεταλλευόμενος την τάση αυτή, οδηγήθηκε στην απόλυτη απόρριψη και καταδίκη του γάμου, που σύμφωνα με τη διδασκαλία του ο άνθρωπος πρέπει να είναι απόλυτα πνευματικός. Έτσι, 71 Α Κορ. 7, 28, βλ. και Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 263. 72 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, όπ. π., σ. 264. 73 ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ, Προς Πολύκαρπον, PG 5, 724AB. 74 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, όπ. π., σ. 264. 75 Γ. ΠΑΤΡΩΝΟΥ, Γάμος και αγαμία κατά τον Απόστολο Παύλο, εισαγωγικά και ερμηνευτικά στο Α Κορ. 7, 1 7, όπ. π., σ. 108 109. 76 ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., Μοναχισμός, όπ. π., σ. 28. 28

υποτιμάται ο γάμος και θεωρείται μορφή ακολασίας, ενώ το ορθό είναι η απόλυτη εγκράτεια και η αγαμία 77. Ο Γνωστικισμός επεδίωκε την απολύτρωση του ανθρώπου αφενός με την αποκαλυπτόμενη αλήθεια και αφετέρου με την έντονη ασκητική τάση που προσπαθούσε να επιβάλλει 78. Η πίεση αυτή ασκούνταν ιδιαίτερα προς τους «τέλειους», οι οποίοι δε επιτρεπόταν να φέρουν στον κόσμο νέες υπάρξεις, για να μη διαιωνίζεται το κακό, γεγονός που συμβαίνει με τον γάμο. Όπως οποιοδήποτε χάρισμα, έτσι και η παρθενία καρποφορεί εντός της Εκκλησίας. Γι αυτό και οι αιρετικοί, οι οποίοι ασκούν παρθενία βδελυσσόμενοι τον γάμο, δεν αναγνωρίζονται ως παρθένοι, εφόσον δεν υφίσταται γι αυτούς ο πνευματικός μετά του Χριστού γάμος 79. Κατά τον Κλήμεντα Αλεξανδρέα 80 η παρθενία των αιρετικών δεν έχει καμία ηθική αξία, επειδή δεν είναι συνέπεια ελεύθερης στάσης έναντι του γάμου, αλλά αναγκαστική απόρροια θεώρησης του γάμου ως κακό 81. Την ίδια ασεβή εγκράτεια επέδειξαν και ειδωλολάτρες 82. Με την λατρεία αγγέλων και δαιμόνων απέχουν από τον οίνο, τα αφροδίσια και τη βρώση εμψύχων. Ο Απολλώνιος ο Τυανεύς ήταν Πυθαγόρειος, κήρυκας της Απολλώνειας θρησκείας και της λατρείας του Ηλίου. Όταν ασπάστηκε την Πυθαγόρεια φιλοσοφία αναδείχτηκε σε ηθικό άνδρα, «τέλειος ἐν πᾶσι» 83. Ο ίδιος διακύρηττε ότι μόνο από τα προϊόντα της γης πρέπει να τρέφονται οι άνθρωποι και η διατροφή του περιλάμβανε μόνο λάχανα 84. Ωστόσο, εκδή 77 Γ. ΠΑΤΡΩΝΟΥ, όπ. π., σ. 110 111. 78 Όπ. π., σ. 111. 79 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 267. 80 «Οὐ τῇ προαιρέσει γίνονται ἐγκρατεῖς, τῇ δέ πρός τόν πεποιηκότα ἔχθρᾳ, μή βουλόμενοι χρῆσθαι τοῖς ὑπ αὐτοῦ κτισθεῖσιν», ΚΛΗΜΕΝΤΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΩΣ, Στρωματείς, λόγος 3, PG 8, 1113 1116A. 81 ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., Τέχνη της Παρθενίας, όπ. π., σ. 222. 82 Όπ. π.. 83 Α. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Απολλώνιος ο Τυανεύς, η δια της προβολής του απόπειρα ενισχύσεως του εθνισμού και της καταπολέμησεως του Χριστιανισμού, διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 1966, σ. 29. 84 Όπ. π.. 29

λωνε αντιπάθεια κατά του κρασιού λόγω των δυσάρεστων αποτελεσμάτων που προκαλεί. Οι μεθυσμένοι βρίσκονται εκτός πραγματικότητας καθότι διατελούν «ἐν πλήρει ἡδονῆ» 85. Ο Απολλώνιος διακρίνονταν για την σωφροσύνη, την εγκράτεια, την δικαιοσύνη και την ανδρεία, γενικώς είχε ενάρετο βίο, όπως και ο δάσκαλός του Πυθαγόρας 86. Παρόλο που ο Πυθαγόρας επέτρεπε τη μονογαμία ο μαθητής του αναδεικνύεται αυστηρότερος, παραμένοντας ξένος προς τα αφροδίσια. Την αυστηρότητα αυτή προσπάθησε να την επιβάλλει όχι μόνο στον εαυτό του αλλά και στους γύρω του 87. Προβαίνει σε δριμύ έλεγχο των μη ηθικώς βιούντων και κατακρίνει τους Αθηναίους που συναναστρέφονται με πόρνους και μοιχούς, ενώ συνιστά στους ανθρώπους να τιθασεύουν τις ορμές τους και να μην ηττώνται από αυτές 88. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναφέρεται στην περί γάμου και παρθενίας διδασκαλία ορισμένων Γνωστικών 89. Κάθε άνθρωπος που α ποφασίζει να ζήσει εν παρθενία, μιμούμενος τον Χριστό, συνάπτει έναν πνευματικό γάμο με τον Νυμφίο. Οι αιρετικοί που παραμένουν άγαμοι αποστρεφόμενοι τον γάμο, δεν αναγνωρίζονται ως παρθένοι, επειδή γι αυτούς δεν υφίσταται ο πνευματικός γάμος με τον Χριστό 90. Κατά τον άγιο πατέρα, η ρήση του Αποστόλου Παύλου «ἡρμοσάμην ὑμᾶς ἑνὶ ἀνδρί παρθένον ἁγνήν παραστῆσαι τῷ Χριστῷ» 91, αν και αναφέρεται σε όλο το πλήρωμα της Εκκλησίας, περιλαμβάνει και τους παρθένους ειδικότερα 92. Όταν οι τελευταίοι δια της αιρέσεως απιστούν προς τον έναν 85 Όπ. π., σ. 30. 86 Όπ. π., σ. 31. 87 Όπ. π.. 88 Όπ. π.. 89 ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Περί παρθενίας, PG 48, 533 537, βλ. και ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., Τέχνη της Παρθενίας, όπ. π., σ. 209. 90 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 267, βλ. και του ιδίου, Γάμος, παρθενία και οικογένεια κατά τον ιερό Χρυσόστομο, όπ. π., σ. 39. 91 Β Κορ. 11, 2. 92 Βλ. σχετ. Κ. ΜΠΕΛΕΖΟΥ, Το δικαίωμα του γάμου και της αγαμίας στις επιστολές του αποστόλου Παύλου προς Κορινθίους, όπ. π., σ. 195. 30

Νυμφίο, τοποθετώντας στη θέση του έναν άλλον ανύπαρκτο, καταλύουν και την αγνότητά τους, «αἱ τοίνυν τὸν ἕνα ἄνδρα μὴ στέργουσαι, ἀλλ ἕτερον αὐτῷ τὸν οὐκ ὄντα ἐπεισάγουσαι Θεόν, πῶς ἄν εἶεν ἁγναί;» 93. Και συμπληρώνει ότι δεν ονομάζεται παρθένος αυτός που είχε τη δυνατότητα να συνάψει γάμο και τον απόφυγε. Η επιλογή της παρθενίας από τους αιρετικούς γίνεται κατόπιν αποτελέσματος του αναγκαστικού νόμου και όχι με βάση την ελεύθερη προαίρεσή τους, «ὅταν δέ τῶν κωλυομὲνων τὸ πρᾶγμα εἶναι φῇς, οὐκέτι τῆς σῆς προαιρέσεως τὸ κατόρθωμα γίνεται ἀλλά τῆς ἀνάγκης τοῦ νόμου» 94. Στο Περί παρθενίας ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης συμπεριλαμβάνει ένα κεφάλαιο με τίτλο «μνήμη τῶν ἐκ τοῦ γάμου δυσχερῶν καὶ ἔνδειξις τοῦ τὸν γεγραφότα τὸν λόγον μὴ ἄγαμον εἶναι» 95, γεγονός που αποδεικνύει ότι υπήρξε έγγαμος 96. Ωστόσο, συνέταξε έργο για την παρθενία, την οποία εξαίρει και όχι για τον γάμο, ενώ παράλληλα υπογραμμίζει τα μειονεκτήματα του τελευταίου, «μηδείς διά τούτων ἡμᾶς ἀθετεῖν οἰέσθω τὴν οἰκονομίαν τοῦ γάμου οὐ γάρ ἀγνοοῦμεν ὅτι καὶ οὗτος τῆς τοῦ Θεοῦ εὐλογίας οὐκ ἠλλοτρίωται» 97. Στο ίδιο κεφάλαιο ο άγιος Γρηγόριος ενώ εγκωμιάζει τον παρθενικό βίο, λυπάται, επειδή δε μπορεί να τον επιλέξει, έχοντας ο ίδιος παντρευτεί τη Θεοσεβία, «Μακάριοι δέ οἷς ἐν ἐξουσίᾳ τῶν βελτιόνων ἐστίν ἡ αἵρεσις καὶ οὐκ ἀπετειχίσθησαν τῷ κοινῷ προληφθέντες βίῳ, καθάπερ ἡμεῖς οἷόν τινι χάσματι πρός τὸ τῆς παρθενίας καύχημα διειργόμεθα πρός ἥν οὐκ ἔστιν ἐπανελθεῖν ἔτι τὸν ἅπαξ τῷ κοσμικῷ βίῳ τὸ ἴχνος ἐναπερείσαντα» 98. 93 PG 48, 533, βλ. και ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., όπ. π., σ. 135. 94 PG 48, 538 539. 95 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Περί παρθενίας, PG 46, 325Α 336D. 96 ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., Γάμος και αγαμία, ποιο υπερέχει;, εκδ. Βρυέννιος, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 29, βλ. και Π. ΧΡΗΣΤΟΥ, Ελληνική πατρολογία, περίοδος θεολογικής ακμής Δ και Ε αιώνες, τ. Δ, ΠΙΠΜ, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1989, σ. 161. 97 PG 46, 353A. 98 PG 46, 325B. 31

Ως θεατής και μάρτυρας της μακαριότητας όσων επέλεξαν τον παρθενικό βίο ζηλεύει εκείνους, οι οποίοι μπορούν να επιλέξουν με άνεση και να απολαύσουν τα αγαθά της παρθενίας, «ὡς μακάριόν γε ἄν ἦν, εἰ μὴ οὕτως εἶχε μηδέ τῇ ὑστεροβουλίᾳ τὸ καλόν ἐγνωρίσαμεν. Νῦν δέ ζηλωτοί μὲν ὄντως καὶ πάσης εὐχῆς καὶ ἐπιθυμίας ἐπέκεινα πράττοντες, οἷς ἡ δύναμις τῶν ἀπολαύσεων τῶν ἀγαθῶν τούτων οὐκ ἀποκέκλεισται» 99. Η αγαμία τοποθετείται υψηλότερα σε σχέση με τον γάμο, αφού με την πρώτη επιτυγχάνεται με μεγαλύτερη ευκολία η εξομοίωση προς τον άφθαρτο, απαθή Θεό και τη θέωση, «τις μείζον ἔπαινος παρθενίας ἤ το ἀποδειχθῆναι διά τούτων θεοποιοῦσαν τρόπον τινά τούς τῶν καθαρῶν αὐτῆς μυστηρίων μετεσχηκότας;» 100. Η παρθενία χαρακτηρίζεται «τέχνη τις καὶ δύναμις τῆς θειοτέρας ζωῆς πρός τὴν ἀσώματον φύσιν τούς ἐν σαρκί ζῶντας ὁμοιοῦσθαι διδάσκουσα» 101, είναι επίσης γνώρισμα των αγγέλων, γι αυτό ο παρθενικός βίος είναι αγγελικός, ισάγγελος βίος 102. Ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσει κανείς, για να φτάσει στην προπτωτική μακαριότητα είναι ένα ταξίδι με ενδιάμεσους σταθμούς. Η πορεία που πρέπει να διαγράψει κανείς, είναι αντίστροφη της αρχικής, με την παράλληλη εγκατάλειψη των ενδιάμεσων σταθμών, ξεκινώντας από τον τελευταίο που είναι ο γάμος, «ἐπεί οὖν τοῦ χωρισμοῦ τῆς ἐν τῷ παραδείσῳ ζωῆς τὸ τελευταῖον ὁ γάμος ἐστί, τοῦτον πρῶτον καταλιπεῖν ὥσπερ τινά σταθμόν ἔσχατον τοῖς πρός τὸν Χριστόν ἀναλύουσιν ὑφηγεῖται ὁ λόγος εἶτα τῆς περί τὴν ταλαιπωρίας ἀναχωρῆσαι ᾗ ἐνιδρύθη μετά τὴν ἁμαρτίαν ὁ ἄνθρωπος» 103. Ο γάμος εμφανίστηκε ταυτόχρονα με τον θάνατο, σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, με την πτώση του ανθρώπου, «ὅπου γάρ θάνατος, ἐκεῖ καὶ γάμος τούτου δέ οὐκ ὄντος οὐδέ 99 PG 46, 325C. 100 PG 46, 320D. 101 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Περί παρθενίας, PG 46, 348Β. 102 ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., Γάμος και αγαμία, όπ. π., σ. 30. 103 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Περί παρθενίας, PG 46, 376AB. 32

αὐτός ἕπεται» 104. Η παρθενία όμως δεν έχει τέτοιες συνέπειες, πάντα είναι χρήσιμη, μακάρια πριν και μετά τον θάνατο, πριν και μετά τον γάμο 105. Ο άγιος Γρηγόριος αντιλαμβάνεται την παρθενία ως το μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να αποδεσμευθεί από τη φθορά και τα πάθη και να υψωθεί προς την απαθή φύση. Αυτός ήταν και ο λόγος για τον ο ποίο ο Χριστός ήλθε στον κόσμο όχι δια γάμου, «Θεοῦ παρουσίαν καὶ εἴσοδον μόνη καθαρότης ἱκανή ἐστι δέξασθαι, ἥν ἄλλως οὐκ ἔστι πρός ἀκρίβειαν πᾶσαν κατορθωθῆναι, εἰ μὴ παντελῶς τις ἑαυτόν τῶν τῆς σαρκός παθημάτων ἀλλοτριώσειεν» 106. «Η σωτηριολογική δύναμη της παρθενίας κατεβάζει τον Θεό σε κοινωνία με τον άνθρωπο και πτερώνει τον άνθρωπο προς την επιθυμία των ουρανίων, γινόμενη έτσι σύνδεσμος και γέφυρα που ενώνει Θεό και άνθρωπο» 107. Η παρθενία δεν περιορίζεται σε ένα συγκεκριμένο σημείο του ανθρώπου αλλά αναφέρεται σε ολόκληρη την ύπαρξή του. Για να θεωρηθεί ολοκληρωμένη θα πρέπει να εγκρατεύεται κανείς όχι μόνο σωματικά αλλά και πνευματικά. Σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας η σωματική παρθενία ολοκληρώνεται με την εν γένει ηθική καθαρότητα που καλλιεργείται υπό το φως της εσχατολογικής προσδοκίας, «τὴν γάρ παρθένον οὐ τῷ σωματι μόνον καθαρόν εἶναι δεῖ, ἀλλά καὶ τῇ ψυχῇ, εἰ μέλλει τὸν ἅγιον ὑποδέχεσθαι νυμφίον» 108. Ο Χριστός εκτός από τη σωματική πορνεία καταδίκασε και την πορνική διάθεση και επιθυμία. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος υποστήριζε «ὀφθαλμός πορνεύων, οὐ φυλάσσει τὴν παρθενίαν, γλῶττα πορνεύουσα τῷ πονηρῷ μίγνυται.παρθενευέτω καὶ ἡ διάνοια, μὴ ρεμβέ 104 ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Περί παρθενίας, PG 48, 537. 105 Όπ. π.. 106 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ, Περί παρθενίας, PG 46, 324A. 107 ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΖΗΣΗ, πρωτ., Γάμος και αγαμία, όπ. π., σ. 32. 108 ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Περί παρθενίας, PG 48, 537, βλ. και Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Παρθενία, γάμος και οικογένεια κατά τον ιερό Χρυσόστομο, όπ. π., σ. 39 33

σθω, μὴ πλανάσθω, μὴ τύποις ἐν αὐτῇ φερέτω πονηρῶν πραγμάτων» 109. Ό ταν ο πιστός φροντίζει να έχει και τις διαθέσεις και τις αισθήσεις και τις επιθυμίες του αγνές, τότε καθίσταται αληθινά παρθένος 110. Ο Μεθόδιος Ολύμπου στο Συμπόσιον των δέκα παρθένων ενισχύει τον καθολικό χαρακτήρα της παρθενίας, «χλεύη γάρ τὰ μὲν τῆς παιδοποιήσεως ὄργανα τηρεῖν παρθένα, τὴν δέ γλῶσσαν μὴ τηρεῖν, ἤ τὴν γλώτταν μὲν τηρεῖν παρθένον, τὴν δέ ὅρασιν ἤ τὴν ἀκοήν ἤ τὰς χεῖρας μὴ τηρεῖν, ἤ ταῦτα μὲν ἔχειν καὶ τηρεῖν παρθένα, την καρδίαν δέ μὴ τηρείν, ἀλλ ἑταιρίζεσθαι τύφῳ καὶ θυμῷ» 111. Αυτή η καθαρότητα συμβάλει αφενός στην αποφυγή των παθών και αφετέρου στην άσκηση των αρετών. Η προτίμηση της παρθενίας εκ μέρους της Εκκλησίας δεν συνεπάγεται και περιφρόνηση του γάμου, «οὐ γάρ ἐπεί ἡ παρθενία τιμιωτέρα, ἐν τοῖς ἀτίμοις ὁ γάμος» 112. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομός συμφωνεί με τον Γρηγόριο Θεολόγο «πείθομαι πολλῷ τιμωτέραν εἶναι τοῦ γάμου τὴν παρθενίαν οὐ μήν διά τοῦτο ἐν τοῖς πονηροῖς τὸν γάμον τίθεμαι, ἀλλά καὶ λίαν αὐτόν ἐπαινῶ» 113. Διότι αυτός που κατηγορεί τον γάμο, μειώνει και τη δόξα της παρθενίας, ενώ αυτός που τον επαινεί, εξυψώνει περισσότερο την παρθενία και την καθιστά λαμπρότερη 114. Στα κείμενα των πατέρων και στα κείμενα των κανόνων υπάρχει σαφής καταδίκη ακραίων ασκητικών αντιλήψεων σε βάρος του γάμου 115. Ο παραμερισμός του γάμου στα πατερικά κείμενα περί παρθενίας δεν οφείλεται στην άγνοια ή σε περιφρόνηση του νοήματος του, αλλά γίνεται για λόγους πρακτικούς και παιδαγωγικούς 116. 109 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Λόγος 37, Εἰς τό ῥητόν τού εὐαγγελίου «ὅτε ἐτέλεσεν Ἰησοῦς τους λόγους τούτους» και τα εξής, PG 36, 296A. 110 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 265. 111 ΜΕΘΟΔΙΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ, Συμπόσιον των δέκα παρθένων, PG 18, 205. 112 ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΘΕΟΛΟΓΟΥ, Λόγος εἰς τό άγιον βάπτισμα, PG 36, 382Β. 113 ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, Περί παρθενίας, PG 48, 539. 114 PG 48, 540Α. 115 Θ. ΓΙΑΓΚΟΥ, Κανόνες και λατρεία, εκδ. Δεδούση, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 295. 116 Γ. ΜΑΝΤΖΑΡΙΔΗ, Γάμος και αγαμία εις την εκκλησίαν, όπ. π., σ. 262. 34