ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» Βασίλης Τσελφές

ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ «ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» Βασίλης Τσελφές ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Στο μάθημα αυτό συζητήσαμε ζητήματα που θα μπορούσαν να βρεθούν κάτω από τον τίτλο: «Επιστημολογία» (δηλαδή, λόγος περί επιστήμης), ενδιαφερόμενοι όμως για «Όψεις της Επιστήμης» (ΟτΕ), που είναι δυνατόν να ισχυρισθεί κάποιος ότι περιγράφουν κάποια (κάθε φορά) χαρακτηριστικά της επιστημονικής δραστηριότητας (που στις μέρες μας είναι απίστευτα διαδεδομένη). Ο λόγος που μας ενδιαφέρουν οι ΟτΕ στη ΔΦΕ προέρχεται από το γεγονός ότι οποιαδήποτε διδακτική δραστηριότητα σχετική με τις ΦΕ, κατευθύνεται από και ταυτόχρονα προβάλλει κάποιες από τις όψεις αυτές. Το γεγονός αυτό επηρεάζει το ίδιο το περιεχόμενο που εμπλέκεται στην όποια διδακτική-μαθησιακή διαδικασία, αποδίδοντάς του κατά περίπτωση διαφορετικές σημασίες. Οι σημασίες των λέξεων εξαρτώνται από τη «μορφή της ζωής» (Wittgenstein) που τις χρησιμοποιεί! Για παράδειγμα, αν κάποιος θεωρεί ότι η δραστηριότητα των Φυσικών Φιλοσόφων και Μαθηματικών της αρχαιοελληνικής και ελληνιστικής περιόδου είναι επιστημονική δραστηριότητα, διαφωνεί προφανώς με κάποιον που θεωρεί ότι η επιστημονική δραστηριότητα ξεκίνησε ουσιαστικά τον 14 ο με 15 ο αιώνα στην κεντρική Ευρώπη, επηρεασμένη ασφαλώς και από κείμενα Φυσικών Φιλοσόφων, Μαθηματικών και όχι μόνο, εισάγοντας όμως στην Επιστήμη την πειραματική/ εργαστηριακή διαδικασία ως κεντρική και εξ ίσου ισχυρή με τη λογική (δες για παράδειγμα την Οπτική του Νεύτωνα, που με κανένα τρόπο δεν θα μπορούσε να την έχει γράψει κάποιος Φυσικός Φιλόσοφος). Εδώ, οι δύο παραπάνω θεωρήσεις θα καθοδηγούσαν διαφορετικής δομής διδακτικές-μαθησιακές δραστηριότητες: η πρώτη, που βρίσκει τις ρίζες της επιστήμης στις φιλοσοφικές και μαθηματικές δραστηριότητες, θα έπρεπε να ξεκινά το χτίσιμο των θεμελίων της διδασκαλίας-μάθησης με πρακτικές λογικής διαχείρισης και παραγωγής της γνώσης, περιθωριοποιώντας το πείραμα στον ρόλο του εκ των υστέρων τελικού κριτή. Η δεύτερη, θα μπορούσε να χτίζει με βάση και μόνο το πείραμα (δευτερευόντως ίσως και τη λογική διαχείριση), με τα Μαθηματικά στον ρόλο του διαχειριστή των σχετικών με το πείραμα μετρήσεων (και όχι του παραγωγού αρχών). Το φαινόμενο βέβαια όπου επιλέγεται η δεύτερη διδακτική προσέγγιση ενώ «στα λόγια» αναφέρεται ως σημαντική η πρώτη, νομίζω ότι είναι εύκολα ερμηνεύσιμο, τουλάχιστον για το Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα 2. ΟτΕ έχουν διατυπωθεί πάρα πολλές. Αυτό, και επειδή η Επιστήμη άλλαζε και εξακολουθεί να αλλάζει, και επειδή ΟτΕ αναζητούν πολλές μετα-επιστημονικές δραστηριότητες (Φιλοσοφία, Ιστορία, Επιστημολογίες, Κοινωνιολογία, Ανθρωπολογία ), μεταξύ των οποίων και η ΔΦΕ, η οποία και μας ενδιαφέρει! Στο πλαίσιο του μαθήματος παρουσιάσαμε πλήθος τέτοιων όψεων, όχι για να τις αναλύσουμε ή για να εξοικειωθούμε με τις δραστηριότητες/ πειθαρχίες που τις παράγουν, αλλά για να έχουμε ένα διαθέσιμο σύνολο ιδεών που θα χρησιμεύσουν ως πηγή υποθέσεων χρήσιμων για τη ΔΦΕ. 3. Στη ΔΦΕ οι ΟτΕ «μπαίνουν» από δύο πόρτες: 1

η μια αφορά τους σκοπούς και τους στόχους με βάση τους οποίους χτίζεται/ σχεδιάζεται μια διδακτική-μαθησιακή δραστηριότητα. Η διαδεδομένη υπόθεση ότι ο κεντρικός σκοπός και οι επιμέρους στόχοι της διδασκαλίας-μάθησης των ΦΕ σχετίζονται με τη «μάθηση του περιεχομένου από τους μαθητές», τείνει πια να καταντήσει ένας «άνευ περιεχομένου» μύθος. Ποιου περιεχομένου; Αυτού που θα επιτρέψει στους μαθητές να εισαχθούν στα Πανεπιστήμια; Αυτού που θα καταστήσει τους μαθητές επιστημονικά εγγράμματους; Αυτού που θα πείσει τους μαθητές να εμπιστεύονται τους επιστήμονες; Αυτού που θα καθοδηγήσει τους μαθητές προς φιλο-περιβαλλοντικές απόψεις (ή και ακτιβιστικές δράσεις); Γιατί τα περιεχόμενα, τα σχετικά με τους παραπάνω διαφορετικούς στόχους/ σκοπούς, είναι διαφορετικά! Και χτίζονται πάνω στη βάση διαφορετικών ΟτΕ! η δεύτερη, αφορά τη διδακτική προσέγγιση που επιλέγεται για να επιτευχθεί ο μαθησιακός σκοπός/ στόχος. Για να έχει νόημα η προσέγγιση της μεταφοράς, πρέπει κάποιος να θεωρεί ότι η επιστημονική γνώση και οι πρακτικές της παράγονται από εξειδικευμένες κοινότητες ανθρώπων ή και φωτισμένα άτομα με μη επαναλήψιμο τρόπο. Για να έχει νόημα η ανακάλυψη, πρέπει κάποιος να θεωρεί ότι η επιστημονική γνώση είναι μία, αντικειμενική και αληθής και γι αυτό μπορεί να επανα-ανακαλυφθεί από τον οποιονδήποτε θα βρεθεί μέσα στο σωστά επιλεγμένο φυσικό πλαίσιο. Για να έχει νόημα η εποικοδόμηση, πρέπει κάποιος να θεωρεί ότι η επιστημονική δραστηριότητα είναι μια δραστηριότητα οργανωμένης αμφισβήτησης των όσων γνωρίζουμε και η σημαντική επιστημονική γνώση (παραγωγή) συγκρούεται πάντα με την ιστορικά προγενέστερή της αλλά και με οποιαδήποτε καθημερινή. Για να έχει νόημα η προσέγγιση της κατασκευής (constructionism), θα πρέπει κάποιος να θεωρεί ότι και η επιστημονική δραστηριότητα (όπως κάθε δραστηριότητα) και η επιστημονική γνώση (όπως και κάθε γνώση) λειτουργεί και έχει αξία εντός του κοινωνικού πλαισίου που τις γεννά. Έξω από αυτό το πλαίσιο η αξία της φαίνεται εκ των υστέρων Έτσι για να έχει νόημα η προσέγγιση της ελεύθερης (όχι καθοδηγούμενης) διερεύνησης θα πρέπει κάποιος να θεωρεί ότι οι επιστημονική γνώση και οι επιστημονικές πρακτικές αποτελούν ένα σύνολο σχετικά ασύνδετων γνώσεων και πρακτικών από τις οποίες μπορεί κάποιος να αντλεί ιδέες (όχι υποχρεωτικά ακριβή πρότυπα) για να κάνει τη δική του δουλειά. 4. Η σημασία των ΟτΕ στη ΔΦΕ προκύπτει ακριβώς από το γεγονός ότι αυτές «μπαίνουν» στη δουλειά μας από δύο πόρτες και όχι από το κατά πόσο οι ΟτΕ που υιοθετούμε είναι «σωστές» ή «λάθος» Αν από την πόρτα των σκοπών και των στόχων μπαίνει στη διδακτική-μαθησιακή διαδικασία μια ΟτΕ σαφώς διαφορετική από αυτή που μπαίνει από τη διδακτική μας προσέγγιση, τότε μάλλον έχουμε πρόβλημα. Αν για παράδειγμα, σκοπεύουμε να πείσουμε τους μαθητές να εμπιστεύονται τους επιστήμονες, τότε ίσως θα έπρεπε να προωθούμε μια ΟτΕ που θα έλεγε ότι καταρχήν υπάρχει μια αντικειμενική αλήθεια και η επιστημονική δραστηριότητα και γνώση είναι αυτές που μπορούν να την αποκαλύψουν. Εδώ, διδακτικά θα ταίριαζε ίσως μόνο η προσέγγιση της μεταφοράς, καθώς και αυτή της καθοδηγούμενης ριζοσπαστικής εποικοδόμησης (που δείχνει κάθε φορά πόσο λάθος είμαστε σε σχέση με τους επιστήμονες). Η καθοδηγούμενη ανακάλυψη θα δούλευε (μετατρεπόμενη σε μεταφορά), μιας και τα δεδομένα που παράγονται σε ένα εκπαιδευτικό εργαστήριο μπορούν να σταθούν μόνο αφού ο εκπαιδευτικός πει το περιβόητο «οι δικές μας μετρήσεις έχουν λάθη, δεν είναι τόσο ακριβείς, γι αυτό 2

πιστεύουμε τους επιστήμονες που «μπορούν» και όχι τα μάτια μας ή τα χέρια μας, που δεν μπορούν». Η κοινωνική εποικοδόμηση, τέλος, και η «κατασκευή», όσο και αν προσπαθήσουμε να τις δούμε ως καθοδηγούμενες, θα προέβαλαν σαφώς πιο σχετικιστικές ΟτΕ και θα διάβρωναν τον σκοπό/ στόχο μας. Στην εργασία σας, θα ασχοληθείτε με το κατά πόσο σε μια ολοκληρωμένη διδακτική-μαθησιακή πρόταση εμφανίζεται ή όχι μια τέτοιας μορφής σύγκρουση, μεταξύ ΟτΕ που στηρίζουν τους σκοπούς/ στόχους της πρότασης και αυτών που υποβάλλουν οι προτεινόμενες από αυτή διδακτικές προσεγγίσεις. ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ Με κάποια καθυστέρηση ανέβηκαν στην πλατφόρμα του e-class τα υλικά που θα επεξεργαστείτε για να γράψετε τις εργασίες σας. Τα υλικά θα τα βρείτε στον φάκελο «Υλικά εργασιών 2017» (στα Έγγραφα), χωρισμένα σε 6 υποφακέλους, ένας για κάθε εργασία. Στον ίδιο φάκελο θα βρείτε και δύο ακόμη αρχεία/ κείμενα στα οποία είμαι συν-συγγραφέας και τα οποία δείχνουν ίσως καλύτερα τις προσωπικές μου θεωρήσεις σχετικά με ΟτΕ που συνδέονται με τη ΔΦΕ. Η κάθε εργασία μπορεί να πραγματοποιηθεί από δύο συνεργαζόμενους φοιτητές και η επιλογή είναι ελεύθερη. Μπορούν δηλαδή να πραγματοποιήσουν την ίδια εργασία περισσότερα από ένα ζευγάρια φοιτητών. Όταν οι φοιτητές αποφασίσουν τις συνεργασίες τους και το σετ των υλικών που θα επεξεργαστούν (από 1 έως 6) θα πρέπει να το δηλώσουν στην ηλεκτρονική μου διεύθυνση: tselfesv@ecd.uoa.gr Η δήλωση αυτή θα πρέπει να γίνει μέχρι το τέλος Ιουνίου 2017. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΥΛΙΚΩΝ Κάθε υποφάκελος περιέχει ένα τεύχος δραστηριοτήτων για τους μαθητές και ένα βιβλίο οδηγιών για τον διδάσκοντα. Το πρώτο το έχω απομονώσει και αφορά ολόκληρο την κάθε ομάδα. Το δεύτερο ίσως περιέχει και οδηγίες για άλλα τεύχη/ θεματικές που δεν αφορούν την ομάδα. Κάθε τεύχος δραστηριοτήτων για τους μαθητές περιλαμβάνει έναν «Πρόλογο» και μια σειρά δραστηριοτήτων. Κάθε βιβλίο οδηγιών περιλαμβάνει κείμενα όπου οι συγγραφείς παρουσιάζουν τη λογική που ακολούθησαν για να στήσουν τα συγκεκριμένα εκπαιδευτικά υλικά καθώς και προτάσεις για τη διδακτική διαχείρισή τους. Το σύνολο των υλικών έχει αναπτυχθεί για μια ειδική κατηγορία μαθητών γυμνασίου (μαθητές με περιορισμένη γλωσσομάθεια στην ελληνική γλώσσα) και ανεξάρτητα από τους συγγραφείς είχε τη δική μου επιμέλεια. Για τον λόγο αυτό έχουν ίσως σημασία και τα δύο κείμενα (Διδάσκοντας ΦΕ στο Γυμνάσιο και Οι αναπαραστάσεις των ΦΕ στην εκπαίδευση), που όπως προανέφερα προβάλλουν τις προσωπικές μου θεωρήσεις σχετικά με ΟτΕ που συνδέονται με τη ΔΦΕ. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΠΟΥ ΘΑ ΠΡΑΓΜΑΤΟΠΟΙΗΣΕΙ Η ΚΑΘΕ ΟΜΑΔΑ 3

Η ανάλυση θα πραγματοποιηθεί σε δύο επίπεδα: Α ΕΠΙΠΕΔΟ: Διάγνωση των ΟτΕ που φαίνεται να υιοθετούν οι συγγραφείς των βιβλίων στον σχεδιασμό τους Για να πραγματοποιηθεί αυτό βήμα της ανάλυσης θα πρέπει να διαβάσετε με προσοχή τον «Πρόλογο» του τεύχους δραστηριοτήτων αλλά κυρίως τα κείμενα του βιβλίου οδηγιών προς τους διδάσκοντες. Το διάβασμά σας θα πρέπει να γίνει έτσι ώστε να διαπιστωθεί αν οι συγγραφείς, προσπαθώντας να εξηγήσουν τους σκοπούς τους αλλά και τη διδακτική τους πρόταση, καταλήγουν να συμφωνούν, να διαφωνούν ή να μην τοποθετούνται (να μη λαμβάνουν υπόψη τους) σε κάθε μια από τις παρακάτω θέσεις (οι θέσεις αυτές είναι επιλεγμένες από τον κατάλογο των θέσεων που περιλαμβάνονται στο ερωτηματολόγιο ΟτΕ/ NOS και τις έχω προσαρμόσει για την περίπτωση της ανάλυσής μας): 1. Η θεμελιώδης δύναμη που κινεί την Επιστήμη είναι η ανθρώπινη περιέργεια η σχετική με τον φυσικό κόσμο 2. Η Επιστήμη στοχεύει σε μια διαρκή αύξηση της απλότητας των γνώσεων που παράγει 3. Οι μέθοδοι της Επιστήμης χαρακτηρίζονται καλύτερα/ περισσότερο από τα αξιακού τύπου χαρακτηριστικά τους παρά από τις τεχνικές τους 4. Η Επιστήμη έχει ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό ειλικρίνειας: ειλικρίνειας τόσο στη σκέψη, όσο και στο πεδίο/ πράξη 5. Οι πλήρως ορισμένες έννοιες μιας επιστημονικής περιοχής οδηγούν με ασφάλεια το πείραμα ή την παρατήρηση στη διαπίστωση του ποια θεωρία είναι σωστή ή λάθος 6. Η επιστημονική γνώση είναι αβέβαιη και δεν πρέπει ποτέ να εξισώνεται με την αλήθεια. Η επιστημονική γνώση έχει μόνο προσωρινή εγκυρότητα 7. Η βάση της επιστημονικής γνώσης βρίσκεται στη συναίνεση μεταξύ αυτών που ερευνούν 8. Δεν μπορεί να υπάρξει σαφής διάκριση μεταξύ παρατήρησης και αναπαράστασης 9. Οι επιστημονικές πειθαρχίες διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το τι μελετούν και ως προς τις τεχνικές που χρησιμοποιούν Για να διευκολυνθείτε στην ανάλυση ίσως θα ήταν δόκιμο να δουλέψετε χτίζοντας έναν πίνακα με την ακόλουθη δομή: ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ/ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΣΗ 1. Η θεμελιώδης δύναμη που κινεί ΘΕΣΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Συμφωνούν/ διαφωνούν/ δεν φαίνεται να παίρνουν θέση ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΓΡΑΦΟΥΝ Αποσπάσματα από τα κείμενα του βιβλίου οδηγιών ή τον Πρόλογο των τευχών δραστηριοτήτων 4

2. Η Επιστήμη στοχεύει σε μια διαρκή Συμφωνούν/ διαφωνούν/ δεν φαίνεται να παίρνουν θέση Αποσπάσματα από τα κείμενα του βιβλίου οδηγιών ή τον Πρόλογο των δραστηριοτήτων τευχών Είναι προφανές ότι αν φαίνεται οι συγγραφείς να μην παίρνουν θέση, τότε στη στήλη «ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΓΡΑΦΟΥΝ» δεν θα υπάρχουν αποσπάσματα κειμένων Επίσης δεν είναι απίθανο οι συγγραφείς σε κάποια σημεία των κειμένων τους να στηρίζουν μια θέση και σε κάποια άλλα να την αρνούνται (αυτή η ανάλυση πραγματοποιείται για δεύτερη φορά και η πρώτη φορά έδειξε ότι εμφανίζονται και τέτοιες περιπτώσεις ) Β ΕΠΙΠΕΔΟ: Επιστημονικές πρακτικές που φαίνεται να προωθούν οι δραστηριότητες που προτείνουν οι συγγραφείς των βιβλίων Εδώ η ανάλυση θα γίνει με βάση το μοντέλο του Hacking. Η ανάλυση μιας δραστηριότητας θα πρέπει να περιλαμβάνει: 1. ΚΟΣΜΟΣ: καταγραφή του συνόλου των φυσικών οντοτήτων που περιλαμβάνει το κομμάτι του κόσμου που μελετούν οι μαθητές 2. ΙΔΕΕΣ: καταγραφή του συνόλου των επιστημονικών ιδεών που χρησιμοποιούνται για να αναπαραστήσουν τα όσα περιλαμβάνει το κομμάτι του κόσμου που μελετούν οι μαθητές 3. ΤΕΚΜΗΡΙΑ: καταγραφή του συνόλου των εμπειρικών αναπαραστάσεων που καθοδηγούνται να πραγματοποιήσουν οι μαθητές 4. Διαπίστωση σχετική με το αν η δραστηριότητα καθοδηγεί τους μαθητές να δημιουργήσουν συνδέσεις μεταξύ ΚΟΣΜΟΥ-ΙΔΕΩΝ-ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ (ποιες δηλαδή συνδέσεις προωθούνται μέσω της δραστηριότητας) Εδώ ίσως η ανάλυσή σας διευκολυνθεί από τη χρήση του παρακάτω πίνακα: ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΟΣΜΟΣ (Κ) ΙΔΕΕΣ (Ι) ΤΕΚΜΗΡΙΑ (Τ) ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ Π.χ. 1 η Νήμα, Εκκρεμές, Ι-Τ: τρόπος βαρίδι, ορθοστάτης, ρολόι περιοδική κίνηση, περίοδος σύνδεσης - εκκρεμές Τρόπος σύνδεσης νήματος, ορθοστάτη και βαριδιού, ισόχρονο κίνησης Ι-Τ: ισόχρονο κίνησης - περίοδος Κ-Τ: μέτρηση χρόνων - ρολόι 5

Ι-Κ: τίποτα Με τον τρόπο αυτό θα αναλύσετε τις μισές το πολύ δραστηριότητες του τεύχους δραστηριοτήτων που έχετε αναλάβει, επιλέγοντας για παράδειγμα τυχαία τις δραστηριότητες ή, ακόμη καλύτερα, επιλέγοντας να αναλύσετε εκείνες τις δραστηριότητες που φαίνεται να ακολουθούν διαφορετικές διδακτικές δομές. Για παράδειγμα η ομάδα που θα αναλύσει τον «κόσμο του νερού», που είναι αναπτυγμένο σε διαθεματικό πλαίσιο θα έχει στη διάθεσή της δύο σαφώς διαφορετικές κατηγορίες δραστηριοτήτων (από το πρώτο και από το δεύτερο μέρος του βιβλίου). ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Α. Θα πρέπει να σχολιάσετε με βάση το Α επίπεδο ανάλυσης την πιθανή συνέπεια ασυνέπεια των συγγραφέων ως προς τις θέσεις τους τις σχετικές με τις ΟτΕ. Β. Θα πρέπει να σχολιάσετε με βάση το Β επίπεδο ανάλυσης την κυριαρχία κάποιων συνδέσεων που προωθούν οι δραστηριότητες ή τη σχετική απουσία τους Γ. Θα πρέπει τέλος να επιχειρήσετε να διαγνώσετε αν τα όσα αποτελούν τις «βαριές» επιστημολογικές θέσεις των συγγραφέων (ανάλυση Α) συμβαδίζουν ή όχι με τις κυρίαρχες πρακτικές που προωθούν στους μαθητές τους (ανάλυση Β) ΓΕΝΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ ΣΑΣ Επειδή οι αναλύσεις που πραγματοποιείτε είναι ποιοτικές μην τις φοβηθείτε! Μην τις αντιμετωπίσετε ως μετρήσεις! Μην φοβηθείτε επίσης να καταλογίσετε τυχόν ασυνέπεια στους συγγραφείς, εφόσον ασφαλώς έχετε ενδείξεις για αυτό, επειδή γνωρίζετε τα ονόματά τους! ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η παράδοση της εργασίας θα γίνει ηλεκτρονικά στο πεδίο εργασίες από ένα μέλος της ομάδας. Είναι αυτονόητο ότι στην εργασία θα αναγράφονται τα ονόματα όλων των μελών της ομάδας. Ο χρόνος θα έχει επίσης ανέβει στο πεδίο «Εργασίες». Καλό καλοκαίρι! Βασίλης Τσελφές 6