ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΚΑ ΦΥΤΑ

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ ΣΤΑ ΛΙΒΑΔΙΚΑ ΦΥΤΑ

Βόσκηση είναι η αποκοπή τμημάτων ή ολόκληρων φυτών από τα ζώα, με σκοπό την κάλυψη των αναγκών τους σε τροφή. Με τον όρο ένταση νοείται ο βαθμός ή η ποσότητα της βοσκήσιμης ύλης που απομακρύνεται από τα ζώα. Συνήθως διακρίνονται τρία επίπεδα έντασης ή τρεις εντάσεις βόσκησης: ελαφριά, μέτρια και έντονη. Τα ίδια επίπεδα είναι αντίστοιχα γνωστά και ως υποβόσκηση, κανονική βόσκηση και υπερβόσκηση. Συχνότητα βόσκησης Ένταση βόσκησης Επιλεκτικότητα Εποχή βόσκησης Παράμετροι της βόσκησης και οι αλληλεπιδράσεις τους

Ως συχνότητα βόσκησης ορίζεται ο χρόνος που μεσολαβεί μεταξύ δυο διαδοχικών αποκοπών των φυτών ή ο αριθμός των αποκοπών σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Η εποχή της βόσκησης αναφέρεται στο χρονικό στάδιο της αυξητικής περιόδου κατά το οποίο γίνεται η βόσκηση. Τέλος, ως επιλεκτικότητα ορίζεται η προτίμηση από το ζώο ορισμένου φυτού μεταξύ πολλών άλλων που έχει στην διάθεση του. Οι προτιμήσεις αυτές των ζώων προσδιορίζονται από τις τέσσερις αισθήσεις (όραση, οσμή, γεύση, αφή), από την πείρα και τις συνήθειες τους καθώς και από παράγοντες του περιβάλλοντος όπως το κλίμα, η τοπογραφία και το έδαφος.

Τα λιβαδικά φυτά που επιλέγονται πρώτα από τα βόσκοντα ζώα και είναι παραγωγικά ονομάζονται επιθυμητά. Τα επιθυμητά φυτά θα πρέπει να είναι ανθεκτικά στη βόσκηση, τις ασθένειες και να έχουν καλή εποχιακή κατανομή της παραγόμενης βοσκήσιμης ύλης. Τα λιβαδικά φυτά που αποφεύγονται από τα ζώα και δεν εμφανίζουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά ονομάζονται ανεπιθύμητα, ενώ όσα βρίσκονται μεταξύ αυτών των δυο κατηγοριών ονομάζονται λιγότερο (μέτρια) επιθυμητά ή αδιάφορα.

Επιδράσεις της βόσκησης στη μορφολογία και την παραγωγή των λιβαδικών φυτών Υπέργειο Τμήμα Η βόσκηση προκαλεί αποφύλλωση και μείωση της κλαδοβρίθειας με συνέπεια τα φυτά να παρουσιάζουν ασυμμετρίες στα φύλλα και στους βλαστούς. Εξαρτάται από τις παραμέτρους της βοσκής Μπορεί ως ένα βαθμό να έχει ευνοϊκές επιδράσεις διότι: Μειώνει τη φυλλική επιφάνεια και τη σκίαση των φύλλων Απομακρύνει τον επικόρυφο οφθαλμό με αποτέλεσμα την έκπτυξη πλαγίων οφθαλμών και αύξηση της παραγωγής Διατηρεί τους θάμνους σε χαμηλό ύψος και προκαλεί έκπτυξη νέων τρυφερών βλαστών

Βόσκηση και παραγωγή νέων βλαστών Νέοι βλαστοί δημιουργούνται συνήθως από οφθαλμούς που βρίσκονται στη βάση του φυτού, πλευρικά του αρχικού ή στα γόνατα κατακείμενων βλαστών, που έχουν τη μορφή ριζώματος ή στόλονος και ονομάζονται αδελφώματα. Σε πολλά φυτά, ο μεριστωματικός ιστός του κορυφαίου βλαστού ασκεί ένα είδος κυριαρχίας στην αύξηση, μην επιτρέποντας την έκπτυξη των πλαγίων οφθαλμών.

Η βόσκηση μπορεί να έχει ευνοϊκή επίδραση την παραγωγή νέων βλαστών. Κι αυτό γιατί με την απομάκρυνση του κορυφαίου βλαστού, επιτρέπεται η έκπτυξη των πλαγίων οφθαλμών. Εκεί όπου η βόσκηση συμβάλει σημαντικά στην παραγωγή νέων βλαστών είναι οι θάμνοι. Αποκοπή του επάκριου οφθαλμού των βλαστών διεγείρει και ενισχύει την ανάπτυξη ενός ή περισσοτέρων πλαγίων οφθαλμών, αυξάνοντας την παραγωγή βοσκήσιμης ύλης. Μάλιστα, πολλές φορές συμβαίνει οι πλάγιοι νέοι βλαστοί να είναι τόσοι πολλοί, ώστε να δημιουργείται ένα σύστημα αυτοπροστασίας του θάμνου κατά της βόσκησης.

Η βόσκηση έχει ευνοϊκή επίδραση στην παραγωγή νέων βλαστών μόνο όταν είναι ελαφρά μέχρι μέτρια. Όταν είναι έντονη, η επίδραση της είναι συνήθως αρνητική. Αυτό συμβαίνει επειδή με την υπερβολική βόσκηση του υπέργειου τμήματος απομακρύνονται, όχι μόνο οι κορυφαίοι, αλλά και οι πλάγιοι οφθαλμοί, οπότε ο αριθμός των νέων βλαστών μειώνεται δραστικά.

Βόσκηση και φυλλική επιφάνεια Η σωστή εφαρμογή βόσκησης γενικά είναι ευνοϊκή στα φυτά, γιατί μειώνει τον έντονο ανταγωνισμό των φύλλων για το φως, οπότε αποφεύγεται η εμφάνιση σκιασμένων μη παραγωγικών φύλλων, ιδιαίτερα εκείνων που βρίσκονται κοντά στο έδαφος. Έτσι δίνεται η δυνατότητα λειτουργίας σε περισσότερους χλωροφυλλούχους ιστούς.

Επίδραση στο ριζικό σύστημα Το μέγεθος του ριζικού συστήματος αποτελεί ένα μέτρο αντοχής των φυτών στην ξηρασία. Κατάλληλος δείκτης για τέτοιες εκτιμήσεις είναι ο λόγος του βάρους (ξηρού) του υπέργειου τμήματος προς το βάρος του ριζικού συστήματος και ονομάζεται δείκτης ξηρανθεκτικότητας. Όσο μικρότερος είναι ο δείκτης αυτός, τόσο μεγαλύτερη είναι η ποσότητα του ριζικού συστήματος και άρα περισσότερο ανθεκτικό είναι το συγκεκριμένο φυτό στην ξηρασία.

Η βόσκηση, ιδιαίτερα η ένταση και η συχνότητα, επηρεάζει την ταχύτητα αύξησης του ριζικού συστήματος. Άμεσα αποτελέσματα της αποκοπής του φωτοσυνθετικού ιστού στο ριζικό σύστημα είναι η μείωση του βάρους, η αναστολή της αύξησης και η παντελής διακοπή της ακόμη, ανάλογα με την ένταση και τη συχνότητα βόσκησης. Η αντίδραση των ριζών ενός φυτού στην απομάκρυνση του υπέργειου τμήματος και η αποκατάσταση του ρυθμού αύξησης της εξαρτάται από το συγκεκριμένο είδος και ειδικότερα την γενετική συγκρότηση και τη φυσιολογική του κατάσταση, καθώς και από τις οικολογικές συνθήκες του περιβάλλοντος.

Επιδράσεις της βόσκησης στην φυσιολογία Ενεργειακό απόθεμα Το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων της φωτοσύνθεσης χρησιμοποιείται για τη λειτουργία του φυτού, ενώ ένα μικρό μέρος αποθησαυρίζεται ως ενεργειακό απόθεμα. Η αποθήκευση όσο το δυνατόν μεγαλύτερων ποσοτήτων τέτοιων ουσιών έχει ιδιαίτερη σημασία στα λιβαδικά φυτά που βόσκονται, γιατί οι ουσίες του ενεργειακού αποθέματος είναι εκείνες που πρώτες θα χρησιμοποιηθούν για την ανάρρωση του φυτού μετά την βόσκηση του.

Εποχιακές μεταβολές του ενεργειακού αποθέματος Κατά την διάρκεια της θερινής ή της χειμερινής νάρκης υπάρχει μια συνεχής μείωση του ποσού των αποθησαυρισμένων ουσιών. Με την έναρξη της αυξητικής δραστηριότητας και μέχρι τον σχηματισμό νέων φύλλων, το φυτό δαπανά το 75% του ενεργειακού του αποθέματος. Η μείωση παύει, όταν τα προϊόντα της φωτοσύνθεσης υπερκαλύπτουν τις ανάγκες του μεταβολισμού και της αύξησης και από εκεί και έχουμε σταθερή αύξηση των αποθησαυρισμένων υδατανθράκων. Μια νέα μείωση παρατηρείται κατά την ανθοφορία και την καρποφορία, την όποια ακολουθεί μια νέα περίοδος αύξησης του αποθέματος. Τέλος ακολουθεί η περίοδος σκλήρυνσης του πρωτοπλάσματος οπότε το απόθεμα μένει σχετικά σταθερό.

Βόσκηση και ενεργειακό απόθεμα Η βόσκηση έχει άμεση επίδραση στην ποσότητα του ενεργειακού αποθέματος. Η εποχή κατά την οποία θα γίνει η βόσκηση παίζει σημαντικό ρόλο, τόσο στο ποσοστό μείωσης των αποθησαυρισμένων ουσιών όσο και στον απαιτούμενο χρόνο για να επανέλθει το ενεργειακό απόθεμα στο αρχικό του επίπεδο. Γενικά, βόσκηση κατά την περίοδο επάρκειας φωτοσυνθετικού υλικού και ευνοϊκών καιρικών συνθηκών δεν έχει σοβαρές επιδράσεις στα φυτά. Αντίθετα, όταν η βόσκηση γίνει κατά την περίοδο του ελάχιστου των αποθησαυρισμένων ουσιών καθώς και στο στάδιο της ανθοφορίας ή της καρποφορίας, μπορεί να προκληθεί σημαντική μείωση του ποσοστού αποθησαύρισης.

Βόσκηση και αναπαραγωγή φυτών Η βόσκηση επηρεάζει την αναπαραγωγή των λιβαδικών φυτών. Στην περίπτωση των αγρωστωδών που πολλαπλασιάζονται με σπόρους η επίδραση της βόσκησης στην καρποφορία γίνεται με δυο τρόπους. Με την βόσκηση των σταχυοφόρων στελεχών, οπότε καταναλώνονται τα σπέρματα και αφαιρείται η δυνατότητα εγγενούς πολλαπλασιασμού του φυτού. Κατά την υπερβολικά έντονη βόσκηση αφαιρείται πολύ μεγάλο μέρος της φωτοσυνθετικής επιφάνειας, με αποτέλεσμα τα φυτά να μην μπορούν πλέον να καρποφορήσουν.

Στα πολυετή αγρωστώδη, η έντονη βόσκηση προκαλεί γενικά μείωση του αριθμού των σταχυοφόρων βλαστών, της ποιότητας των σπόρων καθώς και της φυτρωτικής τους ικανότητας. Η βόσκηση επηρεάζει όχι μόνο την εγγενή, αλλά και την αγενή αναπαραγωγή, με την συνεχή υπερβόσκηση να προκαλεί υποανάπτυξη των αγενών οργάνων. Η ικανότητα ενός φυτού να αναπαράγεται εύκολα επηρεάζεται από την ευρωστία του. Όσο πιο εύρωστο είναι ένα φυτό τόσο περισσότερους σπόρους παράγει ή ισχυρότερα όργανα αγενούς αναπαραγωγής εξασφαλίζει.

Βόσκηση και αντοχή των φυτών στην ξηρασία Το έντονο υδατικό έλλειμμα προκαλεί τις εξής σοβαρές διεργασίες μέσα στα φυτά: 1. Μεταβολές στην ταχύτητα των βιοχημικών αντιδράσεων του μεταβολισμού 2. Μετουσίωση των πρωτεϊνών 3. Αύξηση της κινητικότητας των λιπιδίων της κυτταρικής μεμβράνης 4. Μια σειρά χημικών αποικοδομήσεων που οδηγούν στην αποσύνθεση των ιστών του φυτικού οργανισμού

Ο συνδυασμός ξηρασίας και βόσκησης μπορεί να προκαλέσει σοβαρή εξάντληση του λιβαδικού φυτού. Γενικά, οι μεγαλύτερες ζημιές προκαλούνται στα λιβάδια κατά την διάρκεια ξηρών ετών ή ξηρών περιόδων. Και αυτό γιατί, ενώ μειώνεται η παραγωγή βοσκήσιμης ύλης, α αριθμός των ζώων παραμένει ίδιος με εκείνον των ευνοϊκών ετών ή περιόδων, πράγμα που οδηγεί στην υπερβόσκηση. Η υπερβόσκηση αυτή είναι ιδιαίτερα καταστρεπτική, γιατί τα φυτά είναι εξασθενημένα από τις δυσμενείς συνθήκες ξηρασίας, οπότε έχουν μειωμένη δυνατότητα ανάκαμψης και επιβίωσης μετά από υπερβόσκηση.

Μηχανισμοί αντοχής των φυτών στη βόσκηση Ως αποτέλεσμα μιας εξέλιξης χιλιάδων ετών υπό ένα καθεστώς βόσκησης, τα φυτά έχουν αναπτύξει διάφορους μηχανισμούς αντοχής στη βόσκηση. Η αντοχή αυτή μπορεί να εκδηλωθεί είτε με μηχανισμούς αποφυγής (οπότε ελαττώνεται η πιθανότητα βόσκησης από τα ζώα) είτε με μηχανισμούς ανοχής (οπότε διευκολύνεται η επανάκαμψη του φυτού μετά την βόσκηση).

ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΑΝΤΟΧΗΣ ΣΤΗ ΒΟΣΚΗΣΗ ΑΠΟΦΥΓΗ ΑΝΟΧΗ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ (π.χ. αγκάθια) ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ (π.χ. αιθέρια έλαια) ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ (π.χ. οφθαλμοί κοντά στο έδαφος) ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ (π.χ. έντονη παραβλαστικότητα)

Τα σπουδαιότερα γνωρίσματα που εξασφαλίζουν την αντοχή των λιβαδικών φυτών στη βόσκηση είναι: Α) Χαμηλή ανάπτυξη Όσο ψηλότερα βρίσκονται τα αυξητικά σημεία ενός φυτού, τόσο περισσότερα είναι εκτεθειμένα στην καταστροφή τους από τα ζώα. Για το λόγο αυτό πολλά λιβαδικά φυτά αναπτύσσονται κοντά σε χαμηλή μορφή και σχηματίζουν οφθαλμούς κοντά στο έδαφος προκειμένου να αποφύγουν την υπερβολική βόσκηση.

Β) Επίγεια ή υπόγεια αυξητικά σημεία Ορισμένα αγρωστώδη και πλατύφυλλα δημιουργούν στόλονες ή ριζώματα από τα οποία προκύπτουν νέοι βλαστοί. Τα είδη αυτά αναπτύσσουν μιαν έρπουσα μορφή και είναι πολύ ανθεκτικά στη βόσκηση. Γ) Αγενής πολλαπλασιασμός Η αναπαραγωγή των λιβαδικών φυτών με παραβλαστήματα και παραφυάδες μπορεί να θεωρηθεί ως ένας μηχανισμός προσαρμογής στη βόσκηση. Έτσι όσα φυτά πολλαπλασιάζονται αγενώς, είναι περισσότερο ανθεκτικά στη βόσκηση, από εκείνα που αναπαράγονται μόνο εγγενώς.

Δ) Μικρός ετήσιος αυξητικός κύκλος Όσο μικρότερη είναι η αυξητική περίοδος ενός φυτού, τόσο μικρότερη είναι η πιθανότητα να ζημιωθεί από την βόσκηση των ζώων. Έτσι, ορισμένα λιβαδικά φυτά, και συγκεκριμένα τα ετήσια,συμπληρώνουν τον κύκλο ανάπτυξης τους μέσα στο έτος πολύ γρήγορα ώστε να επιβιώσουν Ε) Βαθύ ριζικό σύστημα Όσο βαθύτερο ριζικό σύστημα έχει ένα Φυτό τόσο μεγαλύτερο ενεργειακό απόθεμα μπορεί να εξασφαλίσει και περισσότερη υγρασία και θρεπτικά συστατικά από το έδαφος μπορεί να απορροφήσει. Ένα τέτοιο ριζικό σύστημα βοηθά στην γρήγορη επανάκαμψη του φυτού μετά από βόσκηση.

Στ) Αγκαθωτά χαρακτηριστικά Πολλά λιβαδικά φυτά, ιδιαίτερα ξυλώδη, σχηματίζουν αγκάθια στις θέσεις των παράφυλλων, οπότε με αυτόν τον τρόπο αποφεύγουν την υπερβόσκηση τους από τα ζώα. Ζ) Χημικές ουσίες Η παρουσία αιθέριων ελαίων ή δύσοσμων ουσιών στα φυτά, οι οποίες απωθούν τα ζώα, αποτελούν προσαρμογή και μηχανισμό αποφυγής της βόσκησης.