Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος της Βυζαντινής Βέροιας Βέροια 2009
Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού 11 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος της Βυζαντινής Βέροιας Βέροια 2009
Στους πρόποδες του Βερμίου δεσπόζει η όμορφη πόλη της Βέροιας, η οποία έχει στα ανατολικά της την εύφορη πεδιάδα της Ημαθίας. Η κομβική της θέση και οι πλουτοπαραγωγικές της πηγές την καθιστούν πόλη σημαντική ήδη από την αρχαιότητα. Τα φυσικά αυτά προνόμια προσέλκυσαν πολλούς επιδρομείς, κατά τη διάρκεια της πολύχρονης ιστορίας της, και η ανάγκη για οχύρωση υπήρξε επιτακτική. Τα τείχη, τα οποία διατηρούνται στις μέρες μας στο βόρειο, ΝΔ και ΝΑ τομέα της πόλης, ορθώθηκαν με αφορμή τις επιθέσεις βαρβαρικών φύλων (Έρουλοι), κατά τον 3 ο αι., ωστόσο συμπεριλαμβάνουν σε σημεία και τμήματα προγενέστερης οχύρωσης, που χρονολογούνται στην ελληνιστική περίοδο. Με το πέρασμα των αιώνων, τα τείχη δέχθηκαν αλλεπάλληλες ανοικοδομήσεις και επισκευές αλλά και μία σημαντική προσθήκη, κατά της σερβικής κατοχής (14 ος ), όταν ο κράλης Στέφανος Δουσάν επιχείρησε να κατασκευάσει ένα εγκάρσιο εσωτερικό τείχος, προκειμένου η πόλη να διαιρεθεί σε τρεις τομείς, με σημαντικότερο τομέα την ακρόπολη. Η επικοινωνία της Βέροιας με την ύπαιθρο αλλά και με τις γειτονικές πόλεις γινόταν τουλάχιστον από τρεις πύλες, τη Βασιλική (βόρεια), την Οψψικιανή (νότια) και την Ευιαστική (δυτικά). Βασιλική Πύλη Αρχές 20 ου αιώνα Τα τείχη σε όλη την περίμετρό τους ενισχύονται με αμυντικούς πύργους, τετράγωνους, τριγωνικούς και ημικυκλικούς. Οι πύργοι αυτοί ήταν εγκαταστημένοι σε σημεία ευπρόσβλητα και εκτεθειμένα στις επιθέσεις των εχθρών. * Στο διπλανό χάρτη αποτυπώνονται με κόκκινο χρώμα τα τείχη της Βέροιας, όπως σώζονται σήμερα. α)κύκλωσε τους πύργους της οχύρωσης β)πόσοι πύργοι είναι Τετράγωνοι Τριγωνικοί. Ημικυκλικοί. γ)εντόπισε στο χάρτη τη βόρεια πύλη των τειχών σήμερα
Οι ασχολίες των κατοίκων της Βέροιας και της υπαίθρου της, όπως τις γνωρίζουμε από τις γραπτές πηγές αλλά και από τα ανασκαφικά ευρήματα, ήταν ποικίλες. Η πόλη και η γύρω περιοχή της συγκέντρωνε ανθρώπους, που ασκούσαν επαγγέλματα χειρωνακτικά, επιστημονικά, καλλιτεχνικά κ.α., όπως για παράδειγμα κτίστες, νομικούς, ζωγράφους. σιδεράς γεωργός βοσκός γραφέας φοροεισπράκτορας υφάντριες Αναγνώρισε τα αντικείμενα των εικόνων και αντιστοίχισέ τα με τα παρακάτω επαγγέλματα Σιδεράς Ράπτης Κτηνοτρόφος
Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της αυτοκρατορίας το βυζαντινό νόμισμα αποτέλεσε μία σταθερή αξία, η οποία εξασφάλιζε την ομαλή διεξαγωγή όλων των οικονομικών συναλλαγών (εμπορικές συναλλαγές, στρατιωτικές και διοικητικές δαπάνες κ.α.). Τα εργαστήρια κοπής νομισμάτων της αυτοκρατορίας παρήγαγαν νομίσματα από πολύτιμα μέταλλα όπως χρυσό και άργυρο και από φθηνά μέταλλα όπως χαλκό. Τα χάλκινα νομίσματα ήταν άφθονα με ευρεία χρήση στις καθημερινές συναλλαγές των ανθρώπων. Παρατήρησε τη σπείρα νομισμάτων στη δεύτερη ενότητα της έκθεσης και προσπάθησε να βρεις: α) Αν ζούσες στη Βέροια τον 5 ο αιώνα και ήθελες να αγοράσεις ένα ψωμί, με ποιό νόμισμα θα πλήρωνες τον αρτοποιό της γειτονιάς σου; β) Αν υπηρετούσες στον αυτοκρατορικό στρατό του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου τον 10 ο αιώνα, ποιό θα ήταν το μηνιαίο εισόδημά σου; γ) Είσαι κτηνοτρόφος και ζεις στο χωριό Παλατίτζια στις αρχές του 14ου αι. Επιθυμείς να αυξήσεις το κοπάδι με τα πρόβατά σου και να αγοράσεις ακόμη 40 ζώα. Με ποιο νόμισμα θα κάνεις αυτήν την αγορά και πόσα θα χρειασθείς; Μορφές αυτοκρατόρων, ιερά πρόσωπα ( Χριστός, Παναγία, Άγιοι), κοσμικά και θρησκευτικά σύμβολα κοσμούσαν τις όψεις των νομισμάτων.
Τα έθιμα ταφής των Βυζαντινών για την ετοιμασία και τον ενταφιασμό του νεκρού αλλά και αυτά που ακολουθούν (μνημόσυνα κ.α.) θυμίζουν πολλά από τα έθιμα που διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας. Από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, η ταφή των νεκρών ήταν κανόνας απαράβατος, διότι οι Χριστιανοί παράλληλα με τις αντιλήψεις τους για την αθανασία της ψυχής, προσδοκούσαν και τη σωματική ανάσταση κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Έτσι, σε αντίθεση με τους ειδωλολάτρες, δεν έκαιγαν ποτέ τους νεκρούς τους, αλλά τους έθαβαν σε διάφορα είδη τάφων (π.χ. σε σαρκοφάγους, κιβωτιόσχημους, καμαροσκεπείς και λακκοειδείς τάφους), ανάλογα με τον πλούτο και την κοινωνική τους θέση. Οι ενταφιασμοί γίνονταν αρχικά σε νεκροταφεία, έξω από τα τείχη των πόλεων. Αργότερα όμως ενταφιασμοί πραγματοποιούνταν και μέσα στις πόλεις, ιδιαίτερα σε ναούς στους οποίους συνήθως θάπτονταν αξιωματούχοι, κοσμικοί και εκκλησιαστικοί, αλλά και εύποροι Βυζαντινοί. Στην ενότητα Ταφές και Ταφικά Έθιμα εκτίθεται ένας ακέραιος τάφος του 4 ου αι. Ο τάφος αυτός βρέθηκε σε νεκροταφείο ΒΔ της πόλης, έξω από τα τείχη της. Μέσα στον τάφο υπήρχαν αντικείμενα που συνόδευαν το νεκρό. Αναγνωρίζεις κάποια από αυτά; ------------------------- ------------------------- ------------------------- ------------------------- -------------------------
Οι οικίες στις πλούσιες συνοικίες των αστικών κέντρων της παλαιοχριστιανικής περιόδου ήταν πολυτελή και λαμπρά κτίρια. Τα δωμάτια διατάσσονταν γύρω από μία ανοικτή αυλή, που αποτελούσε και τον κεντρικό πυρήνα του σπιτιού. Το επίσημο δωμάτιο της οικίας ήταν το τρικλίνιο, μία ορθογώνια αψιδωτή αίθουσα, που λειτουργούσε ως χώρος υποδοχής και φαγητού. Οι οικίες αυτές ήταν στολισμένες με περίτεχνες τοιχογραφίες και ορθομαρμαρώσεις στους τοίχους, με πολύχρωμα ψηφιδωτά στα δάπεδα ενώ πολυτελής οικοσκευή κάλυπτε τις καθημερινές ανάγκες των ιδιοκτητών τους. Στο συνοικισμό του Πανοράματος, που βρίσκεται στα δυτικά της Βέροιας, κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας, αποκαλύφθηκε πολυτελής οικία με διάρκεια ζωής τουλάχιστον τριών αιώνων. Η οικία αυτή κοσμούνταν με υπέροχα ψηφιδωτά δάπεδα του 3 ου και 5 ου αι. Παρατήρησε τα δάπεδα της οικίας Πανοράματος και σημείωσε: α) Τα υλικά των ψηφίδων --------------------------------------- β) Τα χρώματα των ψηφίδων --------------------------------------- γ) Τα διακοσμητικά θέματα ---------------------------------------
Η ανάγκη του ανθρώπου για καλλωπισμό και η τάση του για επίδειξη πλούτου και προβολή της κοινωνικής του θέσης αποτέλεσαν κάποιες από τις βασικές παραμέτρους για την ευρεία χρήση κοσμημάτων (σκουλαρίκια, βραχιόλια, περιδέραια, περικάρπια, πόρπες, σταυροί). Η αξία των κοσμημάτων ήταν ανάλογη με την οικονομική ευχέρεια και την κοινωνική θέση των κατόχων τους. Ανάμεσα στα ανασκαφικά ευρήματα συγκαταλέγονται, εκτός από τα πολυτελή κοσμήματα, και μια πολυπληθέστερη ομάδα κοσμημάτων από ευτελή υλικά, που ανήκε σε οικονομικά ασθενέστερους ανθρώπους της αυτοκρατορίας. Αναγνώρισε τις κατηγορίες των κοσμημάτων που εκτίθενται στην προθήκη της ενότητας Καλλωπισμός-Ένδυση. Σημείωσε τα υλικά κατασκευής τους: ---------- Ποιο έκθεμα σε εντυπωσίασε περισσότερο και γιατί; ---------------------- ---------------------- ---------------------- ---------------------- -----------------
Γλωσσάρι ακρόπολη Βασιλική Πύλη Έρουλοι καμαροσκεπής τάφος κιβωτιόσχημος τάφος κράλης λακκοειδής τάφος το ψηλότερο και οχυρωμένο με τείχος τμήμα της πόλης η βόρεια πύλη του οχυρωματικού περιβόλου της Βέροιας. Το όνομά της οφείλεται στο γειτονικό Βασιλικό ποταμό, που σήμερα είναι γνωστός με το όνομα Τριπόταμος. Οι άλλες δύο πύλες η Οψψικιανή (νότια) και η Ευιαστική ( δυτική) μας είναι γνωστές από τις γραπτές πηγές. λαός σκανδιναβικής καταγωγής, που τον 3 ο αιώνα μαζί με άλλα βαρβαρικά φύλα, πραγματοποίησαν επιδρομές στα νησιά του Αιγαίου και την Ηπειρωτική Ελλάδα ορθογώνιος κτιστός τάφος, που καλύπτεται με κυλινδρική καμάρα και συνήθως φέρει ζωγραφικές παραστάσεις στους τοίχους ορθογώνιος κτιστός ή λαξευτός στο βράχο τάφος με κάλυψη από μαρμάρινες πλάκες ή σχιστόπλακες σλαβόφωνος τίτλος του βασιλιά ή του ηγεμόνα των λαών της ανατολικής Ευρώπης όρυγμα στο έδαφος, που καλύπτεται με χώμα, μαρμάρινες πλάκες, σχιστόπλακες ή κεραμίδια οικοσκευή σύνολο κινητών αντικειμένων ενός σπιτιού (έπιπλα, μαγειρικά, αποθηκευτικά και επιτραπέζια σκεύη, αντικείμενα φωτισμού ορθομαρμάρωση η επένδυση των τοίχων ενός κτιρίου με μαρμάρινες πλάκες οχύρωση πύλη πύργος σαρκοφάγος κατασκευή τεχνικών έργων για την προστασία ενός τόπου άνοιγμα στο τείχος της οχύρωσης, συνήθως μεταξύ δύο πύργων, για την είσοδο/έξοδο από την πόλη. Συχνά η πύλη ήταν διπλή με μία πόρτα εξωτερική, που οδηγούσε στην ύπαιθρο και μία εσωτερική, που οδηγούσε στην πόλη. Ανάμεσα στις δύο πόρτες υπήρχε αυλή, που προστατευόταν από όλες τις πλευρές της με ψηλούς τοίχους. ψηλό αμυντικό οικοδόμημα ημικυκλικό, τριγωνικό, τετράγωνο ή πολυγωνικό, που προεξέχει από τα τείχη μαρμάρινη, λίθινη ή πήλινη θήκη με επίπεδο ή αμφικλινές κάλυμμα Στέφανος Δουσάν ηγέτης των Σέρβων, που κατέλαβε τη Βέροια για σύντομο χρονικό διάστημα ( 1345/6-1350) τοιχογραφία ψηφιδωτό διακόσμηση του τοίχου με ζωγραφικές παραστάσεις παράσταση τοίχου, δαπέδου ή εικόνας από μικρές λίθινες, μαρμάρινες, γυάλινες, κεραμικές ψηφίδες
Βιβλιογραφία Ahrweiler H., «Χρυσό Βυζαντινό Νόμισμα δολλάριο του μεσαίωνα», Αρχαιολογία 1, Νοέμβριος 1981, σ. 37-40 Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, επιστ. επιμ. Πέτκος Σ. Αντ. Καραγιάννη Φλ., Βέροια 2007 Γούναρης Γ. Γ., Εισαγωγή στην Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2000 Μαρκή Ευτ., Η Νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης τους υστερορωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους ( μέσα του 3 ου έως μέσα του 8 ου αι. μ.χ.), Θεσσαλονίκη 2006 Παζαράς Θ., «Δύο τοιχογραφημένοι Παλαιοχριστιανικοί τάφοι από τη Βέροια», Μακεδονικά 24, 1984, σ.234-245 Παπαζώτος Θ., Η Βέροια και οι ναοί της (11ος-18 ος αι ), Αθήνα 1994 Παπαζώτος Θ., «Το Αστικό Βυζαντινό Σπίτι», Αρχαιολογία 2, Φεβρουάριος 1982, σ.37-44 Πέννα Β., Το Βυζαντινό Νόμισμα. Μέσο συναλλαγής και έκφραση αυτοκρατορικής προπαγάνδας, Λευκωσία 2002 Πέτκος Αντ., ΑΔ43 (1988), Χρονικά Β2, σ.415-416, πιν.247 α Πέτκος Αντ. «Ψηφιδωτά Δάπεδα Βέροιας και των Περιοχών Ελέγχου και Επιρροής της ( 2 ος -6 ος μ.χ. αι.)», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, τ. Δ, Κοζάνη 1993, σ.30-107 Πέτκος Αντ., «Τα τείχη της Βέροιας», Παράρτημα Μακεδονικών αρ.6, Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη 1997, σ.263-76 Πέτκος Αντ., Τα μνημεία της Βέροιας ( 4 ος -19 ος αι.), Αθήνα 2001 Τσιλιπάκου Α., ΑΔ53, 1998, Χρονικά Β2, σ.709 Σπυριδάκη Κ.Γ., «Τα κατά την τελευτήν έθιμα των Βυζαντινών εκ των αγιολογικών πηγών», ΕΕΒΣ 20, 1950, σ.75-171 Φουντούκου Μ., «Παρατηρήσεις στο αμυντικό σύστημα των τειχών της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονίκη Ι, Θεσσαλονίκη 1985, σ.111-157 Χιονίδης Χ.Γ., Ιστορία της Βέροιας, τ.2 ος. Βυζαντινοί Χρόνοι, Θεσσαλονίκη 1970 Προέλευση εικόνων: Αρχείο 11 ης Ε.Β.Α., Ασπρόμαυρη φωτογραφία του πύργου: Ψηφιακό αρχείο της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης της Βέροιας, Εικόνες μικρογραφιών: Γαλάβαρης Γ., Ζωγραφική Βυζαντινών Χειρογράφων, Εκδοτική Αθηνών 1995, σ.123, 43, 111, 170, 145, 116, 154, Κάτοψη παλαιοχριστιανικής οικίας: Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Αθήνα 2002, σ.230 Κείμενα-Επιμέλεια και Σχεδιασμός Φυλλαδίου: Μ. Πολατίδου, αρχαιολόγος 11 ης Ε.Β.Α.