ÌÅÑÏÓ É ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ÌÅÑÏÓ É ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΣΗΜΕΡΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Γ Ε Ν Ι Κ Ο Μ Ε Ρ Ο Σ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ Τα προϊόντα που παράγονται στο θερμοκήπιο ανήκουν σε δυο μεγάλες κατηγορίες: α) τα τρόφιμα (κυρίως κηπευτικά και φρούτα) και β) τα καλλωπιστικά φυτά (κυρίως φυτά γλάστρας και δρεπτά άνθη). Τα προϊόντα αυτά συνιστούν σήμερα έναν από τους δυναμικότερους τομείς της ελληνικής γεωργίας, από πλευράς εξασφάλισης εισοδήματος και εξαγωγών. Οι κοινωνικές μεταβολές που έχουν συμβεί από καιρό στις βορειο-ευρωπαϊκές χώρες και αργότερα στη χώρα μας, όπως είναι η συνεχώς αυξανόμενη αστικοποίηση του πληθυσμού (που δεν επιτρέπει την παραγωγή και αυτοκατανάλωση), έχουν επηρεάσει θετικά τη ζήτηση των κηπευτικών προϊόντων. Επίσης, η στροφή του ανθρώπου από τη μυϊκή εργασία που απαιτεί διατροφή με πολλές θερμίδες στην πνευματική εργασία που απαιτεί διατροφή με λίγες θερμίδες αλλά πλούσια σε βιταμίνες και άλατα, έχουν ως συνέπεια την αύξηση της ζήτησης κηπευτικών και φρούτων καθ όλη τη διάρκεια του έτους σε μεγάλη ποικιλία και επομένως προϊόντων που παράγονται στο θερμοκήπιο. Η απομάκρυνση επιπλέον του ανθρώπου από το φυσικό του περιβάλλον με την αστικοποίηση δημιουργεί την ανάγκη κάποιου υποκατάστατου του φυσικού περιβάλλοντος, που συνήθως είναι η διακόσμηση του εξωτερικού και εσωτερικού χώρου της αστικής κατοικίας με φυτά. Τα φυτά όμως αυτά δεν είναι κατ ανάγκη τα ίδια που αναπτύσσονται στο φυσικό υπαίθριο περιβάλλον συνήθως είναι άλλα, προσαρμοσμένα στο

22 ÌÅÑÏÓ I περιορισμένο φως και τη διαφορετική θερμοκρασία του δωματίου. Ως εκ τούτου δημιουργείται η ζήτηση καλλωπιστικών φυτών που πολλαπλασιάζονται και αναπτύσσονται στο ρυθμιζόμενο περιβάλλον του θερμοκηπίου. Οπωσδήποτε η σημαντική αύξηση της ζήτησης των προϊόντων αυτών προϋποθέτει ταυτόχρονη άνοδο του βιοτικού επιπέδου της χώρας, η οποία επιπλέον ευνοεί τη ζήτηση προϊόντων με την καλύτερη ποιότητα και εμφάνιση. Θα πρέπει να επισημανθεί και το γεγονός ότι τα προϊόντα θερμοκηπίου που παράγονται στη χώρα μας, αποτελούν περισσότερο συμπλήρωμα των καλλιεργειών του ανοιχτού αγρού, παρά ανταγωνιστικά προϊόντα. Π.χ. ο μεγάλος όγκος των θερμοκηπιακών κηπευτικών προϊόντων παράγονται το χειμώνα, ενώ τα αντίστοιχα κηπευτικά προϊόντα του ανοιχτού αγρού παράγονται το καλοκαίρι. Ο μεγάλος όγκος των κηπευτικών προϊόντων θερμοκηπίου που παράγονται στις βορειο-ευρωπαϊκές χώρες, συμπίπτει χρονικά περισσότερο με τις αντίστοιχες καλλιέργειες ανοιχτού αγρού που παράγονται στη χώρα μας και λιγότερο με τις καλλιέργειες θερμοκηπίου. Επομένως, δεν υπάρχει στις αγορές της Βόρειας Ευρώπης, που είναι και τα μεγάλα κέντρα κατανάλωσης, πρόβλημα σημαντικού ανταγωνισμού μεταξύ των δικών τους προϊόντων και των ελληνικών θερμοκηπιακών προϊόντων. Υπάρχει εν τούτοις σημαντικό πρόβλημα ανταγωνισμού μεταξύ των χωρών της μεσογειακής λεκάνης για βελτίωση των εξαγωγών τους στις αγορές της βόρειας Ευρώπης. Συνήθως οι τιμές των κηπευτικών προϊόντων θερμοκηπίου είναι υψηλές τα τελευταία χρόνια, διότι η ζήτησή τους είναι μεγαλύτερη από την προσφορά. Η έρευνα δε της αγοράς δείχνει ότι η υψηλή τιμή δεν επηρεάζει τη ζήτηση των καλής ποιότητας θερμοκηπιακών προϊόντων. ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ Θερμοκήπιο είναι μια κατασκευή, η οποία καλύπτεται με διαφανές υλικό, ώστε να είναι δυνατή η είσοδος όσο το δυνατόν περισσότερου φυσικού φωτισμού, που είναι απαραίτητος στην ανάπτυξη των φυτών.

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 23 Τα θερμοκήπια μπορεί να είναι εξοπλισμένα με συμβατικό σύστημα θέρμανσης ή όχι. ιαφέρουν από άλλες παρόμοιες κατασκευές, όπως π.χ. τα χαμηλά σκέπαστρα, τα σπορεία και τα θερμοσπορεία, στο ότι είναι αρκετά υψηλά και ευρύχωρα, έτσι ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να εργάζεται μέσα σ αυτά. Πλην των άλλων χαρακτηριστικών τους επομένως που αφορούν την παραγωγή των φυτών, το θερμοκήπιο προσφέρει και προστασία των εργαζομένων μέσα σ αυτό από αντίξοες καιρικές συνθήκες. Ο σκοπός της χρησιμοποίησης των θερμοκηπίων στην παραγωγή γεωργικών προϊόντων είναι η τροποποίηση ή η ρύθμιση πολλών από τους παράγοντες του περιβάλλοντος που επιδρούν στην ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών. Με το θερμοκήπιο γενικά: Αποφεύγονται ζημίες από αέρα, βροχή, χιόνι και χαλάζι. Ανάλογα με τον εξοπλισμό του, παρέχεται η δυνατότητα ρύθμισης των παραγόντων του περιβάλλοντος της κόμης των φυτών, όπως: της ακτινοβολίας, της θερμότητας, της υγρασίας και του διοξειδίου του άνθρακα, με αρκετή ακρίβεια. Παρέχεται η δυνατότητα ρύθμισης των παραγόντων του περιβάλλοντος της ρίζας των φυτών, όπως: της υγρασίας, του οξυγόνου, της θερμότητας, των ανόργανων θρεπτικών στοιχείων και του ph, που με τη χρήση κατάλληλων εδαφικών υποστρωμάτων ή υδροπονικών καλλιεργειών, μπορούν να φθάσουν με ακρίβεια τις απαιτήσεις των φυτών. Παρέχεται η δυνατότητα αποτελεσματικότερης φυτοπροστασίας από ασθένειες και έντομα, λόγω περιορισμένου χώρου και εξειδικευμένου εξοπλισμού. Επιπλέον, σ ένα θερμοκήπιο που παρέχει τη δυνατότητα ακριβούς ρύθμισης των συνθηκών του περιβάλλοντος έτσι ώστε να ευνοεί την ανάπτυξη των φυτών, η ανάπτυξη φυτασθενειών είναι πολύ σπανιότερη απ ό,τι σε συνθήκες που δεν παρέχεται τέτοια δυνατότητα. Ειδικότερα σε θερμοκήπια στα οποία γίνεται μια απλή τροποποίηση του περιβάλλοντος των φυτών μόνο με τη κατασκευή, χωρίς εξειδικευμένο εξοπλισμό, επιτυγχάνεται συνήθως: πρώιμη ή όψιμη παραγωγή φυτικών προϊόντων και αποφυγή ζημιών στα φυτά και την παραγωγή από αέρα βροχή, χαλάζι κ.λπ..

24 ÌÅÑÏÓ I Στα θερμοκήπια στα οποία γίνεται ακριβής ρύθμιση των παραγόντων του περιβάλλοντος των φυτών, με εξειδικευμένο εξοπλισμό στην κάθε περίπτωση, μπορεί να επιτευχθεί: χρονικός προγραμματισμός της παραγωγής, ώστε να σταλεί στην αγορά σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ανεξάρτητα από τις καιρικές συνθήκες που θα επικρατήσουν στον έξω χώρο, αύξηση της παραγωγής και βελτίωση της ποιότητας, λόγω της βελτίωσης των συνθηκών του περιβάλλοντος και της προστασίας που προσφέρει το θερμοκήπιο από τα αντίξοα καιρικά φαινόμενα. Επιπλέον, ένα σύγχρονο θερμοκήπιο δεν αρκεί μόνο να προσφέρει τη δυνατότητα για τη δημιουργία και διατήρηση του ευνοϊκού περιβάλλοντος για την ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών, αλλά θα πρέπει να παρέχει και τη δυνατότητα κάθε φορά για την παραγωγή φυτικών προϊόντων με το μικρότερο δυνατό κόστος. Η ακρίβεια με την οποία ρυθμίζεται το περιβάλλον ανάπτυξης των φυτών και η δαπάνη για τη δημιουργία αυτού του περιβάλλοντος στο θερμοκήπιο προσδιορίζεται από: τη σωστή κατασκευή, τον κατάλληλο εξοπλισμό και κυρίως από την ικανότητα του καλλιεργητή να χειριστεί και να κατανείμει τα διαθέσιμα εφόδια. Εικόνα 1 Θερμοκήπιο παραγωγής κηπευτικών

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 25 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ Από τους Έλληνες συγγραφείς του 5ου π.χ. αιώνα και ιδιαίτερα από τον Πλάτωνα, γνωρίζουμε ότι σε ειδικές λατρευτικές περιπτώσεις, που αναφέρονται ως «Κήποι του Άδωνη», αναπτύσσονταν φυτά με ταχύτατο ρυθμό σε ειδικούς χώρους. Οι σπόροι και τα μοσχεύματα που φυτεύονταν σ αυτούς τους χώρους, σε μια βδομάδα είχαν τέτοια ανάπτυξη όση χρειαζόταν μήνες στους ανοιχτούς αγρούς. Ο Θεόφραστος (372-287 π.χ.) αναφέρει ότι για την καλλιέργεια φυτών εκτός εποχής χρησιμοποιούνταν δοχεία που βρίσκονταν σε καρότσι και μεταφέρονταν τη νύχτα στο περιστύλιο για προστασία από το κρύο. Τα δοχεία αυτά στη βάση τους περιείχαν μισοχωνεμένη κοπριά, η οποία ζυμούμενη αύξανε τη θερμοκρασία της ρίζας αλλά και των πλησίον του υποστρώματος φύλλων. Τον 1 ο μ.χ. αιώνα είναι γνωστό (Culumella 63 μ.x.) ότι οι Ρωμαίοι καλλιεργούσαν φρούτα και κηπευτικά σε θερμοσπορεία. Ο κηπουρός του Τιβέριου Καίσαρα, για να προσφέρει καθημερινά σαλάτα με αγγούρι στον Καίσαρα, χρησιμοποιούσε μεγάλα δοχεία, που σκεπάζονταν με διαφανείς επιφάνειες του ορυκτού μίκα. Η κάλυψη αυτή διατηρούσε τη ζέστη που προήρχετο από τη ζύμωση της κοπριάς κοντά στην κόμη και ταυτόχρονα επέτρεπε την είσοδο του φωτός στο χώρο του φυτού. Στην αρχαία Κίνα αναφέρεται ότι στη νότια πλευρά του τοίχου που κατασκευαζόταν από τούβλα (θερμαινόταν κατά τη διάρκεια της ημέρας από την ηλιακή ακτινοβολία), τοποθετούσαν υπό γωνία 30-40 ο στηρίγματα από καλάμια που τα κάλυπταν με λαδόχαρτο. Στο χώρο μεταξύ τοίχου και λαδόχαρτου αναπτυσσόταν η καλλιέργεια, η οποία τη νύχτα επωφελείτο από την αποθηκευμένη θερμότητα στον τοίχο. Στην Πομπηία βρέθηκαν μεγάλες κατασκευές, που φαίνεται πως καλύπτονταν με ένα είδος πρωτόγονου γυαλιού. Τα δοχεία των φυτών τοποθετούνταν σε τραπέζια με διάτρητη επιφάνεια, κάτω από τα οποία υπήρχε η δυνατότητα να τοποθετηθούν αναμμένα κάρβουνα, έτσι ώστε ο θερμός αέρας που ανερχόταν να θερμαίνει τα δοχεία με τα φυτά. Τα θερμοκήπια εμφανίστηκαν πάλι τον 17ο αιώνα μ.χ. Σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα το θερμοκήπιο φαίνεται ότι ήταν άγνωστο. Τον 16ο μ.χ. αιώνα οι έμποροι και οι εξερευνητές αρχίζουν να μεταφέρουν εξωτικά φυτά, που δεν μπορούσαν εύκολα να επιζήσουν στο

26 ÌÅÑÏÓ I κλίμα της Β. Ευρώπης. Για την παρατήρηση αυτών των εξωτικών φυτών με τα θαυμάσια αρώματα και τους χυμώδεις καρπούς, δημιουργήθηκαν ειδικοί Βοτανικοί Κήποι, στην αρχή στην Ιταλία και μετά στην Ολλανδία και Αγγλία. Η Βοτανική μόλις τότε ξεκινούσε σαν επιστήμη και πάρα πολλές μελέτες και έρευνες είχαν κατεύθυνση στην περιγραφή και καλλιέργεια των εξωτικών φυτών. Το 17ο αιώνα τα εξωτικά φυτά, εκτός από το βοτανικό και φαρμακευτικό ενδιαφέρον που παρουσίαζαν, άρχισαν να χρησιμοποιούνται από την αριστοκρατία της Βόρειας Ευρώπης και ως φυτά διακόσμησης, καθώς και παραγωγής. Από τα καρποφόρα πολύ δημοφιλή ήταν τα εσπεριδοειδή, των οποίων η καλλιέργεια ήταν σχετικά εύκολη, μιας και δεν απαιτείτο θέρμανση, παρά μόνο προστασία από τον παγετό. Η προστασία γινόταν σε μεγάλα δωμάτια, που είχαν σόμπα θέρμανσης που άναβε τις ημέρες παγετού. Τα εσπεριδοειδή, φυτεμένα σε μεγάλα δοχεία, μεταφέρονταν και παρέμεναν για 6 μήνες το χειμώνα σ αυτά τα δωμάτια, ενώ τους υπόλοιπους μήνες ήταν στο ύπαιθρο. Το 18ο αιώνα είχε πλήρως αναγνωριστεί η αξία του καλού φωτισμού στην υγιή ανάπτυξη των φυτών. Στις κατασκευές των θερμοκηπίων που γίνονταν με ξύλινο σκελετό και υαλοπίνακες άρχισε να λαμβάνεται υπόψη ο υπολογισμός της γωνίας κλίσης των υαλοπινάκων, ώστε να επιτευχθεί ο καλύτερος φωτισμός στο χώρο του θερμοκηπίου. Ο Boerhaave (1710) προτείνει οι υαλοπίνακες να έχουν κάθετη κατεύθυνση στις ακτίνες του ήλιου το μεσημέρι κατά τη χειμερινή περίοδο, ώστε να εισέρχεται η μεγαλύτερη ποσότητα φωτισμού στο χώρο όπου βρίσκονται τα φυτά. Οι Ολλανδοί ήταν μεταξύ των πρώτων που χρησιμοποίησαν στέγη με κεκλιμένες επιφάνειες από γυαλί. Εισήγαγαν επίσης τη χρησιμοποίηση της θερμοκουρτίνας κατά τη διάρκεια της νύχτας και σε πρώτο στάδιο την κατασκευή του διπλού τοιχώματος, χρησιμοποιώντας το λαδόχαρτο σαν δεύτερο κάλυμμα (Clegg P. and Watkins D., 1980). Οι συνήθεις καλλιέργειες ήταν τα πρώιμα σταφύλια και τα εσπεριδοειδή. υο από τους πιο φημισμένους και τεχνικά προηγμένους Βοτανικούς Κήπους στον κόσμο ήταν αυτοί του Πανεπιστημίου του Leyden στην Ολλανδία και του Gilfford στην Αγγλία, όπου δούλεψε ο μεγάλος φυσιοδίφης Λινναίος. Η θέρμανση, όπου υπήρχε, γινόταν με θερμάστρες. Γύρω στο 1790 εμφανίστηκε η πρώτη θέρμανση με ατμό, που έδωσε μεγαλύτερη καθα-

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 27 ριότητα, απόδοση, ευκολία, δυνατότητα επίτευξης υψηλότερης θερμοκρασίας και αποφυγής των αερίων καύσης από το χώρο των φυτών. Με το τέλος του 18ου μ.χ. αιώνα η τέχνη της ανάπτυξης των φυτών έγινε πια Επιστήμη. Το 19ο μ.χ. αιώνα το θερμοκήπιο εξελίχθηκε αρκετά, ενώ μερικοί νεωτερισμοί της εποχής εκείνης χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα. Ο πρώτος αυτόματος μηχανικός θερμοστάτης χρησιμοποιήθηκε το 1816 για τον εξαερισμό του θερμοκηπίου. Ο ενδιαφέρων νεωτερισμός κατασκευής πολλαπλών θερμοκηπίων με κορυφές και υδρορρόες αναπτύχθηκε αυτόν τον αιώνα. Το παραδοσιακό θερμοκήπιο κατασκευάζεται από ξύλο και γυαλί, αλλά τότε προτείνεται για πρώτη φορά (London J.C 1838) ο σίδηρος και το γυαλί για την κατασκευή θερμοκηπίου. Τον 20ό αιώνα υπάρχει συνεχής εξέλιξη του θερμοκηπίου από πλευράς υλικών κατασκευής. Κατασκευάζονται σκελετοί θερμοκηπίων από ξύλο, γαλβανισμένο σίδηρο και αλουμίνιο. Η επαναστατική αλλαγή όμως έγινε στα υλικά κάλυψης, όπου, εκτός από το γυαλί, χρησιμοποιούνται τα εύκαμπτα φύλλα πλαστικού και τα σκληρά φύλλα πλαστικού. Η χρησιμοποίηση αυτών των υλικών έδωσε τη δυνατότητα κατασκευής φθηνών θερμοκηπίων, γεγονός που επέτρεψε τη γρήγορη εξάπλωσή τους. Επίσης, η αύξηση των γνώσεων σχετικά με την επίδραση των διάφορων συνδυασμών των παραγόντων του περιβάλλοντος στην ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών, καθώς και η εξέλιξη της ηλεκτρονικής και του ηλεκτρονικού υπολογιστή, επέτρεψαν την ανάπτυξη πολλών αυτοματισμών που ρυθμίζουν το επιθυμητό περιβάλλον στο χώρο του θερμοκηπίου με μεγάλη ακρίβεια και «έξυπνο» τρόπο. Σήμερα η εφαρμογή των γνώσεων της φυσιολογίας των φυτών, των δυνατοτήτων της ακριβούς ρύθμισης του περιβάλλοντος, και η χρησιμοποίηση φυτών βελτιωμένων ποικιλιών και υβριδίων στο θερμοκήπιο, έχει ως αποτέλεσμα την πολύ μεγάλη αύξηση της παραγωγής.

28 ÌÅÑÏÓ I Εικόνα 2 Περιοχή με θερμοκήπια στην Ιεράπετρα ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η κύρια διαφορά μεταξύ φυσικών οικοσυστημάτων και γεωργίας είναι ότι στη γεωργία υπάρχει διαχείριση, έστω και σε μικρό βαθμό. Σε μερικά δε γεωργικά συστήματα, όπως τα θερμοκήπια, η διαχείρισή τους (καλλιέργεια) είναι πιο εντατική από άλλα. Η εντατική διαχείριση, όταν γίνεται αλόγιστα, μπορεί να επιβαρύνει σημαντικά το φυσικό περιβάλλον, η εκλογικευμένη όμως διαχείριση και ο σεβασμός στην αειφόρο αξιοποίηση των φυσικών πόρων ελαχιστοποιεί την επιβάρυνση. Οι σημαντικότερες επιπτώσεις της χρήσης του θερμοκηπίου στο φυσικό περιβάλλον θα μπορούσε να λεχθεί ότι είναι: α) Αισθητική τοποθέτηση του θερμοκηπίου στο φυσικό τοπίο Γενικά, το θερμοκήπιο λόγω του χαμηλού σχετικά ύψους του (δεν υπερβαίνει τα 6m) αλλά και λόγω του αμφικλινούς ή κυρτού της οροφής, δε δημιουργεί μεγάλες αντιθέσεις με το φυσικό τοπίο και συνήθως βρίσκεται μέσα στην κλίμακα του τοπίου. Η κατασκευή του όμως από υλικά διαφορετικά από αυτά που συναντώνται στο φυσικό περιβάλλον, καθιστούν έντονη την παρουσία του στο χώρο. Η φύση του θερμοκηπίου και ιδιαίτερα οι μεγάλες ανάγκες σε φυσικό φωτισμό παρέχει μικρά μόνο

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 29 περιθώρια προσαρμογών των υλικών κάλυψης του θερμοκηπίου στο φυσικό τοπίο. β) ιάθεση των χρησιμοποιημένων υλικών κάλυψης του θερμοκηπίου Στην περίπτωση των θερμοκηπίων που καλύπτονται με πλαστικό φύλλο, επειδή το κάλυμμα αντικαθίσταται κάθε 2-3 έτη, δημιουργείται κάποιο πρόβλημα στη διάθεση των μεταχειρισμένων πλαστικών φύλλων, που συχνά αφήνονται στον ελεύθερο φυσικό χώρο, με αποτέλεσμα την αισθητική υποβάθμισή του. Η αντιμετώπιση του προβλήματος αυτού γίνεται με τη συγκέντρωσή τους σε συγκεκριμένους χώρους, από όπου θα οδηγηθούν στο εργοστάσιο για ανακύκλωση του πλαστικού υλικού. γ) Αύξηση της συγκέντρωσης του CO 2 στην ατμόσφαιρα Το θερμαινόμενο με συμβατικά καύσιμα θερμοκήπιο συμμετέχει και αυτό στην αύξηση της συγκέντρωσης του CO 2 της ατμόσφαιρας και επομένως στην αύξηση της θερμοκρασίας της, με όλα τα δυσμενή αποτελέσματα που συνεπάγεται αυτό για το κλίμα της γης. Η εξοικονόμηση ενέργειας και η αντικατάσταση των συμβατικών συστημάτων θέρμανσης του θερμοκηπίου με συστήματα ήπιων μορφών ενέργειας, εκτός από το οικονομικό όφελος, έχει και σημαντική συνεισφορά στη διατήρηση του κλίματος της γης. δ) Υπερβολική χρήση λιπασμάτων Η υπερβολική χρήση χημικών λιπασμάτων, ιδιαίτερα αζωτούχων, στις καλλιέργειες του θερμοκηπίου, συχνά προκαλεί μόλυνση του υπεδάφους και μερικές φορές των υπόγειων υδάτων με νιτρικά ιόντα. Η ένταση του προβλήματος αυτού εξαρτάται από την ένταση της παραγωγής στο θερμοκήπιο, την εφαρμοζόμενη τεχνική και την ποιότητα του εδάφους. ε φαίνεται όμως να είναι πολύ μεγαλύτερο το πρόβλημα αυτό στο θερμοκήπιο απ ό,τι στην αρδευόμενη ανοιχτή γεωργία. Η έκταση και η ένταση του προβλήματος αυτού στον ελληνικό χώρο δεν έχει μελετηθεί. Στην Ολλανδία γίνεται προσπάθεια να λυθεί το πρόβλημα αυτό με τη χρησιμοποίηση της υδροπονικής μεθόδου καλλιέργειας φυτών με ανακυκλούμενο διάλυμα.

30 ÌÅÑÏÓ I ε) Υπερβολική χρήση φυτοφαρμάκων Η χρήση υπερβολικών ποσοτήτων χημικών ουσιών για φυτοπροστασία στο χώρο του θερμοκηπίου, όπως και στον ανοιχτό αγρό, μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην υγεία του ανθρώπου και των ζώων, λόγω της εισόδου των χημικών αυτών ουσιών στην τροφική αλυσίδα. Περιορισμός του προβλήματος αυτού επέρχεται με την εφαρμογή των κανόνων χρήσης των φυτοφαρμάκων και τήρησης των αναγκαίων χρονικών διαστημάτων από την εφαρμογή του φυτοφαρμάκου μέχρι τη συγκομιδή του τροφίμου. Η λύση όμως βρίσκεται στη χρήση ολοκληρωμένων μεθόδων καταπολέμησης (βιολογική κ.λπ.), η εφαρμογή των οποίων συνεχώς επεκτείνεται στα σύγχρονα θερμοκήπια. Γενικά, ο σεβασμός στο φυσικό περιβάλλον επιβάλλει να επικρατεί η αειφορική αντίληψη σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες και στην παραγωγή του θερμοκηπίου. Αυτό προϋποθέτει ότι: Η παραγωγή γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να έχουν προτεραιότητα η υγεία των εργαζομένων, των ανθρώπων που ζουν κοντά στην επιχείρηση και των καταναλωτών των παραγόμενων προϊόντων. Η ολοκληρωμένη καταπολέμηση των φυτασθενειών και εχθρών, με τη σταδιακή μείωση μέχρι την ελαχιστοποίηση των χρησιμοποιούμενων αγροχημικών, είναι διαρκής στόχος. Εφαρμόζονται όλοι οι τρόποι εξοικονόμησης νερού και προστασίας των πηγών που εξασφαλίζουν μακρόχρονη τροφοδοσία με καλής ποιότητας νερό. Η διαχείριση του εδάφους γίνεται με τρόπο που εξασφαλίζει τη διατήρησή του, την υγεία του, την ποιότητά του και την παραγωγικότητά του μακροχρόνια. Αναπτύσσονται και εφαρμόζονται όλοι οι τρόποι ανακύκλωσης και ασφαλούς διάθεσης των αποβλήτων της επιχείρησης και ορθολογική αξιοποίηση των υποπροϊόντων. Εφαρμόζονται όλοι οι τρόποι εξοικονόμησης ενέργειας στην επιχείρηση και γίνεται συνεχής προσπάθεια για σταδιακή αντικατάσταση της ενέργειας των συμβατικών καυσίμων με ανανεώσιμες μορφές ενέργειας. Όλες οι δραστηριότητες τις επιχείρησης σχεδιάζονται σύμφωνα με τις υφιστάμενες τεχνικές, οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές καταστάσεις, με στόχο την αειφορία.

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 31 Λαμβάνονται όλα τα μέτρα για την προστασία της βιοποικιλότητας και ιδιαίτερα των επαπειλούμενων ειδών. Προωθείται η διατήρηση και η ανάκαμψη του οικοσυστήματος. Η επιχείρηση συνεισφέρει στην κοινωνική και οικονομική ευημερία και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των εργαζομένων και των οικογενειών τους. Αναπτύσσονται καλές σχέσεις με το κοινωνικό περιβάλλον, με τη δημιουργία οικονομικού και κοινωνικού οφέλους στην τοπική κοινωνία, με σεβασμό στον τοπικό πολιτισμό. Στην κοινή γνώμη έχει επικρατήσει η εντύπωση ότι τα βρώσιμα προϊόντα θερμοκηπίου δεν είναι τόσο νόστιμα όσο αυτά που καλλιεργούνται υπαίθρια, γιατί είναι περισσότερο επιβεβαρημένα με τους συντελεστές της παραγωγής. Αυτό δεν είναι αληθές ως γενικός κανόνας, γιατί η εντατική παραγωγή δεν είναι προνόμιο μόνο του θερμοκηπίου, γίνεται και στις υπαίθριες αρδευόμενες καλλιέργειες. Στα σύγχρονα δε θερμοκήπια με ρυθμιζόμενο περιβάλλον παραγωγής, ίσως χρησιμοποιούνται λιγότερα λιπάσματα, φυτοφάρμακα κ.λπ. ανά μονάδα παραγόμενου προϊόντος, απ' ό,τι στις υπαίθριες καλλιέργειες. Η διαφορά στη γεύση οφείλεται κυρίως στη διαφορετική εποχή της παραγωγής ή στις διαφορετικές ποικιλίες που χρησιμοποιούνται. Η παραγόμενη τομάτα του χειμώνα π.χ. δεν είναι δυνατόν να έχει την ίδια γεύση με αυτή του καλοκαιριού, γιατί απλούστατα η ηλιακή ακτινοβολία την εποχή αυτή είναι πολύ μικρότερη και επομένως τα σάκχαρα (και οι συντιθέμενες από αυτά άλλες οργανικές ουσίες) που παράγονται με τη φωτοσύνθεση του φυτού, είναι σε πολύ μικρότερες ποσότητες την εποχή αυτή. Συγκρίνοντας υπαίθρια και θερμοκηπιακά προϊόντων που παράγονται την ίδια εποχή, δεν παρατηρείται καμιά αισθητή διαφορά.

ÌÅÑÏÓ I 32 Εικόνα 3 Θερμοκήπιο καλλωπιστικών φυτών στο Μαραθώνα Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ ΣΗΜΕΡΑ Το θερμοκήπιο είναι ένα μέσο που χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών, επομένως η έρευνα στο θερμοκήπιο έχει ως κύριο στόχο τη βελτίωση (τεχνικά και οικονομικά) του περιβάλλοντος που δημιουργεί, ώστε να επιτευχθεί η αποδοτικότερη ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών. Με την έρευνα επιδιώκεται η λύση προβλημάτων που αφορούν τα υλικά, την κατασκευή και τον εξοπλισμό του θερμοκηπίου, με στόχο την αύξηση της φυτικής παραγωγής μέσα στο θερμοκήπιο, τη βελτίωση της ποιότητας του παραγόμενου προϊόντος, τη βελτίωση του οικονομικού αποτελέσματος της παραγωγικής διαδικασίας στο θερμοκήπιο, τη μικρότερη όχληση του φυσικού περιβάλλοντος και την προστασία της ανθρώπινης υγείας από την παραγωγική διαδικασία στο θερμοκήπιο. Λεπτομερέστερα, η έρευνα που γίνεται διεθνώς σχετικά με το θερμοκήπιο αφορά κυρίως:

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 33 Ι. Το περιβάλλον στο χώρο του θερμοκηπίου: 1. Την εύρεση της βέλτιστης τιμής των παραγόντων του περιβάλλοντος της κόμης (φως, θερμοκρασία, σχετική υγρασία, διοξείδιο του άνθρακα), καθώς και των παραγόντων του περιβάλλοντος της ρίζας (νερό, οξυγόνο, θερμοκρασία, ανόργανα στοιχεία, οξύτητα), για την ανάπτυξη και παραγωγή των διάφορων ειδών φυτών που καλλιεργούνται ή μπορούν να καλλιεργηθούν στο θερμοκήπιο (κηπευτικά, δρεπτά άνθη και γλαστρικά καλλωπιστικά). 2. Τους τρόπους δημιουργίας με τα οικονομικότερα μέσα του βέλτιστου περιβάλλοντος, όπως: α) Την εξεύρεση υλικών κατασκευής που δημιουργούν με τον οικονομικότερο τρόπο το άριστο περιβάλλον για την ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών. β) Το σχεδιασμό του θερμοκηπίου έτσι, ώστε η δημιουργία του επιθυμητού περιβάλλοντος για τα φυτά να γίνεται με τον οικονομικότερο τρόπο ή να παρουσιάζει ιδιαίτερη αντοχή σε αντίξοες συνθήκες καιρού. γ) Την εύρεση τρόπων εξοικονόμησης ενέργειας στο χώρο του θερμοκηπίου. δ) Την αντικατάσταση των συμβατικών καυσίμων, που χρησιμοποιούνται για τη θέρμανση, κυρίως με άλλες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. ε) Τη δημιουργία αυτόματων συστημάτων ελέγχου του θερμοκηπίου, που θα επιτρέπουν την ακριβή ρύθμιση του περιβάλλοντος του θερμοκηπίου, αλλά ταυτόχρονα εξοικονομούν τη μέγιστη δυνατή ενέργεια και άλλους πόρους. ΙΙ. Την προστασία των φυτών από ασθένειες και εχθρούς με μέσα που δεν ενοχλούν το περιβάλλον. III. Την άρση των δυσμενών επιδράσεων που πιθανόν δημιουργούνται στο φυσικό περιβάλλον από τη λειτουργία του θερμοκηπίου. IV. Τη βελτιστοποίηση των μεθόδων εμπορίας των ευαίσθητων προϊόντων του θερμοκηπίου. Οι επιδιώξεις για τη θερμοκηπιακή εγκατάσταση του μέλλοντος είναι: ημιουργία του καταλληλότερου κλίματος για παραγωγή των νωπών φυτικών προϊόντων.

34 ÌÅÑÏÓ I Παραγωγή της καλύτερης δυνατής ποιότητας προϊόντων. Η λειτουργία του να είναι οικονομικά επωφελής. Να γίνεται η ελάχιστη δυνατή χρήση φυτοφαρμάκων. Χρήση των μέσων παραγωγής με στόχο την αειφορία και την προστασία του περιβάλλοντος. Ενεργειακά η λειτουργία του να είναι ανεξάρτητη από συμβατικά καύσιμα, με περαιτέρω στόχο την αξιοποίηση και σε άλλες δραστηριότητες της περίσσειας της ηλιακής ενέργειας την ημέρα. Σχεδιασμός με στόχο την αντοχή, την άνεση των εργαζομένων και την εξοικονόμηση φυσικών πόρων. ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ Οι θερμοκηπιακές εγκαταστάσεις στο διεθνή χώρο Η παγκόσμια έκταση το 2002 είναι 15.000.000 στρέμματα ή περίπου 2 m 2 /κάτοικο της γης. Κίνα: 12.500.000 στρ. ή 83,3% της παγκόσμια καλυπτόμενης με θερμοκήπια έκτασης, κυρίως απλές πλαστικές κατασκευές (πιθανόν περιλαμβάνονται και τα χαμηλά σκέπαστρα, Ζ.Η. Ζhang, 2002). Ευρωπαϊκή Ένωση: 1.200.000 στρ. ή 8% των θερμοκηπιακών εκτάσεων παγκοσμίως (300.000 στρ. από αυτά είναι υαλόφρακτα). Ιαπωνία: 450.000 στρ. ή 3% των θερμοκηπιακών εκτάσεων παγκοσμίως (25.000 από αυτά είναι υαλόφρακτα). Παγκόσμια λοιπόν (πλην Κίνας, για την οποία οι πληροφορίες είναι συγκεχυμένες) υπάρχουν, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία (2002), 2.500.000 στρ. θερμοκηπίων, από τα οποία τα 650.000 στρ. είναι υαλόφρακτα και τα 1.850.000 στρ. είναι με κάλυψη πλαστικού. Σε σχέση με το συνολικό αριθμό θερμοκηπίων παγκόσμια (πλην Κίνας), τα θερμοκήπια της Ε.Ε. καλύπτουν το 48%, από τα οποία τα υαλόφρακτα θερμοκήπια αποτελούν το 62% των υαλόφρακτων θερμοκηπίων του κόσμου και τα πλαστικά το 43% των πλαστικών του κόσμου. Όσον αφορά τα υαλόφρακτα θερμοκήπια, στην Ευρωπαϊκή Ένωση η Ολλανδία κατέχει την πρώτη θέση με 33% του συνόλου και ακολουθούν η Ιταλία με 17%, η Ισπανία με 13%, η Γερμανία με 10% και οι άλλες χώρες με μικρότερα ποσοστά. Στα καλυμμένα με πλαστικό θερμοκήπια, η Ισπανία κατέχει την

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 35 πρώτη θέση με 59% του συνόλου και ακολουθεί η Ιταλία με 26%, η Γαλλία με 6%, η Ελλάδα με 4,5% και οι άλλες χώρες με μικρότερα ποσοστά. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι ο τύπος θερμοκηπίων που χρησιμοποιείται στις διάφορες χώρες της Ε.Ε. εξαρτάται από τις κλιματολογικές συνθήκες κάθε χώρας, την τεχνολογική της ανάπτυξη, τα χαρακτηριστικά της οικονομίας της και από τη φύση των προϊόντων που παράγονται εκεί. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η Ελλάδα στο γενικό σύνολο κατέχει μόλις την 7η θέση, ενώ έχει πολύ ευνοϊκές εδαφοκλιματικές συνθήκες για την παραγωγή θερμοκηπιακών προϊόντων. ιάγραμμα 1 Εκτάσεις θερμοκηπίων στον κόσμο

36 ÌÅÑÏÓ I Σχετικά με την προσφορά θερμοκηπιακών προϊόντων στις χώρες της Ε.Ε. σημειώνουμε ότι, γενικά, το χειμώνα υπάρχει έλλειψη θερμοκηπιακών προϊ όντων και γίνονται σημαντικές εισαγωγές από άλλες χώρες (κυρίως μεσογειακές), ενώ το καλοκαίρι πλεόνασμα, το οποίο εξάγεται. ιάγραμμα 2 Εκτάσεις θερμοκηπίων στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (12) Οι θερμοκηπιακές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα Στη χώρα μας οι πρώτες συστηματικές εγκαταστάσεις θερμοκηπίων ξεκίνησαν το 1955 και αποτελούνταν από υαλόφρακτα θερμοκήπια για

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 37 παραγωγή καλλωπιστικών φυτών. Η σημαντική όμως εξάπλωσή τους αρχίζει μετά το 1961, με τη χρησιμοποίηση του πλαστικού φύλλου πολυαιθυλενίου ως υλικού κάλυψης των θερμοκηπίων. Η ευκολία προσαρμογής του υλικού αυτού σε οποιοδήποτε σχήμα σκελετού και η χαμηλή του τιμή επέτρεψαν στους προοδευτικούς καλλιεργητές (σε περιοχές με πρώιμες καλλιέργειες) να κατασκευάσουν μόνοι τους θερμοκήπια για παραγωγή πρώιμων κηπευτικών, χωρίς να χρειάζονται μεγάλα κεφάλαια. Αργότερα δημιουργήθηκαν και αρκετές βιοτεχνίες κατασκευής θερμοκηπίων, οι οποίες βελτίωσαν σημαντικά τις κατασκευές. Έτσι παρατηρήθηκε μια σημαντική ανάπτυξη των θερμοκηπίων, τα οποία έφθασαν στα 46.441 στρέμματα το 2003. Εικόνα 4 Υπαίθρια παραγωγή τομάτας εκτός εποχής, στη Νότιο Κρήτη. Οι σημαντικότεροι παράγοντες που συνετέλεσαν στην αύξηση των θερμοκηπιακών εκτάσεων στην Ελλάδα είναι: Οι εδαφοκλιματικές συνθήκες της χώρας. Το ήπιο κλίμα που επικρατεί σε πολλές περιοχές είναι ευνοϊκό και παρέχει τη δυνατότητα καλλιέργειας σε πολύ απλές κατασκευές χωρίς ακριβό εξοπλισμό.

38 ÌÅÑÏÓ I Η ανάγκη εξασφάλισης υψηλότερου εισοδήματος από μικρής έκτασης γεωργικό έδαφος (εντατικοποίηση των καλλιεργειών). Η αύξηση της ζήτησης των θερμοκηπιακών προϊόντων στην εσωτερική αγορά. Η γεωργική πολιτική του κράτους που ενθάρρυνε την προώθηση των καλλιεργειών αυτών με τη θέσπιση οικονομικών κινήτρων και την εκτέλεση αρδευτικών και άλλων έργων. Η γεωγραφική κατανομή των θερμοκηπίων και καλλιεργειών στη χώρα μας παρουσιάζεται στον Πίνακα 1: Πίνακας 1. Γεωγραφική κατανομή των εγκατεστημένων στη χώρα μας θερμοκηπίων και καλλιεργειών, σε στρέμματα. Στοιχεία Υπουργείου Γεωργίας για το έτος 2003. Περιοχές Χώρας Κηπευτικά Ανθοκομικά Σύνολο πλαστικά υαλόφρακτα Σύνολο Ποσοστό (%) πλαστικά υαλόφρακτα Σύνολο Ποσοστό (%) πλαστικά υαλόφρακτα Σύνολο Ποσοστό (%) Κρήτη 19.623 177 19.800 46,4 409 412 821 21,7 20.032 589 20.621 44,4 Πελοπόννησος 6.298 49 6.347 14,9 87 202 289 7,6 6.385 251 6.636 14,3 Κεντρική Μακεδονία 6.424 8 6.432 15,1 74 297 371 9,8 6,498 305 6,803 14,6 Λοιπές περιοχές 9.975 104 10.079 23,6 692 1.610 2.302 60,9 10.667 1.714 12.381 26,7 Σύνολο χώρας 42.320 338 42.658 100,00 1.262 2.521 3.783 100,00 43.582 2.859 46.441 100,00 Ποσοστό (%) 99,2 0,8 100 33,4 66,6 100 93,8 6,2 100 Ιδιαιτερότητες του τομέα των θερμοκηπίων της Νοτίου Ελλάδος σε σχέση με τα θερμοκήπια της Βορείου Ευρώπης: Κλιματικοί παράγοντες: Τα θερμοκήπια στην Ελλάδα συγκεντρώνονται σε περιοχές χωρίς υπερβολικά ψυχρό χειμώνα και με άφθονη ηλιακή ενέργεια. Η Κρήτη, η Πελοπόννησος και τα νησιά του Νοτίου Αιγαίου είναι οι περιοχές όπου συγκεντρώνεται το 65% των θερμοκηπίων της χώρας. Οι μέσες θερμοκρασίες Ιανουαρίου στις περιοχές αυτές κυμαίνονται από 10-13 ο C και οι μέσες ελάχιστες από 6,4 έως 9,5 ο C. Η ηλιακή ακτινοβολία κυμαίνεται από 1750 Wh m 2 και ημέρα ως 2300 Wh m 2 και ημέρα. Η μέση θερμοκρασία αυξάνεται στους 16 ο C τον Απρίλιο και η ηλιακή ακτινοβολία πάνω από 4700 Wh m 2 και ημέρα. Το κλίμα επομένως της Νοτίου Ελλά-

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 39 δος συνήθως επιτρέπει την παραγωγή γεωργικών προϊόντων και σε μη θερμαινόμενα θερμοκήπια, κάτι που είναι αδύνατον στη Β. Ευρώπη. Στη νότιο Ελλάδα λόγω της σχετικά υψηλής ηλιακής ακτινοβολίας τη χειμερινή περίοδο το δυναμικό παραγωγής την περίοδο αυτή είναι αντίστοιχα υψηλό και συχνά ευνοϊκό για τη χρησιμοποίηση της ηλιακής ενέργειας στη θέρμανση του θερμοκηπίου. Η παραγωγική περίοδος κηπευτικών προϊόντων στη Νότιο Ελλάδα αρχίζει από το Νοέμβριο και συνήθως τελειώνει τον Ιούνιο. Η παραγωγική περίοδος μπορεί να επεκταθεί και κατά τους θερινούς μήνες, αρκεί να εξασφαλιστεί καλός εξαερισμός του θερμοκηπίου ή και δροσισμός. Στη Βόρειο Ευρώπη η παραγωγική περίοδος στα ίδια προϊόντα περιλαμβάνει την άνοιξη, το θέρος και το φθινόπωρο. Σχήμα 1 Ισόθερμες Ιανουαρίου στον ελλαδικό χώρο Οικονομικοί παράγοντες: Η ελληνική οικονομία τις περασμένες δεκαετίες χαρακτηριζόταν από υψηλό σχετικά πληθωρισμό και επομένως υψηλό κόστος χρήματος που καθιστούσε τις κατασκευές πολύ καλών προδιαγραφών ασύμφορες, γι αυτό η πλειοψηφία των παλιών κατασκευών στη χώρα μας είναι μικρού κόστους θερμοκήπια με ξύλινο σκελετό και ελάχιστο εξοπλισμό. Στη Β. Ευρώπη η πλειοψηφία των θερμοκηπίων είναι μεταλλικού σκελετού θερμοκήπια που φέρουν πλήρη εξοπλισμό σύγχρονης τεχνολογίας.

ÌÅÑÏÓ I 40 Αγορά: Στην ελληνική αγορά γενικά, για τα περισσότερα κηπευτικά θερμοκηπίου δεν υπάρχει διαφοροποίηση τιμών στις ποιότητες Extra, Α και Β κι έτσι το πλεονέκτημα της παραγωγής καλύτερης ποιότητας προϊόντων όταν θερμαίνεται το θερμοκήπιο δεν οδηγεί πάντα σε οικονομικό όφελος για τον παραγωγό. Στη Β. Ευρώπη υπάρχει υποχρεωτικά διαχωρισμός ποιοτήτων και επομένως διαφοροποίηση τιμών στις διάφορες ποιότητες. Στην Ελλάδα η μεγάλη απόσταση από τα κέντρα κατανάλωσης της Β. Ευρώπης επιβαρύνει τα εξαγόμενα προϊόντα με υψηλό κόστος μεταφοράς. Εικόνα 5 Σύγχρονο θερμοκήπιο παραγωγής κηπευτικών

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 41 Εικόνα 6 Υδροπονική καλλιέργεια τομάτας στο θερμοκήπιο Υδροπονικές καλλιέργειες Η καλλιέργεια των κηπευτικών φυτών και των δρεπτών ανθέων στην Ελλάδα, στη συντριπτική πλειονότητα των θερμοκηπίων, γίνεται στο φυσικό έδαφος ή σε βελτιωμένο με προσθήκη οργανικής ουσίας. Σε πολλές περιοχές του κόσμου εφαρμόζεται εκτεταμένα και η ανέδαφος καλλιέργεια ή υδροπονική καλλιέργεια φυτών, στην οποία, εκτός από τη ρύθμιση του περιβάλλοντος της κόμης, γίνεται ρύθμιση και του περιβάλλοντος της ρίζας. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις στην Ολλανδία, περίπου 6.000 στρέμματα κατά την περίοδο 1981-82, έφθασαν πάνω από 90.000 στρέμματα κατά το 2004-05. Η καλλιεργούμενη σήμερα έκταση στην Ελλάδα είναι περίπου 1.500 στρ. και γίνεται με τη μέθοδο ορυκτοβάμβακα, μεμβράνης θρεπτικού διαλύματος, σάκων περλίτη και οργανικών υποστρωμάτων. Η περιορισμένη χρησιμοποίηση της μεθόδου αυτής στην Ελλάδα φαίνεται ότι οφείλε-

42 ÌÅÑÏÓ I ται κυρίως στην έλλειψη αξιόπιστων σταθμών υποστήριξης, που είναι αναγκαίοι στις επιχειρήσεις αυτές (γιατί η παραγωγή χρησιμοποιεί ανεπτυγμένες τεχνολογικά μεθόδους που απαιτούν κατάλληλα εξοπλισμένα εργαστήρια και άμεσες λύσεις στα προβλήματα που αναφύονται), καθώς και στον περιορισμένο αριθμό ειδικών που είναι κατάλληλα ενημερωμένοι στα θέματα αυτά. Εικόνα 7 Υδροπονική καλλιέργεια σε κατακόρυφες στήλες Αξία των προϊόντων Θερμοκηπίου Τα παραγόμενα θερμοκηπιακά προϊόντα, κηπευτικά όσο και ανθοκομικά, έχουν για την αγροτική οικονομία της χώρας μας ιδιαίτερη σημασία, συμμετέχοντας στο σύνολο της ακαθάριστης αξίας της φυτικής παραγωγής κατά 8,7% περίπου, ενώ η έκταση στην οποία καλλιεργούνται αποτελεί το 0,12% του γεωργικού εδάφους. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Γεωργίας για το 2003, η αξία των παραγόμενων κηπευτικών προϊόντων σε θερμοκήπια αντιπροσώπευε το 21,9% της συνολικής αξίας των κηπευτικών, ενώ η καλλιεργούμενη

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 43 έκταση αποτελούσε μόνο το 3,4% της καλλιεργούμενης έκτασης με κηπευτικά. Η αξία των παραγόμενων ανθοκομικών σε θερμοκήπια αποτελούσε το 59,3% της συνολικής αξίας των ανθοκομικών, ενώ η καλλιεργούμενη έκταση αποτελούσε το 37,1% του συνόλου. Εικόνα 8 Καλλιέργεια κηπευτικών σε δεμάτια αχύρου Εξέλιξη των καλλιεργειών Η έκταση των καλλιεργούμενων με κηπευτικά θερμοκηπίων είχε ένα μέσο ρυθμό αύξησης στην εικοσαετία 1983-2003, 1,41% ετησίως. Η έκταση των καλλιεργούμενων με ανθοκομικά φυτά θερμοκηπίων αυξήθηκε την ίδια περίοδο με μέσο ρυθμό 4,04% ετησίως. Τα θερμοκήπια με ανθοκομικά σήμερα αποτελούν μόνο το 8,1% του συνόλου των θερμοκηπίων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης και η εξέλιξη της καλλιεργούμενης έκτασης και της παραγωγής των κυριότερων φυτικών ειδών (κηπευτικών

44 ÌÅÑÏÓ I και ανθοκομικών) που καλλιεργούνται σε θερμοκήπια. Παρατηρείται ότι στην εικοσαετία 1983-2003 η έκταση (θερμοκήπια) που καλλιεργήθηκε το αγγούρι αυξήθηκε με μέσο ρυθμό 1,46% ετησίως και η παραγωγή του 2,06% ετησίως, η έκταση της τομάτας αυξήθηκε με μέσο ρυθμό 6,57% ετησίως και η παραγωγή της 7,18%, η έκταση της φράουλας αυξήθηκε με μέσο ρυθμό 7,00% ετησίως και η παραγωγή της 9,7%. Η έκταση των τριαντάφυλλων 3,5% ετησίως, η έκταση των γαρίφαλων μειώθηκε με μέσο ρυθμό 0,58% ετησίως, η έκταση των γλαστρικών αυξήθηκε με μέσο ρυθμό 3,23% ετησίως. εν υπάρχουν ποσοστιαία συμπεράσματα παραγωγής των ανθοκομικών, γιατί λείπουν τα στοιχεία των παλαιότερων ετών. Πίνακας 2. Είδος Καλλιέργειας Εκτάσεις σε στρέμματα που κατελάμβαναν διάφορες καλλιέργειες το 2003. (Περιλαμβάνονται και περιπτώσεις με περισσότερες από μια καλλιέργειες το έτος). Χωρίς θέρμανση (στρέμματα) Με θέρμανση (στρέμματα) Συνολική Έκταση (στρέμματα) Τριαντάφυλλα 211 781 992 Γαρύφαλλα 392 275 667 Γλαστρικά 313 897 1.210 Αγγούρι 7.015 2.616 9.631 Τομάτα 20.828 6.679 27.507 Φράουλα 1.870 1.870 Λοιπά κηπευτικά 7.751 2.759 10.510 Λοιπά ανθοκομικά 705 209 914 Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας. Σχετικά με τη μέση στρεμματική απόδοση των παραπάνω καλλιεργειών, αναφέρουμε ότι για το αγγούρι το 1982 ήταν 10,8 τόνοι και το 2003 11,8 τόνοι, αυξήθηκε δηλαδή κατά 9,26%, αντίστοιχα για την τομάτα 8 τόνοι και 8,7 τόνοι, αύξηση δηλαδή κατά 8,75%. Για τα τριαντάφυλλα η μέση στρεμματική απόδοση το 1986 και το 2003 ήταν, αντίστοιχα, 77.152 τεμάχια και 90.399, τεμάχια δηλαδή αύξηση κατά 17,7%, για τα γαρύφαλλα 152.891 τεμάχια και 154.251 τεμάχια δηλαδή αύξηση 0,89%, για τα γλαστρικά 19.340 τεμάχια και 20.129 τεμάχια, αύξηση 4,08%.

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 45 Γενικά, υπάρχει αύξηση των στρεμματικών αποδόσεων την τελευταία εικοσαετία, είναι όμως πολύ μικρότερη της αύξησης που παρατηρείται σε άλλες χώρες. Από δεδομένα του Υπουργείου Γεωργίας συνάγεται ότι η αύξηση των μέσων στρεμματικών αποδόσεων προέρχεται από τη χρησιμοποίηση βελτιωμένων θερμοκηπίων και τη χρησιμοποίηση αποδοτικότερων υβριδίων. Η βελτίωση της τεχνογνωσίας των παραγωγών συμμετέχει ελάχιστα. Συγκρίνοντας τις μέσες στρεμματικές αποδόσεις των ελληνικών θερμοκηπιακών καλλιεργειών με εκείνες ξένων χωρών, αλλά ακόμη και με αυτές ελληνικών πρότυπων θερμοκηπίων, συμπεραίνουμε ότι η μέση παραγωγικότητα των ελληνικών θερμοκηπίων παραμένει εντυπωσιακά χαμηλή. Αυτό ισχύει, έστω κι αν ληφθούν υπόψη οι διαφορές στην εποχή καλλιέργειας και στη διάρκεια της παραγωγικής περιόδου που υπάρχει με τις καλλιέργειες των χωρών της Β. Ευρώπης. Για να επιτευχθούν αποδόσεις της τάξεως των 70 τόνων τομάτας και αγγουριού ανά στρέμμα, στην Ολλανδία (και σε άλλες χώρες της Ευρώπης) χρειάστηκε να γίνει πραγματική επανάσταση στον κλάδο των θερμοκηπιακών καλλιεργειών, τόσο στον τομέα του θερμοκηπίου σαν εγκατάσταση και εξοπλισμός (π.χ. θερμοκήπια με πλήρη και ακριβή έλεγχο όλων των συνθηκών περιβάλλοντος κ.λπ.), όσο και στον τομέα της καλλιεργητικής τεχνικής (υδροπονικές καλλιέργειες κ.λπ.) και κυρίως στη τεχνογνωσία του προσωπικού παραγωγής. Αντίθετα, στη χώρα μας, το 2003, μόνο το 26,7% του συνόλου των θερμοκηπίων έχει τη δυνατότητα ικανοποιητικής ρύθμισης της θερμοκρασίας στο χώρο τους. Τα θερμοκήπια σύγχρονης τεχνολογίας με δυνατότητα πλήρους ελέγχου των συνθηκών του περιβάλλοντος είναι ελάχιστα. Τα αίτια είναι κυρίως τα προβλήματα της έλλειψης τεχνογνωσίας και τεχνικής υποστήριξης. Οι δυνατότητες εξαγωγών είναι μεγάλες για τα περισσότερα θερμοκηπιακά προϊόντα (ιδιαίτερα τη χειμερινή περίοδο), αρκεί να είναι καλής ποιότητας, να αυξηθεί η παραγωγικότητα (για να πέσει το κόστος παραγωγής τους) και να γίνουν αντικείμενο σωστής εμπορίας. Σήμερα οι εξαγωγές αφορούν αγγούρια από την Κρήτη κατά τη διάρκεια του χειμώνα (το 2003 ήταν 15.510 τόνοι αξίας 11 εκ. ευρώ) και πολύ μικρές ποσότητες πιπεριάς (5.760 τόνοι αξίας 4 εκ. ευρώ) και τομάτας (2.850 τόνοι αξίας 3 εκ. ευρώ).

46 ÌÅÑÏÓ I Ποιότητα κατασκευών Από πλευράς υλικών κατασκευής, τα πρώτα θερμοκήπια που εμφανίστηκαν στην Ελλάδα (1955-1960) και προορίζονταν, όπως ήδη αναφέρθηκε, για την παραγωγή ανθοκομικών προϊόντων, ήταν κατασκευασμένα από μεταλλικό σκελετό και είχαν κάλυψη από γυαλί. Με δεδομένα όμως το υψηλό κόστος κατασκευής τους, την έλλειψη επαρκών γνώσεων εκ μέρους των παραγωγών για το απαιτούμενο περιβάλλον του θερμοκηπίου και την καλλιεργητική τεχνική και την έλλειψη μηχανισμών τεχνικής υποστήριξης εκ μέρους των διαφόρων υπηρεσιών, τα θερμοκήπια αυτά δεν είχαν πάντα θετικό οικονομικό αποτέλεσμα. Από το 1961, με την εισαγωγή στην ελληνική αγορά του πλαστικού φύλλου πολυαιθυλενίου και τη μεταφορά γνώσεων από την Ολλανδία σχετικά με τις καλλιέργειες θερμοκηπίου, οι παραγωγοί κηπευτικών ορισμένων περιοχών (Σύρος, Ιεράπετρα) στράφηκαν στην κατασκευή απλών ξύλινων θερμοκηπίων για την παραγωγή κηπευτικών εκτός εποχής. Τελικά, ακόμη και σήμερα λόγω των συνθηκών πού επικρατούν στη χώρα μας (έλλειψη τεχνογνωσίας στους παραγωγούς και κακή οργάνωση της εμπορίας των παραγόμενων προϊόντων, με αποτέλεσμα την αβεβαιότητα του εγχειρήματος), το χαμηλό κόστος επένδυσης υπερισχύει συχνά στην απόφαση αγοράς θερμοκηπίου των πλεονεκτημάτων που παρουσιάζουν τα εξελιγμένα θερμοκήπια. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμη και τα ξύλινα θερμοκήπια με πλαστική κάλυψη που κατασκευάζονταν μέχρι το 1987 δεν εξαντλούσαν τις δυνατότητές τους για τη δημιουργία ευνοϊκότερου περιβάλλοντος στην ανάπτυξη των φυτών. Όμως από το 1987 και μετά, με τις προδιαγραφές που τέθηκαν από το Υπουργείο Γεωργίας, η κατάσταση βελτιώθηκε. Το μέγιστο μέρος των θερμοκηπίων καλύπτεται από πλαστικό φύλλο πολυαιθυλενίου. Το 1982 στο σύνολο των θερμοκηπίων που καλλιεργούνταν με κηπευτικά (θερμαινόμενα ή μη) τα υαλόφρακτα ήταν 119 στρέμματα και αποτελούσαν ως ποσοστό το 0,4%. Το 2003 το αντίστοιχο ποσοστό έγινε 0,8%. Σχετικά με τα θερμοκήπια στα οποία καλλιεργούνταν καλλωπιστικά φυτά, τα υαλόφρακτα ήταν το 1982 950 στρέμματα και αποτελούσαν ως ποσοστό το 45% του συνόλου. Το 2003 το αντίστοιχο ποσοστό έγινε 66,5%.

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 47 Πίνακας 3. Καλυπτόμενη έκταση σε στρέμματα από διάφορους τύπους θερμοκηπίων (1998). Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας Τύποι Θερμοκηπίων Χωρίς Με θέρμανση έκταση στρ. Συνολική θέρμανση Υαλόφρακτα Μεταλλικός 824 2.035 2.859 σκελετός Μεταλλικός 10.175 4.708 14.883 Πλαστικά Τυποποιημένα σκελετός Ξύλινος σκελετός 5.191 3.875 9.066 Μεταλλικός 9.386 1.320 10.706 Πλαστικά Χωρικού τύπου σκελετός Ξύλινος σκελετός 8.466 461 8.927 Συνολική έκταση 34.042 12.399 46.441 ιάγραμμα 4 Ποσοστιαία σχηματική παράσταση της έκτασης των ελληνικών θερμοκηπίων σε σχέση με τον τρόπο θέρμανσης Σχετικά με τη θέρμανση το 1982 το 15% των θερμοκηπίων (υαλόφρακτων και πλαστικών) είχαν τη δυνατότητα έστω και υποτυπώδους θέρμανσης. Το 2003, αντίστοιχα, το ποσοστό είναι 50%. Θα πρέπει να σημειώσουμε όμως ότι μόνο το 26,7% έχει τη δυνατότητα ρύθμισης του περιβάλλοντος στα επιθυμητά επίπεδα, τα υπόλοιπα χρησιμοποιούν τη

48 ÌÅÑÏÓ I θέρμανση για αντιπαγετική προστασία ή για τη μείωση της σχετικής υγρασίας. Υπολογίζεται ότι το 2003 11170 στρέμματα ή το 90% του συνόλου των θερμαινόμενων θερμοκηπίων της χώρας θερμαίνονται με μαζούτ ή πετρέλαιο, 990 στρέμματα ή το 8% θερμαίνεται με βιομάζα (κυρίως με πυρήνα ελιάς), 120 στρέμματα ή το 1% με ηλιακή ενέργεια, 120 στρέμματα ή το 1% με γεωθερμική ενέργεια. Στο 80% των θερμοκηπίων που θερμαίνονται με μαζούτ ή πετρέλαιο, για την κατανομή της θερμότητας μέσα στο χώρο των θερμοκηπίων χρησιμοποιείται το αερόθερμο, στο 5% χρησιμοποιείται κεντρικό σύστημα θέρμανσης με νερό 85 ο C που κυκλοφορεί σε μεταλλικούς σωλήνες και στο 15% χρησιμοποιείται κεντρικό σύστημα θέρμανσης με ζεστό νερό 45 ο C που κυκλοφορεί σε πλαστικούς σωλήνες. ιάγραμμα 5 Ποσοστιαία σχηματική παράσταση των διάφορων συστημάτων θέρμανσης που χρησιμοποιούνται στα θερμαινόμενα θερμοκήπια Τα τυποποιημένα θερμοκήπια (δηλαδή αυτά που προέρχονται από βιοτεχνίες και βιομηχανίες) το 1982 αποτελούσαν το 14,5% του συνόλου, ενώ το 2003 αποτελούν το 58% του συνόλου. Τα τελευταία χρόνια προτιμούνται περισσότερο τα τυποποιημένα μεταλλικά θερμοκήπια, διότι είναι μακροβιότερα.

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 49 Ας σημειωθεί ότι τα τελευταία επίσης χρόνια, ο καλλιεργητής έχει συνειδητοποιήσει την ευνοϊκή επίδραση που έχει στην αύξηση της παραγωγής του το σωστό περιβάλλον στο χώρο του θερμοκηπίου. Γι αυτό το λόγο όλο και περισσότερα θερμοκήπια κατασκευάζονται με εξαερισμό οροφής και εξοπλίζονται με θέρμανση. ιάγραμμα 6 Ποσοστιαία σχηματική παράσταση της έκτασης των θερμαινόμενων θερμοκηπίων σε σχέση με το καύσιμο που χρησιμοποιείται Προέλευση των θερμοκηπίων Από τα τυποποιημένα θερμοκήπια που εγκαθίστανται στη χώρα μας, ένα μέρος εισάγεται από το εξωτερικό και το υπόλοιπο καλύπτεται από εγχώριες βιοτεχνίες κατασκευής μεταλλικών και ξύλινων θερμοκηπίων. Τα θερμοκήπια που έχουν εισαχθεί μέχρι τώρα στη χώρα μας ήταν προελεύσεως κυρίως Ολλανδίας, Ιταλίας, Γαλλίας, Ισραήλ και δευτερευόντως Βελγίου και Μ. Βρετανίας. υστυχώς δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για την ποσότητα σε αριθμό στρεμμάτων που έχουν εισαχθεί, λόγω αδυναμίας της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας να παρακολουθεί και να καταγράφει τις εισαγωγές αυτές. Εκείνο που μπορεί να λεχθεί με αρκετή προσέγγιση, είναι ότι τα υαλόφρακτα θερμοκήπια είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου εισαγόμενα και ότι

ÌÅÑÏÓ I 50 τα μεταλλικά με κάλυψη πλαστικού είναι εισαγόμενα σε ποσοστό περίπου 10%. εν υπάρχουν εισαγωγές σε θερμοκήπια με ξύλινο σκελετό. Τα θερμοκήπια τα οποία έχουν μέχρι τώρα εισαχθεί στη χώρα μας, ποιοτικά παρουσιάζουν μεγάλο εύρος διακύμανσης, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την αντοχή των υλικών κατασκευής τους και σε ό,τι αφορά τις προδιαγραφές που πληρούν για να ανταποκρίνονται στις κλιματικές συνθήκες της χώρας μας. Τα προβλήματα που έχουν εμφανιστεί στις θερμοκηπιακές εκμεταλλεύσεις που χρησιμοποιούν θερμοκήπια προέλευσης εξωτερικού εστιάζονται κυρίως στην αντοχή στον άνεμο, αντοχή στο χιόνι και κυρίως έλλειψη επαρκούς εξαερισμού κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου. Αυτό συμβαίνει γιατί, όπως είναι φυσικό, τα θερμοκήπια που εισάγονταν μέχρι τώρα στη χώρα μας, ήταν κατασκευασμένα έτσι ώστε να πληρούν ποιοτικές προδιαγραφές για τις κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στη χώρα κατασκευής τους. Για πολλούς λόγους, λοιπόν, που αφορούν το σχεδιασμό, την κατασκευή και πολύ συχνά τη θεμελίωση, πολλά από τα θερμοκήπια προέλευσης εξωτερικού έχουν εμφανίσει σημαντικά ποιοτικά προβλήματα. Εικόνα 9 Από τις πρώτες προσπάθειες κατασκευής θερμοκηπίων μικρού κόστους με σιδερόβεργες

ÊÁÔÁÓÊÅÕÇ 51 Ο κατασκευαστικός κλάδος των θερμοκηπίων στην Ελλάδα Όλες οι ελληνικές μονάδες κατασκευής θερμοκηπίων είναι βιοτεχνίες, αφού ουσιαστικά δεν υπάρχουν ακόμα οργανωμένες μεγάλες μονάδες που να μπορούν να χαρακτηριστούν βιομηχανίες κατασκευής θερμοκηπίων. Το μόνιμο προσωπικό που απασχολούν σε καμιά βιοτεχνία δεν ξεπερνά τα 30 άτομα και το έκτακτο τα 70 άτομα. Οι σημαντικότερες ελληνικές βιοτεχνίες κατασκευής θερμοκηπίων είναι περίπου 12 και έχουν την έδρα τους: το ένα τρίτο περίπου στην Κρήτη και οι υπόλοιπες στη Στερεά Ελλάδα, στην Πελοπόννησο, στη Θεσσαλία, στη Θεσσαλονίκη και στην Ήπειρο. Από αυτές 6 μόνο διαθέτουν εκτεταμένο δίκτυο πωλήσεων σε όλη την Ελλάδα, ενώ οι υπόλοιπες περιορισμένο, ή ενδιαφέρονται μόνο για την τοπική αγορά. Ο εξοπλισμός των βιοτεχνιών αυτών είναι περιορισμένος, αφού καμία δεν έχει δικό της γαλβανιστήριο και μόνο 3 έχουν δικές τους ραουλιέρες. Ο τύπος θερμοκηπίων που κατασκευάζουν είναι κυρίως το ξύλινο αμφικλινές θερμοκήπιο Ιεράπετρας, το μεταλλικό τοξωτό, το μεταλλικό τροποποιημένο τοξωτό και το μεταλλικό αμφικλινές θερμοκήπιο. Το υλικό κάλυψης που χρησιμοποιείται σχεδόν στο σύνολό τους είναι το πλαστικό φύλλο ή οι επιφάνειες σκληρού πλαστικού. Οι κατασκευές τους είναι οπωσδήποτε πολύ καλύτερης ποιότητας από τις χωρικού τύπου κατασκευές που δημιουργούν οι ίδιοι οι παραγωγοί, υπάρχουν όμως πολύ μεγάλα περιθώρια βελτίωσής τους. Η ετήσια δυναμικότητα παραγωγής θερμοκηπίων από τις ελληνικές βιοτεχνίες υπολογίζεται ότι συνολικά μπορεί να φτάσει περίπου τα 5.000 στρέμματα. Για την αντιμετώπιση των αδυναμιών των ελληνικών βιοτεχνιών κατασκευής θερμοκηπίων και τη βελτίωση των μελλοντικών προοπτικών τους ίσως θα πρέπει να επιμορφωθούν τα στελέχη τους και να συγχωνευτούν μεταξύ τους οι ικανότερες από τις μικρότερες βιοτεχνίες. Προοπτικές ανάπτυξης των θερμοκηπίων στην Ελλάδα Ο κλάδος των θερμοκηπίων στην Ελλάδα αποτελεί έναν από τους δυναμικότερους κλάδους της γεωργίας, παρόλο ότι ο μεγάλος όγκος

52 ÌÅÑÏÓ I των θερμοκηπιακών επιχειρήσεων τεχνολογικά δε βρίσκεται ακόμα σε υψηλό επίπεδο. Γενικά η περαιτέρω ανάπτυξη των θερμοκηπιακών επιχειρήσεων: Παρέχει τη δυνατότητα συγκράτησης πληθυσμού, που έχει στην κατοχή του μικρής έκτασης έδαφος, στη γεωργία. Αυξάνει την απασχόληση, γιατί ασχολείται με εντατικές καλλιέργειες που αξιοποιούν πολλά εργατικά χέρια. Μπορεί να συντελέσει στην αύξηση των ελληνικών εξαγωγών γεωργικών προϊόντων. ίνει διέξοδο στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής γεωργίας. Για να γίνει όμως δυνατή η βελτίωση αυτής της παραγωγικής δραστηριότητας, υπάρχει μεγάλη ανάγκη τεχνικής υποστήριξης των θερμοκηπιακών μονάδων, διότι: Η παραγωγή τους βασίζεται σε ανεπτυγμένες τεχνολογικά μεθόδους. Η ανάπτυξη και παραγωγή φυτών έξω από το φυσικό τους περιβάλλον δημιουργεί περισσότερα προβλήματα απ ό,τι στις συνήθεις καλλιέργειες του ανοιχτού αγρού, που πρέπει να επιλυθούν από κατάλληλα εξοπλισμένα εργαστήρια. Ο εντατικός ρυθμός καλλιέργειας απαιτεί άμεσες λύσεις που δεν επιδέχονται καθυστερήσεις. Συνιστώμενη Βιβλιογραφία Businger (1963), Lawrence (1963), Nisen (1963), Van Wijk (1966), Maher and O Flaherty (1973), Hix (1974), Noble (1974), Rosengerg (1974), Langhaus (1975), Quarrell and Ace (1975), Hanan et al. (1978), Warren (1979), Γραφιαδέλλης (1980), Clegg and Watkins (1980), Mastalerz and Nelson (1981), Kυρίτσης και Μαυρογιαννόπουλος (1986), Eυσταθιάδης (1988), FAO (1988), Pan (1989), Bakker et al. (1995), Critten (1994), Jones (1966), Hansen and Ehler (1998), Stanhill and Enoch (1999), R. Marshall (2005).