B.6. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΟΜΕΣ ΤΩΝ ΗΜΩΝ ΚΑΙ ΧΩΡΙΚΗ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ : ΠΕ- ΡΙΠΤΩΣΗ ΗΜΟΥ ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ» ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΦΟΥΝΤΑ Β.6.1. Εισαγωγή. Β.6.2. Εφαρµογή Ανάλυσης Κυρίων Συνιστωσών στο ήµο Περάµατος. Β.6.3. Αποτελέσµατα ανάλυσης Β.6.4. Γενικά Χαρακτηριστικά Περιοχής Μελέτης Β.6.5. Χωροθέτηση των Συνιστωσών και ερµηνεία. Β.6.5 1. Χαρτογράφηση 1 ης συνιστώσας και ερµηνεία της Β.6.5.2. Χαρτογράφηση 2 ης συνιστώσας και ερµηνεία της Β.6.5.3. Χαρτογράφηση 3 ης συνιστώσας και ερµηνεία της Β.6.5.4. Χαρτογράφηση 4 ης συνιστώσας και ερµηνεία της Β.6.6. Χωρική διάρθρωση λειτουργικού κέντρου 2
Β.6.1. Εισαγωγή. Ο λειτουργικός χαρακτήρας και η χωρική διάταξη µιας πόλης αποτελούν στοιχεία που τη χαρακτηρίζουν και τη διαφοροποιούν έναντι κάποιας άλλης. Ανεξάρτητα όµως µε το ποια η δοµή της, είναι σαφές ότι αυτή προκύπτει βάση συγκεκριµένων αιτίων. Η δοµή της πόλης, δηλαδή, δεν είναι τυχαία, ούτε όµως και τέλεια. Πολλοί είναι οι παράγοντες που καθορίζουν το ρόλο της και τον τρόπο µε τον οποίο αυτή ε- ντέλλει αναπτύσσεται στο χώρο. Το θεσµικό πλαίσιο στο οποίο υπάγεται, η γεωγραφική της θέση, η τοπογραφία της, η ιστορική εξέλιξή της, τα χαρακτηριστικά του πληθυσµού της και η αντίληψή του για τη χωροθέτηση των δραστηριοτήτων τους, η φύση της ελεύθερης οικονοµίας στα πλαίσια που αναπτύχθηκε είναι κάποιοι από αυτούς. Ο τρόπος όµως µε τον οποίο οι παραπάνω παράγοντες επιδρούν µεταξύ τους και διαµορφώνουν ένα αποτέλεσµα αποτελεί αντικείµενο συνεχούς µελέτης. Οι σηµερινές ανάγκες επίλυσης των έντονων προβληµάτων του αστικού χώρου επιτάσσουν ακόµα περισσότερο την ερµηνεία και την πρόβλεψη της χωρικής οργάνωσης, στηρίζοµενοι στη θεώρηση του χώρου σαν συνεχούς και στο γεγονός ότι οι χώροι (διακεκριµένοι) δεν είναι ανεξάρτητοι από τους γειτονικούς τους και άρα η χωρική κατανοµή τους επηρρεάζει τη λειτουργία τους. Η πολυδιάστατη φύση της πόλης δυσχεραίνει αρκετά τη διαδικασία κατανόησης των σχέσεων µεταξύ των πολεοδοµικών διαστάσεων. Ωστόσο, όπου αυτές είναι δυνατόν να διακριθούν και να µετρηθούν, η εφαρµογή της στατιστικής επιστήµης στην πολεοδοµία µπορεί να αποδειχτεί εξαιρετικά χρήσιµη. Η εξεύρεση της σχέσης µεταξύ δύο µεταβλητών (οικονοµικών, κοινωνικών, δραστηριοτήτων) που έχουν µετρηθεί σε κοινό δείγµα έχει ιδιαίτερη σηµασία για την αποκάλυψη και κατανόηση του τρόπου λειτουργίας των διαφόρων δραστηριοτήτων στον αστικό χώρο. Μία από τις τεχνικές που χρησιµοποιούνται στις κοινωνικές επιστήµες γι αυτό το σκοπό είναι η απλή παλινδρόµηση και συσχέτιση (simple regression-correlation). Αυτές είναι οι µέθοδοι για τον καθορισµό της µορφής και της έντασης µιας σχέσης µεταξύ δύο µεταβλητών που µετρήθηκαν σε κλίµακα διαστηµάτων. Ενώ, όµως, οι µέθοδοι αυτές δίνουν την πληροφορία σχετικά µε την σύνδεση ή το συνειρ- µό, δεν συνεπάγεται ότι η σύνδεση αυτή έχει κάποια πραγµατική ση- µασία. Κατά πόσο η ύπαρξη υψηλής συσχέτισης προκύπτει από µια βα- 3
θύτερη σχέση δύο µεταβλητών της µορφής είτε µέρους συνόλου, είτε αιτίου και αιτιατού, είτε φάσεων διαδοχής, είτε ιεράρχησης κ.α., είτε συνδυασµού αυτών, απαιτεί τη λογική εξέταση των αποτελεσµάτων. Σκοπός της παρούσας εργασίας αποτελεί ακριβώς η διαπίστωση της θεµατικής και χωρικής συµπεριφοράς των µεταβλητών, χρησιµοποιώντας µια στατιστική µέθοδο. Συγκεκριµένα η µεθοδολογία που α- κολουθείται είναι αυτή της χωρικής ανάλυσης κυρίων συνιστωσών (principal components analysis). Για την πραγµατοποίησή της, γίνεται χρήση του προγράµµατος SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) µε τα δεδοµένα του δήµου Περάµατος, όπως αυτά έχουν δοθεί από την Ε.Σ.Υ.Ε και αφορούν το έτος 1988. Από το σύνολο των αποτελεσµάτων που εξάγει το πρόγραµµα, περαιτέρω αναλύονται οι τέσσερις πρώτες κύριες συνιστώσες, αφού προηγηθεί η χαρτογράφησή τους. Για τις τέσσερις αυτές συνιστώσες επιδιώκεται να αποδοθεί η πραγµατική σχέση µεταξύ των οικονοµικών δραστηριοτήτων, που έχουν λειτουργική βάση και εµπεριέχονται στις τέσσερις πρώτες κύριες συνιστώσες, όπως αυτές διαπιστώνονται στον αστικό χώρο, και εντέλλει να προκύψει η λειτουργική δοµή του δήµου Περάµατος. Τέλος δίνεται µια ερ- µηνεία για τη χωρική διάρθρωση του λειτουργικού κέντρου του ήµου, όπως αυτό διαµορφώνεται αποκλειστικά από τις τέσσερις αυτές συνιστώσες. Β.6.2. Εφαρµογή Ανάλυσης Κυρίων Συνιστωσών στο ήµο Περάµατος 1. Η εφαρµογή µιας παραγοντικής µεθόδου στην πολεοδοµία, όπως αυτή της Ανάλυσης Κύριων Συνιστωσών, έχει ιδιαίτερη σηµασία καθώς επιτυγχάνει τη µείωση των µεταβλητών που υπεισέρχονται του προβλήµατος και άρα την απλοποίηση του. Το κριτήριο οµαδοποίησης των µεταβλητών είναι η συνύπαρξή τους σε ένα οικοδοµικό τετράγωνο (Ο.Τ.). Η µέθοδος ουσιαστικά περιλαµβάνει τρείς διαδικασίες: τη διερευνητική, όπου αναζητάται η δοµή ενός µεγάλου α- ριθµού µεταβλητών 1 «Χωρική συµπεριφορά αστικών δραστηριοτήτων (Μεθοδολογικά,θεµατικά,χωρικά)» Ι.Ε.Τσουδερός, ΕΜΠ, Αθήνα 1994 4
της µέτρησης, όπου προσδιορίζεται η ένταση της δοµής που βρέθηκε την επιβεβαιωτική, όπου ερµηνεύονται τα παραπάνω αποτελέσµατα και είτε επιβεβαιώνονται είτε όχι. Πριν την περιγραφή της εφαρµογής και την παρουσίαση των α- ποτελεσµάτων της για την περίπτωση του Περάµατος, κρίνεται σκόπιµο για την καλύτερη κατανόηση των αποτελεσµάτων, η αναφορά στις βασικές στατιστικές έννοιες που πραγµατεύεται η µέθοδος. Τα δεδοµένα του ήµου Περάµατος που εισάγονται για τη στατιστική ανάλυση είναι ο αριθµός των απασχολουµένων ανά οικονοµική δραστηριότητα και ανά Ο.Τ. Το Πέραµα απαρτίζεται από 393 Ο.Τ. Οι οικονοµικές δραστηριότητες περιγράφονται από συγκεκριµένους κωδικούς βάση Ε.Σ.Υ.Ε. και κατηγοριοποιούνται σε 6 κατηγορίες: στη βιοτεχνία (D2), στη βιοµηχανία (D3), σε εµπόριο-εστιατόρια-ξενοδοχεία (D6), µεταφορές-αποθηκεύσεις-επικοινωνίες (D7), τράπεζες-γραφεία ενοικιάσεις (D8), υπηρεσίες (D9). Από το σύνολο των 41 δραστηριοτήτων, στο δήµο Περάµατος δεν αναπτύσσονται καθόλου οι εξής 10: D21: Βιοµηχανία ποτών D22: Καπνοβιοµηχανία D27: Βιοµηχανίες χάρτου D29: Βιοµηχανίες δέρµατος και γουναρικών, εκτός των ειδών ενδύσεως και υποδήσεως D34: Βασικές µεταλλουργικές βιοµηχανίες D63: Μεσίτες και αντιπρόσωποι D72: Αποθηκεύσεις D85: Ενοικιάσεις ακινήτων D94: Υπηρεσίες επιστηµονικών ερευνών D95: Ιατρικές και υγειονοµικές υπηρεσίες και άρα δεν εµπεριέχονται στη στατιστική ανάλυση. Β.6. 6.3. Αποτελέσµατα ανάλυσης Μετά την εισαγωγή των δεδοµένων και, αφού καθοριστούν ορισµένες παράµετροι της ανάλυσης στο πρόγραµµα SPSS (π.χ. ιδιοτι- 5
µή>1,κ.α.), προκύπτει ένα φύλλο αποτελεσµάτων το οποίο περιλαµβάνει µεταξύ άλλων : 1. τη Συνολική Εξηγούµενη ιακύµανση (Total Variance Explained): δείχνει πόσοι παράγοντες έχουν εξαχθεί από την α- νάλυση και πόσο ποσοστό της πραγµατικότητας εξηγείται από τον κάθε παράγοντα, αλλά και τη συνολική διακύµανση. 2. τη Μήτρα Περιστροφής των Παραγόντων (Rotated Component Matrix): εδώ φαίνονται οι παράγοντες και οι διαβροχές των οικονοµικών δραστηριοτήτων στους παράγοντες. Οι οικονοµικές δραστηριότητες που περιλαµβάνονται σε έναν παράγοντα καθορίζονται από το πόσο υψηλή είναι η διαβροχή της οικονοµικής δραστηριότητας στον παράγοντα αυτόν. Στην εν λόγω περίπτωση προέκυψαν 14 παράγοντες (συνιστώσες). Βάση των αποτελεσµάτων της ανάλυσης µε την µέθοδο των κυρίων συνιστωσών, η πόλη του Περάµατος περιγράφεται σε ποσοστό 69,353% από δεκατέσσερις (14) συνιστώσες. Αναφορικά στην τιµή της αθροιστικής εξηγούµενης διακύµανης (69,353%), πρόκειται για ένα αρκετά ικανοποιητικό ποσοστό για την εξαγωγή ασφαλών συµπερασµάτων. Η σηµασία της έγκειται στο γεγονός ότι προφανώς η δοµή της υπό εξέτασης πόλης είναι συνεκτική και οι επιµέρους σχέσεις µεταξύ των λειτουργιών της ισχυρές. Η διαπίστωση αυτή µπορεί να ενισχυθεί εάν ληφθεί υπόψη ότι η περιοχή είχε και έχει ένα συγκεκριµένο χαρακτήρα βιοµηχανικό βιοτεχνικό, αποτέλεσµα της ιστορικής της εξέλιξης όπως θα φανεί παρακάτω, µε αποτέλεσµα από µόνες τους να εκτρέπονται ασύµβατες προς το χαρκτήρα της λειτουργίες και άρα να δηµιουργείται µια συνεκτικότητα. Αξίζει δε να σηµειωθεί ότι η περιοχή δεν εµπίπτει για πολλά χρόνια σε κάποιο Γ.Π.Σ και η δοµή της εξαρτήθηκε αποκλειστικά από τις τάσεις της αγοράς, τις αξίες γης και τη γεωγραφική της θέση, στοιχεία που την οδήγησαν στο να δοµηθεί µε τρόπο αυθόρµητο. Αυτό βέβαια δεν συνεπάγεται ότι ορθώς εξελίχθηκε έτσι όπως εξελίχθηκε. Πολλά είναι τα προβλήµατα που προκύπτουν από την αυθόρµητη δηµιουργία της. Όπως φαίνεται από τον Πίνακα Β.6.1., η πλειοψηφία των συνιστωσών καθορίζεται από δύο µεταβλητές (βλ. F2, F7, F9, F10, F13). Από το σύνολό τους, µοναδική µε τέσσερις δραστηριότητες για µεταβλητές, είναι η F1, ενώ η F3 και F4 απαρτίζεται από τρεις µεταβλητές. Μεταβλητές που αποτελούν και συνιστώσες είναι: οι τράπεζες, η κοινωνική πρόνοια και οι βιοµηχανίες χηµικών προϊόντων. Σηµειώνεται δε, 6
ότι για τις βιοµηχανίες χηµικών η διαβροχή είναι αρνητική, πράγµα που επιβεβαιώνει ότι η γειτνίασή της µε οποιαδήποτε άλλη χρήση αποφεύγεται. Αρνητική διαβροχή παρουσιάζεται και στην F13 και αφορά στις βιοµηχανίες παραγώγων πετρελαίου και άνθρακα. Αξιοσηµείωτο είναι ότι εκτρέπει ακόµα και τις βιοµηχανίες άλλων ειδών εκτός του ότι δεν χωροθετείται µε άλλες χρήσεις. Γενικά οι διαβροχές όλων των µεταβλητών είναι αρκετά υψηλές (>,5440), γεγονός που αποκαλύπτει ι- σχυρούς, µεταξύ και των µεταβλητών, δεσµούς. Οι διακυµάνσεις κυµαίνονται σε τιµές άνω του 3,349, µε µεγαλύτερη, όπως είναι φυσικό της πρώτης συνιστώσας της τάξης των 11,243%. Συγκεκριµένα, (πίνακας Β.6.1 ), ως πρώτη συνιστώσα, µε την ισχυρότερη δοµή προέκυψε «η βιοµηχανία ενδυµάτων και ειδών οικιακού εξοπλισµού». Όπως έχει αναλυθεί στα προηγούµενα η ένταση της σχέσης µεταξύ των µεταβλητών, έχει να κάνει µε την πιθανότητα να βρεθούν στην ίδια χωρική µονάδα, που εδώ είναι το Ο.Τ. Οι διαβροχές για όλες τις µεταβλητές που την απαρτίζουν είναι πολύ υψηλές. Σε γενικές γραµµές, κοινή χωροθέτηση χαίρουν η ελαφριά βιο- µηχανία µε τη βιοτεχνία (F1), το χονδρικό εµπόριο µε τη βιοτεχνία, οι βιοµηχανίες και οι βιοτεχνίες µεταξύ τους. Παρατηρείται επίσης, ότι οι κεντρικές λειτουργίες δεν έχουν κοινή χωροθέτηση (σε επίπεδο Ο.Τ.) και διασπείρονται σε διάφορες συνιστώσες, επτά τον αριθµό, µε κάποιες από αυτές να αποτελούν από µόνες τους συνιστώσες, όπως οι τράπεζες και η κοινωνική πρόνοια. Το αποτέλεσµα αυτό έχει λογική εξήγηση αν δοθεί προσοχή στο πλήθος των επιχειρήσεων που εντάσσονται σ αυτές τις κατηγορίες και είναι µία και δύο αντίστοιχα. Οι υπόλοιπες δραστηριότητες του κέντρου συνυπάρχουν µε τη βιοµηχανία και τη βιοτεχνία. Κατά συνέπεια, σύµφωνα µε τα δεδοµένα αυτά, η περιοχή µελέτης, παρουσιάζει ελλείψεις σε κεντρικές λειτουργίες όσο και διασπορά. Κατά πόσο τα αποτελέσµατα αυτά επιβεβαιώνονται αναλύεται στην επόµενη ενότητα µε αναφορά στα χαρακτηριστικά της περιοχής µελέτης και στην ιστορική της εξέλιξη. 7
Πίνακας Β.6.1. 8
Με τη διαδικασία που περιγράφηκε παραπάνω, αφενός διαπιστώθηκε ποιες δραστηριότητες σχετίζονται µεταξύ τους και αφετέρου ποιος είναι ο βαθµός συσχέτισης τους. Κατά πόσο οι σχέσεις αυτές οφείλονται σε µια πραγµατική αιτία ή αποτελούν τυχαίο γεγονός, θα αποτελέσει α- ντικείµενο της παρούσας ενότητας. Από το σύνολο των συνιστωσών, θα εξεταστούν όπως έχει προαναφερθεί µόνο οι πρώτες τέσσερεις. Η ερµηνεία θα επικεντρωθεί κυρίως στην αιτία συνύπαρξής των διαφόρων δραστηριοτήτων σε ένα συγκεκριµένο κοινό χώρο. Στα κριτήρια κοινής χωροθέτησης περιλαµβάνονται: 1. αξίες γης 2. κεντρικότητα 3. προσβασιµότητα-προσπελασιµότητα 4. ακτίνα εξυπηρέτησης (υπερτοπικής ή µη αξίας ) 5. σχέσεις µεταξύ των δραστηριοτήτων (τροφοδοσίας,διακίνησης, µεσολάβησης,ενδιάµεσων προϊόντων κ.α.) 6. κοινό εξυπηρέτησης Η χαρτογράφηση των συνιστωσών 2, αλλά και τα γενικά χαρακτηριστικά της περιοχής, όπως έχουν διαµορφωθεί µε το πέρασµα του χρόνου είναι απαραίτητα στοιχεία για την ορθότερη ερµηνεία των αποτελεσµάτων της στατιστικής µεθόδου που εφαρµόστηκε και γι αυτό το λόγο γίνεται αναφορά σχετικά στις επόµενες παραγράφους. Β.6.4. Γενικά Χαρακτηριστικά Περιοχής Μελέτης 3. Ο ήµος Περάµατος (εικόνα Β.6.2.) βρίσκεται στο Νοτιοδυτικό άκρο του Λεκανοπεδίου Αττικής και αποτελεί το δυτικότερο άκρο του Πολεοδοµικού Συγκροτήµατος της Αθήνας και έχει έκταση 14.000 στρεµµάτων. Συνορεύει βόρεια µε το ήµο Χαϊδαρίου και ανατολικά µε το ήµο Κερατσινίου. Το δυτικό και βορειοδυτικό του τµήµα βρέχεται από τον κόλπο της Ελευσίνας, ενώ το νότιο από τον όρµο Κερατσινίου. Στη βόρεια πλευρά του ήµου εκτείνεται το όρος Αιγάλεω, ενώ απέναντι του βρί- 2 Με το λογισµικό Autocad 3 «Επιχειρησιακό πρόγραµµα αναζωογόνησης ήµου Περάµατος- URBAN II» ήµος Περάµατος (www.perama.gr) εικόνα Β.6.2 9
σκεται η Σαλαµίνα. Το οικιστικό κοµµάτι του ήµου αναπτύσσεται γραµµικά κατά µήκος της παραλίας στο δυτικό άκρο του και στις υπώρειες του όρους Αιγάλεω µε κλίσεις που σε µερικά σηµεία είναι αρκετά έντονες (µέσος όρος 30-35%). Ο ορεινός όγκος του Αιγάλεω και η εκτεταµένη επιφάνεια που καλύπτουν οι δεξαµενές πετρελαιοειδών και χηµικών των εταιρειών καυσίµων τον αποκλείουν από το υπόλοιπο οικιστικό συγκρότηµα της Πρωτεύουσας ενώ η δυτική του πλευρά καταλαµβάνεται από τις εγκαταστάσεις του Ναυστάθµου (εικόνα Β.6.3.) Ιστορικά, ο ήµος Περάµατος αναπτύσσεται µετά το 1924 µε την µεταφορά της Ναυπηγοεπισκευαστικής Ζώνης (ΝΕΖ) από την περιοχή Αγ. ιονυσίου του Πειραιά στην παραλία Περάµατος και την εγκατάσταση στην περιοχή των πρώτων κατοίκων. Το 1928 δηµιουργούνται οι δύο προσφυγικοί συνοικισµοί στο υτικό Ακρο και στο Νέο Ικόνιο. Αρχικά το Πέραµα αποτελεί τόπο αναψυχής των κατοίκων του Πειραιά, έχει εξαιρετική θέα προς την Ψυττάλεια και τη Σαλαµίνα και διαθέτει πολύ καλή αµµουδιά και πλούσια βλάστηση. Μετά το 1950 το Πέραµα προσελκύει πληθυσµό από άλλα µέρη της Ελλάδας ο οποίος απασχολείται στα ναυπηγεία της παραλίας και σταδιακά αλλάζει χαρακτήρα. Εικόνα Β.6.3 Β.6.3: : Φωτογραφία του Περάµατος από δορυφόρο. ΠΗΓΗ: GOOGLE EARTH 10
Επιγραµµατικά τα κυριότερα γεγονότα που καθόρισαν τον χαρακτήρα της περιγραφής είναι: 1924.Τα καρνάγια της περιοχής του Αγίου ιονυσίου Πειραιά µεταφέρoνται στο Πέραµα και µαζί του και οι εργαζόµενοι τεχνίτες. Λίγο αργότερα σχηµατίζονται οι οικισµοί των προσφύγων που καταφεύγουν στην περιοχή αναζητώντας τόπο διαµονής. 1928.Η απογραφή στο Πέραµα αριθµεί 331 κατοίκους. 1932.Η SHELL αγοράζει ένα κοµµάτι γης και αρχίζει την κατασκευή εγκαταστάσεων. 1934.Το Πέραµα γίνεται κοινότητα. 1939.Το κράτος απαλλοτριώνει τµήµα της παραλίας µε στόχο την τουριστική αξιοποίηση της περιοχής. Το Πέραµα ήδη έχει γίνει τόπος εξοχής και εκδροµής για ολόκληρο τον Πειραιά, µε δάσος που φτάνει µέχρι την αµµουδιά. Η παραλία του Περάµατος χρησιµοποιούταν για µπάνιο µέχρι το 1975. 1945.Η Εκκλησία ως φερόµενος ιδιοκτήτης αρχίζει να πουλάει οικόπεδα στην περιοχή του Περάµατος. Το Πέραµα µεγαλώνει εντυπωσιακά. Μεγάλο µέρος του πληθυσµού της υπαίθρου, κυνηγηµένο από κακουχίες και διωγµούς βρίσκει διέξοδο στην περιοχή αναζητώντας εργασία. 1951.Ξεκινάει σταδιακή ένταξη στο σχέδιο πόλης χωρίς να λαµβάνεται πρόνοια για ρυµοτοµία και κοινόχρηστους χώρους 1965. Ο ΟΛΠ περιφράσσει τα 4.5 χιλιόµετρα της παραλίας, αποκόβοντας την πόλη από τη θάλασσα. Το Υπουργείο Κοινωνικών Υπηρεσιών παραχωρεί τα 350 αδιάθετα οικόπεδα που θα µπορούσαν να χρησι- µοποιηθούν για κοινωφελείς χρήσεις. Η ΒΡ, ELVIN, TOTAL και EL PETROL ξεκινούν τη δηµιουργία των εγκαταστάσεών τους. Το ίδιο κράτος που αναπτύσσει τον οικισµό, φροντίζει και για την παράλληλη ανάπτυξη των εταιρειών πετρελαιοειδών. 1974.Αρχίζει η λειτουργία των εταιρειών. 1986 - Ο ΟΛΠ µε ανεξέλεγκτες επιχωµατώσεις 800 στρεµµάτων και σχεδιάζοντας επιχωµάτωση άλλων 1500 στρεµµάτων µετατρέπει το Πέραµα σε µη παράλια περιοχή. 1993 - Ολοκληρώνεται το σχέδιο πόλης. Οι χρήσεις γης στο Πέραµα αναπτύσσονται γραµµικά παράλληλα µε τη γραµµή της παραλίας. Την παραλιακή ζώνη καταλαµβάνουν βιοµηχανικές χρήσεις και εγκαταστάσεις µεταφορών (λιµενική). Η αµέσως επόµενη ζώνη µεταξύ Λεωφ. Ειρήνης και Λεωφ. ηµοκρατίας ("κάτω των γραµµών"), κυριαρχείται από µικτές χρήσεις βιοτεχνίας 11
εµπορίου και κατοικίας, ενώ βόρεια της Λεωφ. Ειρήνης κυριαρχεί η κατοικία. Το Πέραµα έχει εγκεκριµένο ΓΠΣ (ΦΕΚ 498/ /1993) και ε- πίσης διαθέτει εγκεκριµένες Πολεοδοµικές Μελέτες και Πράξη Εφαρµογής για το παλαιότερο τµήµα του οικισµού ("κάτω των γραµµών") και για το Ανω Πέραµα. Οι κοινωνικές υποδοµές του ήµου Περάµατος είναι περιορισµένες. Σηµαντικές ελλείψεις παρουσιάζονται στους τοµείς του προνοιακών και ιατρικών υπηρεσιών πράγµα που επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι οι αντίστοιχες οικονοµικές δραστηριότητες εκλείπουν παντελώς. Επίσης το µορφωτικό επίπεδο του πληθυσµού είναι ιδιαίτερα χαµηλό, πολύ πιο χαµηλό απ ότι για τον πληθυσµό του ΠΣΠ. Αντίστοιχη µε το µορφωτικό επίπεδο υστέρηση παρουσιάζει το Πέραµα και στην επαγγελµατική διάρθρωση του πληθυσµού. Το ποσοστό της κατηγορίας των επιστηµόνων, ελεύθερων επαγγελµατιών και διευθυντικών στελεχών ανέρχεται το 1991 µόνο σε 8, 7% έναντι 22, 1% για το ΠΣΠ, ενώ το ποσοστό της κατηγορίας τεχνιτών, εργατών και χειριστών ανέρχεται σε 47, 8% έναντι 29, 1% για το ΠΣΠ. Τα στοιχεία για το έτος 1988 ήταν ακόµα περισσότερο δυσµενή (Εικόνα Β.6.4.). Ο οικισµός είχε αρχικά περιοχή 168 Ha ενταγµένη στο Σχέδιο Πόλης, βόρεια της οποίας αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1960 και 1970 οικισµός αυθαιρέτων, τα οποία κατέλαβαν έκταση ιδιοκτησίας του Ο ΕΠ. Τα αυθαίρετα αυτά κτίσµατα, τα οποία αρχικά ήταν παράγκες και παραπήγµατα προσωρινής κατασκευής, µετατράπηκαν σε κανονικές µόνιµες κατασκευές και εντάχθηκαν υλικά στο σχέδιο Πόλης µε περιοχή 68, 3 Ha. 12
Πλατεία Παστέρ ΠΟΡΘΜΕΙΟ Αγίου Γεωργίου Λεωφόρος Ειρήνης Κασταλίας Λεωφόρος Ειρήνης Σοφοκλή Βενιζέλου Πλατεία Κ.Παλαµά Αγίου Νικολάου Έλλης Λεωφόρος ηµοκρατίας ΙΫΛΙΣΤΗΡΙΑ SHELL ΙΫΛΙΣΤΗΡΙΑ BP Λεωφόρος ηµοκρατίας ΕΤΕΚΑ Λεωφόρος ηµοκρατίας Λεωφόρος ηµοκρατίας ΝΑΥΠΗΓΕΠΙΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ ΖΩΝΗ ΤΕΛΩΝΕΙΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ Εκπαίδευση Υγεία -Πρόνοια Χώροι πρασίνου-πλατείες-αθλοπαιδείες Αθλητισµός ηµόσιες υπηρεσίες Εµπορική ζώνη Βιοµηχανία Μεταποίηση Μεταφορές Κατοικία Εικόνα Β.6.4: : ιάταξη χρήσεων γης στο ήµο Περάµατος σήµερα. Συµπερασµατικά, παρατηρείται ότι η δοµή της πόλης τους Περάµατος καθορίστηκε από τρεις παράγοντες : τη γεωγραφική της θέση, βάση της οποίας χωροθετήθηκαν δραστηριότητες όπως ναυπηγεπισκευή και θαλάσσιες µεταφορές. Ασφαλώς η παραθαλάσσια τοποθεσία της θα µπορούσε να είναι αιτία για τουριστική ανάπτυξη και αναψυχή, όπως ίσχυε το 1939, όµως εδώ υπεισέρχεται ο επόµενος παράγοντας η φύση της οικονοµίας, σύµφωνα µε την οποία οι χαµηλές αξίες γης, κυρίως λόγω µη ένταξης της περιοχής σε ένα εγκεκριµένο Γ.Π.Σ, προσελκύουν την εγκατάσταση δραστηριότητων κυρίως βιοµηχανικής φύσης. Σηµειωτέον ότι ο πληθυσµός της περιοχής ήταν και είναι χαµηλού εισοδήµατος και µορφωτικού επιπέδου, ακολουθούσε κατά πόδας τις δραστηριότητες αυτές και επέλεξε να εγκαταστήσει την κατοικία του σε άµεση γειτνίαση µε αυτές. Άλλωστε η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσµού εξασκούσε και εξασκεί το επάγγελµα του τεχνίτη σε διάφορες βιοτεχνικές δραστηριότητες πλην των µεταφορών και της ναυπηγεπισκευής. 13
Για οικονοµικούς λόγους αλλά και λόγους άµεσης πρόσβασης στη θάλασσα, εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και οι πετρελαϊκές ε- ταιρείες. την έλλειψη Γ.Π.Σ µέχρι και το 1993, εξαιτίας της οποίας ευνοήθηκε η άναρχη δόµηση, χωρίς στοιχειώδεις υποδοµές, όπως οδικό δίκτυο, χωρίς ελεύθερους χώρους, χωρίς ενός κέντρου - πυρήνα. Το γεγονός αυτό σε συνδυασµό µε την τοπογραφία της περιοχής (µεγάλες κλίσεις, µακρόστενο σχήµα) και το χαµηλό εισόδηµα των κατοίκων περιόρισε αρκετά τη διάρθρωση των δραστηριοτήτων στο χώρο. Β.6.5. Χωροθετηση των Συνιστωσων και ερµηνεία. Β.6.5 1. Χαρτογράφηση 1 ης συνιστώσας και ερµηνεία της Η συνιστώσα F1 της «Βιοµηχανίας ενδυµάτων και οικιακού ε- ξοπλισµού» περιλαµβάνει, σε φθίνουσα σειρά των αντίστοιχων διαβροχών, τις δραστηριότητες: 1. D37: Βιοµηχανίες ηλεκτρικών µηχανών, συσκευών και λοιπων ειδών µε τιµή διαβροχής 0,9436 2. D24: Βιοµηχανίες ειδών υποδήσεως, ενδυµασίας και διαφόρων ειδών εξ υφάσµατος µε τιµή διαβροχής 0,8931 3. D26: Βιοµηχανίες επίπλων και ειδών επιπλώσεως µε τιµή διαβροχής 0,8410 4. D33: Βιοµηχανίες προϊόντων εκ µη µεταλλικών ορυκτών, εκτός των παραγώγων πετρελαίου µε τιµή διαβροχής 0,7405. Ήδη από το όνοµα της συνιστώσας διαπιστώνεται ο λόγος οµαδοποίησης τριών εκ των τεσσάρων δραστηριοτήτων που απαρτίζουν την F1. Η οµαδοποίηση αυτή αποδίδεται µε τον όρο «είδη οικιακού εξοπλισµού». Προφανής, εποµένως, αιτία συνύπαρξης των τριών αυτών δραστηριοτήτων είναι η θεµατική τους συνάφεια, η οποία µε τη σειρά της συνεπάγεται κοινά κριτήρια χωροθέτησης. Κάποια απ αυτά είναι η εύκολη προσπελασιµότητα από περιοχές κατοικίας, η ακτίνα και το κοινό εξυπηρέτησης. Όσον αφορά στη δραστηριότητα D24, αυτή δεν σχετίζεται θεµατικά µε τις υπόλοιπες, απευθύνεται όµως στο ίδιο κοινό. Βάσει των χαρακτηριστικών της περιοχής και των κατοίκων, αλλά και βάση των στοιχείων του πίνακα 3 σχετικά µε τα ποσοστά ανά- 14
πτυξης της κάθε δραστηριότητας και των απολύτων αριθµών που την περιγράφουν, ότι η µικρής έκτασης βιοµηχανία και βιοτεχνία τροφοδοτεί σχεδόν αποκλειστικά τη τοπική αγορά, εάν δεν συνδυάζει και το λιανικό εµπόριο, µε το οποίο οπωσδήποτε συνδέεται. Στο Χάρτη 2 απεικονίζεται η πρώτη συνιστώσα στο χώρο. Παρατηρώντας το χάρτη (Χάρτης Β.6.5.), διαπιστώνεται ότι δεν χωροθετείται µε κάποιο συγκεκριµένο τρόπο, αλλά διασπείρεται σε όλη την έκταση της περιοχής, και σαφώς περισσότερο από τη µεριά της κατοικίας. Λόγω της φύσης των δραστηριοτήτων που απαρτίζουν τη συνιστώσα, αυτές διασπείρονται σε σηµεία του δήµου ώστε να µπορεί να ε- ξυπηρετείται όλος ο πληθυσµός του (στο δυτικό άκρο,στο κέντρο του δήµου και στο ανατολικό άκρο). Η αγορά του δήµου είναι τοπικής ση- µασίας και άρα χωροθετείται έτσι ώστε να καλύπτει όλο το εύρος του δήµου. Εικόνα Β.6.5: : 1 η Συνιστώσα Β.6.5.2.. Χαρτογράφηση 2 ης συνιστώσας και ερµηνεία της Η δεύτερη συνιστώσα (F2) περιλαµβάνει τις υπηρεσίες υγιεινής και νεκροταφείων και το χονδρικό εµπόριο απορριµµάτων σιδήρου και 15
χάλυβος. Το όνοµά της προκύπτει από τη σύνθεση των δύο αυτών δραστηριοτήτων. Η εξηγούµενη διακύµανσή της είναι της τάξης του 7,376%, ενώ η ιδιοτιµή της είναι 2,213. Η απεικόνισή της στο χώρο εµφανίζεται στο Χάρτη 3. Παρατηρώντας το χάρτη, (Χάρτης Β.6.6.), εύκολα διαπιστώνεται η µεγάλη συγκέντρωσή της στο δυτικό άκρο της περιοχής. Η συγκεκριµένη διάταξη δεν είναι τυχαία και ταυτόχρονα δικαιολογεί και την κοινή χωροθέτηση των δραστηριοτήτων που εµπεριέχει. Όπως φαίνεται στο χάρτη, αφενός στο δυτικό άκρο της περιοχής υπάρχει το νεκροταφείο του ήµου, γεγονός που δικαιολογεί την εγκατάσταση υπηρεσιών υγιεινής σε γειτονικά του Ο.Τ. Αφετέρου όπως έχει προαναφερθεί, η µισή παράκτια ζώνη, από το κέντρο µέχρι το δυτικό άκρο του δήµου, καταλαµβάνεται από επιχειρήσεις κατασκευής και επισκευής σκαφών, και µάλιστα η µεγαλύτερη επιχείρηση 4 του κλάδου βρίσκεται στη δυτική άκρη. Το χονδρικό εµπόριο απορριµµάτων σιδήρου και χάλυβος, άµεσα εξαρτώµενο από τις ναυπηγοεπισκευαστικές επιχειρήσεις µε σχέση προµήθειας των υλικών που χρειάζεται, εύλογα επιδιώκει να εγκατασταθεί πλησίον αυτών και µάλιστα πλησίον της µεγαλύτερης από αυτές. Καταλήγοντας, η αιτία κοινής χωροθέτησης των δραστηριοτήτων της δεύτερης συνιστώσας δεν οφείλεται σε άµεση µεταξύ τους σχέση, ούτε και σε κάποιο άλλο κοινό χαρακτηριστικό τους, όµως η διάταξη των, ζωτικής σηµασίας γι αυτές, χρήσεων στην συγκεκριµένη περιοχή, τις προέτρεψε στη συνύπαρξη. 4 ΝΑΥΣΙ Α.Ε. 16
Εικόνα Β.6.6. 2 η συνιστώσα. Β.6.5.3. Χαρτογράφηση 3 ης συνιστώσας και ερµηνεία της Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της στατιστικής ανάλυσης, ως τρίτη συνιστώσα προκύπτει η «βιοµηχανία τροφίµων και ξύλινων οικοδο- µικών ειδών». Συµπεριλαµβάνει δε τις εξής οικονοµικές δραστηριότητες : D25, βιοµηχανίες ξύλου και φελλού, πλην τις επιπλοποιίες, µε τιµή διαβροχής 0,8174 D20, εστιατόρια και ξενοδοχεία, µε τιµή διαβροχής 0,7853 D66, βιοµηχανία ειδών διατροφής εκτός ποτών, µε τιµή διαβροχής 0,5896 Από το Χάρτη (Εικόνα Β.6.7.) παρατηρείται ότι η συνιστώσα α- ναπτύσσεται κυρίως κατά µήκος της Λεωφ. ηµοκρατίας και εντονότερα στα δύο άκρα του δήµου, ενώ υφίσταται και σε κάποια Ο.Τ. στο εσωτερικό της περιοχής κατοικίας. Σηµειώνεται δε, ότι παρόλο που το παράκτιο µέτωπο της περιοχής εκτείνεται σ όλο το µήκος της, αυτό δεν είναι προσβάσιµο, ούτε καν ορατό παρά µόνο στα δύο άκρα του ήµου, εξαιτίας της ύπαρξης των ναυπηγοεπισκευαστικών επιχειρήσεων και των πετρελαϊκών εταιρειών σ αυτό. Λαµβανοµένης υπόψη ότι η δρα- 17
στηριότητα D66 συνίσταται κυρίως στην παρασκευή διατηρουµένων ι- χθύων, αλλά και ότι η D20 εµπεριέχει χαρακτήρα αναψυχής, φαίνεται λογικό να είναι εντονότερη η παρουσία τους στα σηµεία που παρατηρήθηκαν, δηλαδή όπου υπάρχει στοιχειώδης πρόσβαση ή ορατότητα προς τη θάλασσα. Επίσης η βιοµηχανία τροφίµων, µικρής κλίµακας όπως ε- δώ, είναι απαραίτητη και σε περιοχή κατοικίας και λογικό είναι να διασπείρεται µέσα σ αυτή. Ωστόσο δεν εξηγείται βάση συγκεκριµένης είτε χωρικής αιτίας, είτε αιτίας ιδιαίτερης σχέσης η συνύπαρξη των παραπάνω δραστηριοτήτων µε την πρώτη, όσον αφορά την ισχύ, εντός της συνιστώσας δραστηριότητα, την D25. Όµως και οι τρεις µεταβλητές αποτελούν αστικές λειτουργίες που πρέπει κάπου να χωροθετηθούν. Άλλωστε η δοµή της πόλης στηρίζεται στη συλλειτουργία διαφορετικών µεταξύ τους λειτουργιών, µε ίσως µοναδικό κριτήριο την αρχή «της µη όχλησης». Εικόνα Β.6.7. 3 η συνιστώσα. 18
Β.6.5.4. Χαρτογράφηση 4 ης συνιστώσας και ερµηνεία της. Στην τέταρτη συνιστώσα κυρίαρχη δραστηριότητα αποτελεί το λιανικό εµπόριο, το οποίο δίνει και το όνοµά του σ αυτήν. Επιπλέον συµµετέχουν οι «επικοινωνίες» και οι «ασφάλειες». Η εξηγούµενη διακύµανση της συνιστώσας είναι 5,678% και η ιδιοτιµή της 1,703. Όλες οι δραστηριότητες που απαρτίζουν τη συνιστώσα, είναι κεντρικές λειτουργίες και στο γεγονός αυτό οφείλεται και η συνύπαρξή τους. Σχετικά µε τη οργάνωσή της στο χώρο,(εικόνα Β.6.8.), είναι προφανές ότι κατά κύριο λόγο αναπτύσσεται κατά µήκος των δύο κύριων οδικών αξόνων της περιοχής, τη λεωφ. Ειρήνης και ηµοκρατίας, αλλά και στην παράλληλή τους οδό Ηπείρου και στην κάθετη προς αυτές οδό Σοφοκλή Βενιζέλου, ώστε να επιτυγχάνεται η προσβασιµότηταπροσπελασιµότητα. Όσον αφορά το ανατολικό άκρο της πόλης, η έντονη παρουσία της συνιστώσας στα µεγάλα αυτά οικοδοµικά τετράγωνα συνίσταται στην λιανική διάθεση των προϊόντων των πέντε πετρελαϊκών εταιρειών που είναι εγκατεστηµένες εκεί και εποµένως δεν αναγάγετε η εν λόγω τοποθεσία σε εµπορικό κέντρο. Εικόνα Β.6.8. 4 η συνιστώσα. 19
Β.6.6. Χωρική διάρθρωση λειτουργικού κέντρου Στις κεντρικές λειτουργίες συγκαταλέγονται οι δραστηριότητες µε τους κωδικούς D6 έως D9. Αναλυτικά αυτές είναι: εµπόριο-εστιατόρια-ξενοδοχεία (D6), µεταφορές-αποθηκεύσεις-επικοινωνίες (D7), τράπεζες-γραφεία ενοικιάσεις (D8), υπηρεσίες (D9). Κατά συνέπεια, λαµβάνοντας υπόψη αποκλειστικά τις συνιστώσες που αναλύθηκαν εκτενώς, δηλαδή τις F1,F2,F3,F4, το λειτουργικό κέντρο του Περάµατος συντίθεται από τις εξής δύο: «Υπηρεσίες υγιεινής και χονδρικό εµπόριο απορριµµάτων» ( F2 ) «Λιανικό εµπόριο» (F4) Εν µέρει κεντρική µπορεί να θεωρηθεί και η συνιστώσα F3, µιας και περιλαµβάνει τη δραστηριότητα D66, και εποµένως συνεισφέρει στη διαµόρφωση του κέντρου. Μια πρώτη παρατήρηση αφορά στη συµπληρωµατικότητα των δύο συνιστωσών F2 και F4, δηλαδή στο γεγονός ότι συµπληρώνουν η µία την άλλη για τη δηµιουργία µιας µεγαλύτερης δοµής που στην προκειµένη περίπτωση είναι το λειτουργικό κέντρο. Επιπλέον ανήκουν στην ίδια κατηγορία δραστηριοτήτων: εµπόριο. Αντίστοιχα για τις συνιστώσες F1 και F2 παρατηρείται µια θεµατική συνάφεια (βιοµηχανίαβιοτεχνία), και από το συνδυασµό τους µπορεί να προκύψει ένα βιοµηχανικό κέντρο. Συµπερασµατικά, δηλαδή ανά δύο οι συνιστώσες είναι συµπληρωµατικές. Προφανώς δεν σχηµατίζεται από τις δύο αυτές συνιστώσες ένα πλήρες λειτουργικό κέντρο, στην ουσία απουσιάζουν οι περισσότερες λειτουργίες που το απαρτίζουν (D7, D8, D9), οι οποίες συνιστούν επόµενες συνιστώσες, λιγότερο ισχυρής δοµής βάση της στατιστικής ανάλυσης. Η απουσία τους ωστόσο από τις πρώτες συνιστώσες, µαρτυρά ένα γεγονός: ότι ο χαρακτήρας του Περάµατος είναι κατά βάση βιοµηχανικός, και η κατοικία προέκυψε εκ των υστέρων λόγω συνθηκών. Άρα και η δηµιουργία κέντρου έπεται των λοιπών λειτουργιών. Επιπλέον το γεγονός ότι γειτνιάζει µε τον Πειραιά, και σαφώς βρίσκεται σε ακτίνα εµβέλειας του αλλά και η έκτασή της, ο αριθµός του πληθυσµού της και η τοπογραφία της, είναι παράµετροι που εύλογα δεν προωθούν τη δηµιουργία ενός ισχυρού κέντρου που να περιλαµβάνει όλες τις α- παραίτητες δραστηριότητες που το συνθέτουν. Αξίζει πάντως να σηµειωθεί ότι το εµπόριο και η βιοµηχανία σχηµατίζουν ισχυρές δοµές. 20
Χωρικά, όπως φαίνεται και στο Χάρτη Β.6.9., το κέντρο διαρθρώνεται γραµµικά, κατά µήκος των µοναδικών οδικών αξόνων που συνδέουν τα δύο άκρα της περιοχής και πληρούν ορισµένες βασικές προδιαγραφές σχεδιασµού (µικρές κατά µήκος κλίσεις, ικανοποιητικό πλάτος σχετικά µε το υπόλοιπο δίκτυο). Όπως έχει αναφερθεί, η έλλειψη ενός ικανοποιητικού τοπικού οδικού δικτύου, απόρροια της ά- ναρχης δόµησης, γενικότερα η απουσία πολεοδοµικού σχεδιασµού, αλλά και η τοπογραφία του εδάφους δεν ευνοούν τη δηµιουργία ενός κέντρου- πυρήνα. Ωστόσο η διάχυση των εµπορικών λειτουργιών και στην υπόλοιπη περιοχή, πλην των κεντρικών οδικών αξόνων, συνίσταται στο γεγονός ότι η ακτίνα εξυπηρέτησης τους είναι αυστηρά τοπική και περιορισµένη. Αυτοί που εξυπηρετούνται είναι οι κάτοικοι που γειτνιάζουν της δραστηριότητας. Υπερτοπικής σηµασίας εµπόριο αποτελεί µόνο η διάθεση πετρελαϊκών προϊόντων. Συµπερασµατικά το λειτουργικό κέντρο του Περάµατος, µάλλον δεν είναι όσο λειτουργικό θα έπρεπε, αν αναλογιστεί κανείς ότι πρόκειται και για περιοχή κατοικίας. Παρόλ αυτά, συνολικά παρουσιάζει ισχυρές δοµές, ως απόρροια πολλών παραµέτρων, όπως αναπτύχθηκε στην εργασία. Οι δοµές εξηγήθηκαν και κατανοήθηκαν, επιβεβαιώνοντας ως ένα βαθµό τις συσχετίσεις που προέκυψαν από τη στατιστική ανάλυση τουλάχιστον αναφορικά στις τέσσερις πρώτες συνιστώσες. 21
Εικόνα Β.6.9. Η χωροθετηση των κεντρικών λειτουργιών. 22
23