ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ Νοεροί διάλογοι με τους μαθητές του Λυκείου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Εισαγωγή.... 7 Οργάνωση... 9 Σαφήνεια.... 13 Τρόποι και μέσα πειθούς... 20 Κανόνες για σαφήνεια... 32 Περί ύφους... 35 Η επιλογή των λέξεων... 37 Μηχανική... 43 Διόρθωση μοντάζ... 47 Ορθογραφικές παρατηρήσεις... 49 Γλωσσικές παρατηρήσεις... 54 Σημεία στίξης............................................ 66 Διάφορα... 68 Λόγιες εκφράσεις... 70 Στρατηγικές ενημέρωσης... 79 Γενικές συμβουλές... 82 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Θέματα... 87 Μιλώντας και γράφοντας για την παγκοσμιοποίηση... 89 Μιλώντας και γράφοντας για την εργασία... 107 Μιλώντας και γράφοντας για τον τουρισμό... 125 Μιλώντας και γράφοντας για την ευτυχία (υλική και μη)... 136

4 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ Μιλώντας και γράφοντας για την τεχνολογία... 142 Μιλώντας και γράφοντας για τον ανθρωπισμό... 157 Μιλώντας και γράφοντας για την κλωνοποίηση.... 167 Μιλώντας και γράφοντας για την ευθανασία... 176 Μιλώντας και γράφοντας για τον ελεύθερο χρόνο... 186 Μιλώντας και γράφοντας για τον αθλητισμό... 192 Μιλώντας και γράφοντας για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.... 197 Μιλώντας και γράφοντας για την τέχνη... 201 Μιλώντας και γράφοντας για το περιβάλλον... 210 Μιλώντας και γράφοντας για τον πνευματικό άνθρωπο... 214 Όροι και έννοιες.... 227 Σχολική ορθογραφία.... 231 Βιβλιογραφία... 237

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΣΤΟ ΛΎΚΕΙΟ, στην προπαρασκευή για την τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι μαθητές καλούνται να γράψουν δικά τους κείμενα για διάφορα μεγάλα ζητήματα της εποχής μας. Η γραφή θα χρειαστεί, θα είναι μάλιστα απαραίτητη στις επόμενες φάσεις της ζωής όσο για την οργάνωση και την έκφραση της σκέψης, αποτελεί φυσικά προϋπόθεση της συνέχισης του πολιτισμού. Χωρίς οργανωμένη σκέψη επιστρέφουμε στις άναρθρες κραυγές, στο βασίλειο των ζώων, στη ζούγκλα. Στο πρώτο μας κεφάλαιο λοιπόν εξετάζουμε πώς οργανώνουμε τις σκέψεις και τις ιδέες μας με διάφορες τεχνικές, όπως το να κρατάμε σημειώσεις, να ανταλλάσσουμε ιδέες με συμμαθητές και καθηγητές, να φτιάχνουμε ένα σχεδιάγραμμα, έναν σκελετό του κειμένου που θέλουμε να γράψουμε. Στο δεύτερο κεφάλαιο μιλάμε για το πώς αποφεύγουμε τη φλυαρία, την ασάφεια και τα συνηθισμένα λάθη στη χρήση της γλώσσας μας. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζουμε πώς διαλέγουμε σωστά τις λέξεις, πώς να μην επαναλαμβάνουμε κοινοτοπίες και να μη χρησιμοποιούμε άκριτα δανεισμένες ή κλεμμένες ιδέες και διατυπώσεις. Στο τέταρτο κεφάλαιο, που έχει τον λίγο παράξενο τίτλο «Μηχανική», κάνουμε λόγο για το πώς βελτιώνουμε το κείμενό μας αφαιρώντας τα ασαφή και ακατανόητα σημεία, αντικαθιστώντας μια αποτυχημένη λέξη με μια ορθότερη, διορθώνοντας τη γραμματική και το συντακτικό. Στο πέμπτο κεφάλαιο μαθαίνουμε πώς ένα κείμενο μπορεί να κοπεί και να ραφτεί σαν μια κινηματογραφική ταινία ή σαν ένα βίντεο στο οποίο κάνουμε μοντάζ. Στο έκτο κεφάλαιο περνάμε σε άλλο επίπεδο: μαθαίνουμε πώς να ενημερωνόμαστε γύρω από ένα ζήτημα, ώστε να αποκτήσουμε κάποιες βασικές γνώσεις σχετικά με αυτό. Είναι φυσικό ότι δεν μπορούμε να γράφουμε επί πραγμάτων για τα οποία δεν έχουμε στοιχεία, για τα οποία δεν ξέρουμε τίποτα. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου θίγουμε κάποια μεγάλα ζητήματα, όπως η παγκοσμιοποίηση, το περιβάλλον, η ευτυχία, o υλισμός, τα οποία αναλύουμε συνοπτικά, ώστε

8 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ να κινητοποιηθούν οι μαθητές να αναζητήσουν περισσότερες πληροφορίες και απόψεις, που είτε είναι συμπληρωματικές μεταξύ τους είτε είναι αντίθετες. Δηλαδή, αν προσέξετε τη σειρά των κεφαλαίων, αρχίζουμε από το πώς να γράφουμε σωστά και φτάνουμε στο τι να γράφουμε. Το πώς να γράφουμε σωστά αποτελεί, βεβαίως, μια τέχνη που είναι και λίγο επιστήμη. Στις παραγράφους που ακολουθούν θα προσπαθήσω να σας δείξω πώς κατακτάμε αυτή την τέχνη, που είναι και λίγο επιστήμη. Μάθετε το θέμα σας Οι μεγάλοι συγγραφείς, προτού γράψουν για κάτι, ταξίδεψαν και έζησαν αποκτώντας βιώματα, εμπειρίες. Ο παιδοψυχολόγος Μπέντζαμιν Σποκ, προτού γράψει βιβλία για την ανατροφή των παιδιών, είχε εργαστεί ως παιδίατρος και είχε μακρά πείρα με τα παιδιά και τους γονείς τους. Ο Πολωνοβρετανός συγγραφέας Τζόζεφ Κόνραντ, για να γράψει τις ιστορίες του που διαδραματίζονται στη θάλασσα, είχε μπαρκάρει στα καράβια. Η Βρετανίδα συγγραφέας Τζέιν Όστιν, που έγραψε βιβλία γύρω από τα ήθη της αγγλικής επαρχίας, είχε ζήσει στην αγγλική επαρχία, αποτελούσε μέρος της. Πρέπει λοιπόν να συγκεντρώσουμε πληροφορίες για τα θέματα της έκθεσης: αν μας ζητηθεί να γράψουμε για τον ρατσισμό, δεν μπορούμε να γράψουμε για το χιπ-χοπ, επειδή αυτό είναι που μας ενδιαφέρει περισσότερο και το ξέρουμε καλύτερα. Πώς μαθαίνουμε το θέμα μας; Ακούγοντας, ερευνώντας και κρατώντας σημειώσεις. Αποκτήστε «τάξη», ευταξία Το δωμάτιό μας δείχνει τον χαρακτήρα μας και τον βαθμό της ωριμότητάς μας. Συχνά, όταν επικρατεί ακαταστασία στο δωμάτιό μας, ακαταστασία επικρατεί και στο μυαλό μας. Οι σημειώσεις μας χρειάζονται τάξη. Κρατήστε σημειώσεις για τα θέματα της έκθεσης: ευανάγνωστες, ξεκάθαρες σημειώσεις. Πάρτε ένα είδος συνέντευξης από άτομα που εμπιστεύεστε. Και διαβάστε τα παρακάτω με προσοχή κρατώντας σημειώσεις και ψάχνοντας στο Διαδίκτυο. Όταν έχετε άγνωστες λέξεις ή αμφιβολίες, ανατρέξτε στα λεξικά (διαδικτυακά και βιβλία), μη διαβάζετε χωρίς να καταλαβαίνετε τι διαβάζετε. Το βιβλίο αυτό είναι γραμμένο για ανθρώπους που ψάχνουν.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟ ΓΡΆΨΙΜΟ δεν είναι εύκολη υπόθεση. Πράγματι, μερικοί συγγραφείς δημιουργούν έναν μύθο: λένε ότι ξενυχτάνε και βασανίζονται πάνω από ένα άγραφο χαρτί, μπροστά σε μια κενή οθόνη, πασχίζοντας να βρουν έμπνευση και την κατάλληλη λέξη. Ο μύθος εμπεριέχει κάποια αλήθεια: ένας Αμερικανός δημοσιογράφος, ο Τζιν Φάουλερ, έλεγε πως «το γράψιμο είναι εύκολο κάθεσαι πάνω από τη λευκή σελίδα μέχρι που να στάξουν σταγόνες αίμα από το μέτωπό σου». Το να γράφεις γύρω από ένα ζήτημα, να το εξετάζεις από πολλές πλευρές, να θέτεις ερωτήματα, να αναρωτιέσαι ο ίδιος είναι ολόκληρη διαδικασία: ακόμα κι όταν πρόκειται για εξετάσεις, με χρονομέτρηση, η διαδικασία είναι παρόμοια απλώς γίνεται συνοπτικά, με συμπυκνωμένο τρόπο, ενώ ακούγεται το τικ τακ του ρολογιού. Στην έκθεση, όχι στην περιγραφική του δημοτικού σχολείου, του τύπου «Πώς πέρασα στην εκδρομή;», αλλά στη δοκιμιακή του λυκείου, βρισκόμαστε μπροστά στη λευκή σελίδα αν περιμένουμε να μας έρθει η έμπνευση, ίσως συμβεί αυτό που περιγράφει ο Τζιν Φάουλερ: γι αυτό χρειάζεται οργάνωση. Η έκθεση δεν γράφεται μοναχή της, χωρίς σχεδιασμό και ειρμό, ούτε μπορούμε να αποστηθίσουμε ιδέες και κείμενα για να τα ξεφουρνίσουμε όταν μας ζητηθεί. Η οργάνωση της συγγραφής ενός κειμένου εξαρτάται από τους εξής παράγοντες: 1) το αν καταλαβαίνουμε το θέμα που πρέπει να αναπτύξουμε, 2) το αν ξέρουμε τη γλώσσα μας, τα ελληνικά αν έχουμε δηλαδή το λεξιλόγιο και τις γραμματικές και συντακτικές γνώσεις, ώστε να καταγράψουμε τις σκέψεις μας. Κυρίως, πρέπει να έχουμε σκέψεις: προτού γράψουμε την έκθεση, αυτές τις 500 ή τις 600 λέξεις γύρω από ένα θέμα, πρέπει να μάθουμε να σκεφτόμαστε. Τι είναι λοιπόν η οργάνωση; Η οργάνωση είναι μια διαδικασία πριν από το γράψιμο. Τι θα γράψω; Ποια σημεία θα θίξω και θα αναπτύξω; Ποια είναι τα υπέρ και τα κατά, ποιες είναι οι διαφορετικές γνώμες πάνω στο θέμα; Ποια είναι η δική μου γνώμη; Έχω γνώμη; Ποιο είναι το κεντρικό, το σπουδαιότερο σημείο; Είναι λογικά τα επιχειρήματά μου ή παραλογίζομαι; Εννοείται ότι η οργάνωση δεν μπορεί να πάρει πολύ χρόνο πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας τα τρία βασικά στάδια: τον σχεδιασμό/οργάνω-

10 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ ση, το γράψιμο και τη διόρθωση/μοντάζ. Επιπλέον, πρέπει να ξέρουμε να μοιράζουμε τον χρόνο μας σε αυτά τα τρία στάδια. Υπογραμμίζω εδώ ότι στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς πρέπει να έχουμε μάθει πολλά πράγματα, όσα χρειαζόμαστε για τις εξετάσεις, όπου υπάρχει χρονομέτρηση: όπως καταλαβαίνετε, δεν μπορείτε να κάνετε έρευνα και να αποκτήσετε ενημέρωση στις εξετάσεις οι γνώσεις πρέπει να έχουν προηγηθεί και να έχουν γίνει κτήμα σας. Η οργάνωση του υλικού χωρίζεται σε μικρότερα στάδια: την αναζήτηση πληροφοριών σε βιβλία, στο Διαδίκτυο και μέσα από συζητήσεις με συμμαθητές και με καθηγητές. Αυτό φυσικά δεν μπορούμε να το κάνουμε σε συνθήκες εξετάσεων: είναι, όπως θα συμφωνήσουμε όλοι, ένα αρχικό στάδιο που ανήκει στον χώρο της σχολικής τάξης και της ζωής μας γενικότερα: δεν μιλάμε και δεν γράφουμε για πράγματα που δεν ξέρουμε ούτε μπορούμε να έχουμε γνώμη για όλα, όπως έχουν μερικοί πολιτικοί, δημοσιογράφοι και εξυπνάκηδες. Ο σοφός άνθρωπος αναζητεί την αλήθεια, δεν την ξέρει από γεννησιμιού του. Όταν λοιπόν μας ζητούν να ασχοληθούμε με ένα θέμα, αρχίζουμε από την ενημέρωση, κρατάμε σημειώσεις και κυρίως συζητάμε. Όποιος ξέρει να συζητάει μαθαίνει ευκολότερα πώς να γράφει. Ποιος ξέρει να συζητάει; Αυτός που μπορεί να σιωπά και να ακούει. Η οργάνωση είναι απολύτως ελεύθερη διαδικασία: κρατάμε όποιες σημειώσεις θέλουμε κανείς δεν μας λογοκρίνει, κανείς δεν θα δει τις σημειώσεις μας. Στη συνέχεια ξεδιαλέγουμε τις σημαντικότερες από αυτές τις σημειώσεις: διαβάζοντας όσα έχουμε γράψει, ίσως μας γεννηθούν καινούριες ιδέες. Η οργάνωση πρέπει να απαντάει στις εξής ερωτήσεις: α) Ποιος: Ποιον αφορά το θέμα μας; Ποιος παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο; Ποιος επηρεάζεται; β) Τι: Τι είναι αυτό που συζητάμε (π.χ. η ρύπανση του περιβάλλοντος, η παγκοσμιοποίηση, ο καταναλωτισμός); Ποια είναι η σπουδαιότητά του; Τι διακυβεύεται; Ποια είναι τα υπέρ; Ποια είναι τα κατά; γ) Πού: Πού συμβαίνει αυτό το οποίο συμβαίνει; Ποια είναι η πηγή του; Από πού ξεκινάει; Για παράδειγμα, από πού ξεκινάει η αγάπη για τα αντικείμενα που μας κάνει καταναλωτικούς; δ) Πότε: Πότε συμβαίνει; Πότε άρχισε; Πότε τελειώνει αν τελειώνει; Πότε πρέπει να κάνουμε κάτι γι αυτό; ε) Γιατί: Γιατί μας ενδιαφέρει το θέμα; Γιατί αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε όπως αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε; Γιατί οι άλλοι (οι αναγνώστες μας) να ενδιαφερθούν γι αυτό που γράφουμε; στ) Εμφανίζεται αυτό το θέμα στην τέχνη και στη λογοτεχνία; Έχουμε κάποια παραδείγματα;

ΟΡΓΑΝΩΣΗ 11 Είναι αυτονόητο, αλλά πρέπει να το ξαναπώ: γράφουμε μόνο για όσα ξέρουμε. Αν δεν καταλαβαίνουμε το θέμα, πρέπει να αναζητήσουμε τον τρόπο, στη σχολική τάξη και στο Διαδίκτυο, ώστε να το καταλάβουμε. Στη δοκιμιακή έκθεση η οργάνωση ό,τι συμβαίνει πριν από το γράψιμο δεν έχει σχέση με την περιγραφή δικών μας συναισθημάτων: χρειαζόμαστε γεγονότα, πληροφορίες, δεδομένα, όχι διδαχές και ηθικά κηρύγματα. Οι διδαχές είναι βαρετές. Άρα, η οργάνωση γίνεται σε ένα πρόχειρο, στο οποίο καταγράφουμε πληροφορίες και σημεία που θέλουμε να θίξουμε. Μία τελευταία παρατήρηση: Το γράψιμο είναι στενά συνδεδεμένο με το διάβασμα. Αν διαβάζουμε βλακείες, μάλλον θα γράφουμε βλακείες. Στην επιστήμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών λένε: «όταν μπαίνουν σκουπίδια στο σύστημα, βγαίνουν σκουπίδια από το σύστημα». Όσο καλύτερα είναι τα διαβάσματά μας, τόσο καλύτερα θα είναι τα γραπτά μας. Έχουμε στη διάθεσή μας βιβλία, περιοδικά, εφημερίδες, ιστολόγια, τηλεοπτικές και διαδικτυακές εκπομπές: ένα από τα στοιχήματα της ζωής, όχι μόνο της σχολικής, είναι η επιλογή της ποιότητας. Όπως είπαμε, στις εξετάσεις χρόνος και τρόπος να ενημερωθούμε για ένα θέμα δεν υπάρχουν: άρα, πρέπει στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς να έχουμε αποκτήσει τις βασικές γνώσεις για τα ζητήματα που μας απασχολούν, να έχουμε δηλαδή αποκτήσει μια γενική ιδέα για τον κόσμο. «Το διάβασμα, επομένως, που ωφελεί δεν είναι αυτό που συνωστίζει την αχώνευτη γνώση στο κεφάλι μας, ούτε το άλλο που μας βιάζει πνευματικά. Είναι το διάβασμα που συμβάλλει στο να συναισθανθούμε τη θέση μας στην κοινωνία και στον κόσμο, το διάβασμα που μας επιτρέπει να ονειρευτούμε. Διαβάζω ένα βιβλίο σημαίνει αποδεσμεύομαι από το συγκεκριμένο, κατανοώ το αφηρημένο, ανασυνθέτω το παρελθόν μου και

12 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ αναρωτιέμαι για το μέλλον μου. Διαβάζω σημαίνει, πάνω απ όλα, προσπαθώ να είμαι ευτυχισμένος». (Μάρω Δούκα, «Γιατί διαβάζουμε λογοτεχνία;», στο Τίποτα δεν χαρίζεται, Εκδόσεις Πατάκη, 2016) Με λίγα λόγια: Προτού γράψουμε, σκεφτόμαστε. Η σκέψη είναι σαν πυραμίδα: Ποιος είναι ο σκοπός της έκθεσής μας; Σε ποιον απευθυνόμαστε; Ποιο είναι το κεντρικό επιχείρημα; Ποια είναι τα δευτερεύοντα; Υπάρχουν λεπτομέρειες που το εικονογραφούν καλύτερα; Καταλαβαίνουμε τις διαστάσεις και τις πτυχές του θέματός μας; Έχουμε ενημερωθεί για τις διαφορετικές γνώμες; Έχουμε προσωπική γνώμη; Συλλέξαμε πληροφορίες; Διαβάσαμε κάτι καλό πάνω στο θέμα; Φτιάξαμε ένα σχεδιάγραμμα, έναν σκελετό; Αν όντως φτιάξαμε, περνάμε στο επόμενο στάδιο.

ΣΑΦΗΝΕΙΑ ΕΔΏ ΞΑΝΑΜΠΑΊΝΕΙ το ζήτημα της κατανόησης του θέματός μας. Αν δεν το κατανοούμε, δεν μπορούμε να γράψουμε γι αυτό με σαφήνεια, με την ακρίβεια που χρειάζεται, ώστε να το καταλάβουν οι αναγνώστες μας. Η γλώσσα μας πρέπει να είναι πλούσια σε λέξεις και σε αποχρώσεις. Ας αποφεύγουμε τις «προφορικές» εκφράσεις, τα επιφωνήματα, τα θαυμαστικά, τα αποσιωπητικά. Άλλο η γραπτή γλώσσα, άλλο η προφορική. Δοκιμάστε να μαγνητοφωνήσετε τον εαυτό σας και ύστερα να ακούσετε πώς μιλάτε. Θα συμφωνήσετε ότι δεν μπορείτε να γράψετε όπως μιλάτε. Όταν μιλάμε, κομπιάζουμε, επαναλαμβάνουμε τις ίδιες λέξεις, εκβάλλουμε παράξενους ήχους: «εεε ουγκ!». (Επίσης κάνουμε γκριμάτσες, κουνάμε τα χέρια ) Το να μιλάμε είναι «φυσικό»: ο μεγάλος φυσιοδίφης Κάρολος Δαρβίνος έλεγε ότι το να μιλάμε είναι εκ των ων ουκ άνευ στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, ενώ «το να ψήνουμε, να μαγειρεύουμε και να γράφουμε» δεν είναι. Το γράψιμο απαιτεί σκληρή προσπάθεια. Το δε «προσωπικό στιλ» στο γράψιμο απαιτεί, εκτός από σκληρή προσπάθεια, κάποιο ταλέντο. Κανείς δεν μας ζητάει να γίνουμε συγγραφείς, μας ζητάει όμως να γράφουμε με σαφήνεια. Μερικές φορές, για να πετύχουμε τη σαφήνεια, πρέπει να γράφουμε και να σκίζουμε ή να πετάμε στον κάδο της ανακύκλωσης. Μη διστάζετε να σβήνετε, να σκίζετε και να πετάτε όχι φυσικά στις εξετάσεις. Για να γράφετε με σαφήνεια, πάρτε υπόψη αυτές τις συμβουλές: α) Μη γράφετε στην έκθεσή σας άσχετες λεπτομέρειες που δεν παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη του θέματος. β) Μη χρησιμοποιείτε μαλλιαρή γλώσσα και ντοπιολαλιά. Τα ελληνικά έχουν πολλές και θαυμάσιες λέξεις, δεν χρειάζεται να καταφεύγετε σε ακρότητες και χωριατιές. Στη δοκιμιακή έκθεση να αποφεύγετε επίσης τις λαϊκές παροιμίες: «Μια του κλέφτη, δυο του κλέφτη», «Όπως λέει η γιαγιά μου» κτλ. Διαβάζω σε εκθέσεις: «Έγινε παγκόσμιος πόλεμος και στα καπάκια μεγάλωσε ο πληθυσμός του κόσμου και άρχισε να αλλάζει το κλίμα και να βγάζουμε την μπέμπελη».

14 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ «Οι νέοι κάνουν είδωλά τους κάτι Κατινάρες από πρωινάδικα». «Η κρίση του 2009 άρχισε από το χρηματιστήριο. Οι επενδυτές έπαιξαν τα μαλλιά της κεφαλής τους και μπήκαν μέσα». «Τα περισσότερα απ όσα λένε στην τηλεόραση είναι μούφα». «Οι εργοδότες ανοίγουν συχνά μέτωπο με τους εργάτες και κάνουν απολύσεις και απεργίες». Εδώ έχουμε δύο παρατηρήσεις: «ανοίγω μέτωπο» είναι δημοσιογραφικό κλισέ, που μάλλον πρέπει να αντικατασταθεί από τη λέξη «αντιπαρατίθενται», ενώ στη συνέχεια υπάρχει συντακτικό λάθος: οι εργοδότες κάνουν απολύσεις, αλλά τις απεργίες τις κάνουν οι εργάτες. Είναι δηλαδή διαφορετικό το υποκείμενο. «Λόγω της αστυφιλίας χτίστηκαν πολυκατοικίες που χάλασαν τη μόστρα της Αθήνας». Όχι, όχι, όχι! γ) Προσπαθήστε να γράφετε σύντομες προτάσεις και να χρησιμοποιείτε κάπου κάπου την άνω τελεία. Η άνω τελεία είναι υπέροχη εφεύρεση που έχει σχεδόν καταργηθεί νομίζω ότι φταίει η τεμπελιά μας. Διαβάζω σε εκθέσεις: «Η γνώση είναι το παν και το είπε ο Σωκράτης στους πλατωνικούς διαλόγους, που δεν τους έγραψε ο ίδιος αλλά ο Πλάτωνας, βάζοντας απέναντι στον Σωκράτη διάφορους μαθητές που αναρωτιούνταν για τα μεγάλα προβλήματα της ζωής, όπως η υπακοή στους νόμους, η ελευθερία, η φύση της γνώσης και τα λοιπά». Όχι! Παραείναι μακρινάρι. δ) Μην απευθύνεστε στον αναγνώστη σαν να είναι φιλαράκι σας. Γράφετε με σοβαρότητα, χωρίς να σκέφτεστε ποιος θα διαβάσει το κείμενό σας και αν θα συμφωνήσει μαζί σας. Να γράφετε αυτό που θέλετε εσείς, όταν θέλετε και με τον τρόπο που θέλετε, τηρώντας τους γλωσσικούς κανόνες. Εδώ χρειάζεται ισορροπία ανάμεσα στο προσωπικό μας γούστο και στους κανόνες. Όποιος επιζητεί να αρέσει σε όλους δεν αρέσει σε κανέναν: το στοίχημα είναι να έχουμε επιχειρήματα, όχι να διατυπώσουμε τη γνώμη που μας φαίνεται πιο δημοφιλής. Διαβάζω σε εκθέσεις: «Εγώ πάντως τη γουστάρω την παγκοσμιοποίηση, γιατί μπορούμε να ταξιδεύουμε παντού και να μας καταλαβαίνουν όταν μιλάμε αγγλικά». «Ο τουρισμός είναι μια εθνική βιομηχανία και έχει αναπτυχθεί πολύ στη Νίσυρο, απ όπου κατάγεται η μαμά μου». «Ο υπερκαταναλωτισμός είναι κακό πράγμα. Δύο ξαδέρφες μου φόρτωσαν τις πιστωτικές κάρτες και τώρα χρωστάνε στην τράπεζα». Όχιιιιιιι! ε) Μην κάνετε χιούμορ, εκτός αν έχετε ταλέντο στο χιούμορ. Θέλω να πω, μη γράφετε κρυάδες και εξυπνάδες.

ΣΑΦΗΝΕΙΑ 15 στ) Μην κάνετε επίδειξη γνώσεων. Σε κανέναν δεν αρέσει η απαρίθμηση ξερών πληροφοριών σαν να αντιγράφετε από διαδικτυακές εγκυκλοπαίδειες. Κυρίως, μην κάνετε επίδειξη γνώσεων όταν δεν έχετε γνώσεις. ζ) Μη γράφετε σαν να απλώνετε σεντόνι: να τοποθετείτε σημεία στίξης, να αλλάζετε κάθε τόσο παράγραφο. Το κείμενο πρέπει να αναπνέει. Η σαφήνεια απαιτεί συντομία, επιλογή ξεκάθαρων λέξεων, και όχι «αμφισημία», δηλαδή «διπλό νόημα», «διπλή σημασία». Λέει ο Αμερικανός συγγραφέας Μαρκ Τουέιν: «Η διαφορά ανάμεσα στη σχεδόν σωστή λέξη και στη σωστή λέξη είναι σαν τη διαφορά ανάμεσα στην κωλοφωτιά (πυγολαμπίδα) και στη φωτιά». Καταλαβαίνετε τι εννοεί; Μια καινούρια λέξη την ημέρα Εδώ σας έχω ένα πλήθος λέξεων που θα ήταν ωραίο τις να μάθετε σιγά σιγά. Όχι μόνο για την έκθεση αλλά και για την κατανόηση κειμένων, για την ανάγνωση και την επικοινωνία. Ορίστε λοιπόν. Αν έχετε καιρό και όρεξη, αναζητήστε την ετυμολογία, τα συνώνυμα και τα αντώνυμα (αντίθετα) των λέξεων: είναι σαν παιχνίδι. Α αγαστός (επίθ.): = άξιος θαυμασμού, άριστος (από το αρχαιοελληνικό «άγαμαι» = θαυμάζω). αδυσώπητος (επίθ.): σκληρός [αναζητήστε την ενδιαφέρουσα ετυμολογία αυτής της λέξης]. αλτρουιστής (ουσ. αρσ.): αυτός που διαπνέεται από αγάπη για τους ανθρώπους. αλώβητος (επίθ.): αυτός που δεν έχει πάθει φυσική ή ηθική ζημιά. αμείλικτος (επίθ.): αυτός που χαρακτηρίζεται από σκληρότητα (από το αρχαιοελληνικό «μειλίσσω» = ηρεμώ, ανακουφίζω εξού και «μειλίχιος». Προσοχή, έχει στερητικό α στην αρχή). αμετροέπεια (ουσ. θηλ.): η έλλειψη μέτρου στα λόγια, το να έχουμε στόμα «απύλωτο». άμιλλα (ουσ. θηλ.): ανταγωνισμός για τα πρωτεία. απεχθής (επίθ.): εχθρικός, μισητός, αποκρουστικός, αντιπαθητικός, απαίσιος, αποτροπιαστικός. άτεγκτος (επίθ.): σκληρός, αμείλικτος (από το αρχαιοελληνικό «τέγγω» = διαβρέχω). ατόπημα (ουσ. ουδ.): ακατάλληλη ενέργεια για τις περιστάσεις και τις συνθήκες. Β βαυκαλίζω: καθησυχάζω κάποιον με ψεύτικες υποσχέσεις (βαυκαλίζομαι στη μέση φωνή). βερμπαλισμός (ουσ. αρσ.): φλυαρία, ακριτομυθία.

ΤΡΌΠΟΙ ΚΑΙ ΜΈΣΑ ΠΕΙΘΟΎΣ Τρόποι πειθούς ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΊΑ ΜΑΣ με τους άλλους ανθρώπους επιδιώκουμε να μεταδώσουμε πληροφορίες, να ερμηνεύσουμε ένα φαινόμενο ή ένα γεγονός, να αναλύσουμε μια έννοια ή μια ιδέα, να υποστηρίξουμε μια άποψη, συνήθως με σκοπό να πείσουμε τον συνομιλητή ότι οι απόψεις μας είναι ορθές, ή τουλάχιστον επαρκώς τεκμηριωμένες. 1) Επίκληση στη λογική Όταν ο στόχος μας είναι η απόδειξη κάποιας ιδέας, άποψης, θέσης, τότε ο τρόπος πειθούς στον οποίο καταφεύγουμε είναι η επίκληση στη λογική. Δηλαδή, προκειμένου να επιτευχθεί η πειθώ, ο πομπός (ο ομιλών ή ο γράφων) απευθύνεται στην αντιληπτική και κριτική ικανότητα του δέκτη (του ακροατή ή του αναγνώστη αντίστοιχα), επικαλούμενος τη λογική του. Μέσα πειθούς που χρησιμοποιούμε a) Επιχειρήματα: Επιχείρημα είναι μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμενες) που χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλλης πρότασης (συμπέρασμα), η οποία προκύπτει κατά λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες (βλ. σχολ. βιβλ., σελ. 8). β) Τεκμήρια: Τα τεκμήρια είναι συγκεκριμένα στοιχεία τα οποία επικαλούμαστε για να υποστηρίξουμε τη θέση μας. Ως τεκμήρια θεωρούμε: στατιστικά στοιχεία παραδείγματα (π.χ. γεγονότα από την καθημερινή ζωή ή την επικαιρότητα ή το ιστορικό παρελθόν) αλήθειες καθολικής αποδοχής πορίσματα επιστημονικών ερευνών ή μελετών. 2) Επίκληση στο συναίσθημα Σε ένα επιχειρηματολογικό κείμενο μπορείτε συμπληρωματικά να καταφεύγετε και στην

ΤΡΌΠΟΙ ΚΑΙ ΜΈΣΑ ΠΕΙΘΟΎΣ 21 επίκληση στο συναίσθημα, αλλά αυτό πρέπει να γίνεται με μέτρο, αναφέροντας κάτι π.χ. ένα γεγονός που θα ενισχύσει το επιχείρημά σας, προκαλώντας στον αναγνώστη οργή, φόβο, οίκτο, αγανάκτηση, φθόνο κτλ. Να αποφεύγετε όμως τις υπερβολές και τις βαρύγδουπες δηλώσεις, όπως: «Ο ελληνικός λαός πεινάει και κάθε μέρα αυτοκτονούν χιλιάδες». (υπερβολή) «Αγαπητέ κ. Α., αγαπητέ κ. Β., με τιμά πάρα πολύ η πρόσκληση στην εκπομπή σας, την οποία θεωρώ κορυφαία». (βαρύγδουπη κολακεία, την οποία ουδείς πιστεύει) «Η Ελλάδα είναι το λίκνο του πολιτισμού και μετέδωσε τα φώτα σε ολόκληρο τον κόσμο». (δεν ισχύει: όντως η βάση του δυτικού πολιτισμού είναι η αρχαία Ελλάδα, αλλά δεν επηρέασε «ολόκληρο τον κόσμο») Εξάλλου, πρόκειται για κοινοτοπία. Όπως είπαμε, και θα ξαναπούμε στη συνέχεια, καλό είναι να μην επαναλαμβάνουμε «κληρονομημένες ιδέες». 3) Επίκληση στην αυθεντία Τα επιχειρήματά μας ενισχύονται με την «επίκληση στην αυθεντία»: αναφέρουμε λοιπόν τη θέση κάποιου σοφού ή ειδήμονα. Προσοχή όμως: μη βάζετε στο στόμα κάποιου λόγια που δεν έχει ξεστομίσει ή μην επικαλείστε τις απόψεις κάποιου για ένα θέμα στο οποίο δεν είναι ειδικός, μόνο και μόνο επειδή είναι δημοφιλής. Για παράδειγμα, το τι υποστηρίζει η Τέιλορ Σουίφτ ή άλλα αστέρια της ποπ για το νόημα της ζωής ίσως να μην έχει μεγάλο βάρος. Τα είδη των συλλογισμών Τώρα ας δούμε τι είναι οι συλλογισμοί βάσει των οποίων φτιάχνουμε επιχειρήματα. «Η διαδικασία με την οποία ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα λέγεται συλλογισμός. Οι συλλογισμοί διακρίνονται σε παραγωγικούς, επαγωγικούς και αναλογικούς» (βλ. σχολ. βιβλ., σελ. 9 κ.ε.). 1) Παραγωγικοί συλλογισμοί Στον παραγωγικό συλλογισμό ξεκινούμε από κάτι γενικό και αφηρημένο (μια αρχή, έναν ορισμό, έναν κανόνα κτλ.), που θεωρείται ότι έχει αποδειγμένη ισχύ ή ότι αποτελεί εύλογη υπόθεση, και καταλήγουμε σε κάτι ειδικό, στον καθορισμό ή στη διευκρίνιση μιας συγκεκριμένης πρότασης. Προκείμενες: Τα φυτά είναι οργανισμοί. Η μηλιά είναι φυτό. Συμπέρασμα: Άρα, η μηλιά είναι οργανισμός. 2) Επαγωγικοί συλλογισμοί Στον επαγωγικό συλλογισμό ακολουθούμε πορεία αντίστροφη από ό,τι στον παραγωγικό: ξεκινώντας από το ειδικό και το συγκεκριμένο, καταλήγουμε στο γενικό και στο

22 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ αφηρημένο. Δηλαδή, στηριζόμενοι σε επιμέρους περιπτώσεις, καταλήγουμε στον κανόνα, στον νόμο που τις διέπει. Άρα, στον επαγωγικό συλλογισμό οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πιθανολογικά, έχοντας την πεποίθηση ή την προσδοκία πως αυτό που ισχύει για ένα τμήμα ενός συνόλου θα ισχύει και για τα υπόλοιπα τμήματα του συνόλου. Προκείμενες: Η μηλιά, η αχλαδιά... είναι οργανισμοί. Η μηλιά, η αχλαδιά... είναι φυτά. Συμπέρασμα: Άρα, τα φυτά είναι οργανισμοί. Ασκησούλα Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική επαγωγική) του παρακάτω συλλογισμού; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του. Σε παλαιές εποχές απουσίαζε ο ανταγωνισμός. Άρα, ο άνθρωπος σε παλαιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του. [Θέμα Πανελληνίων εξετάσεων, 2004] Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, αφού η πρώτη προκείμενη («Όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του») διατυπώνει μια άποψη με γενική ισχύ, ενώ το συμπέρασμα εκφράζει μια πιο ειδική διαπίστωση, αναφέρεται σε μια πιο συγκεκριμένη περίπτωση («Άρα, ο άνθρωπος σε παλαιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του»). Μία ακόμα ασκησούλα Με ποια συλλογιστική πορεία (παραγωγική επαγωγική) αναπτύσσεται το συγκεκριμένο απόσπασμα του κειμένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Ἡ συνηθισμένη, ὡστόσο, μορφὴ τοῦ φανατισμοῦ εἶναι ἀληθινὰ ἀποκρουστική. Ὁ φανατικός, σ ὅλες τὶς ἐποχές, εἶναι στενοκέφαλος καὶ στενόκαρδος. Τὸ ὀπτικό του πεδίο εἶναι περιορισμένο καὶ τὸ πεῖσμα του ἀκατανίκητο. Ἀγνοεῖ τοὺς συμβιβασμούς, ἀλλ ἀγνοεῖ καὶ τὶς καλόπιστες κ εὐγενικὲς παραχωρήσεις. Φρουρὸς συχνὰ ἑνὸς δόγματος ποὺ ὑποστηρίζει τὶς ἐξοχότερες ἀρετές, ὅσο προχωρεῖ τὶς χάνει ὁ ἴδιος. Γίνεται ἀπάνθρωπος, ὠμός, σκαιός, ἀποθηριώνεται, γιὰ νὰ ἐξανθρωπίσει τοὺς ἀνθρώπους. Ὁ φανατισμὸς δημιουργεῖ καταστάσεις βρασμοῦ. Ἀλλὰ βρασμοῦ ἀπὸ ἐμπάθεια, μίσος, ἀκόμη κ ἐγκληματικὴ διάθεση. [Θέμα Επαναληπτικών Πανελληνίων εξετάσεων, 2006]

ΤΡΌΠΟΙ ΚΑΙ ΜΈΣΑ ΠΕΙΘΟΎΣ 23 Η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική, αφού από ορισμένα χαρακτηριστικά του φανατισμού («Το οπτικό του πεδίο... κ εγκληματική διάθεση») εξάγεται το γενικότερο συμπέρασμα, που περιέχεται στη θεματική πρόταση («Η συνηθισμένη, ωστόσο, μορφή του φανατισμού είναι αληθινή αποκρουστική»). 3) Αναλογικοί συλλογισμοί Στον αναλογικό συλλογισμό η συλλογιστική πορεία ξεκινά από τα επιμέρους και καταλήγει πάλι στα επιμέρους. Γι αυτό τον λόγο, ο αναλογικός συλλογισμός είναι συχνά πολύ ασθενής ως προς τον βαθμό πιθανότητας και πρέπει να καταλήγουμε με μεγάλη προσοχή και επιφυλάξεις σε ένα συμπέρασμα, όταν τον χρησιμοποιούμε. Προκείμενες: Κάποια καλή μαθήτρια βραβεύτηκε. Η Άννα είναι καλή μαθήτρια. Συμπέρασμα: Άρα, η Άννα ίσως βραβευτεί. Ας δούμε μερικά παραδείγματα συλλογισμών (βλ. σχολ. βιβλ., σελ. 12). Με τι είδους συλλογιστική πορεία οργανώνονται τα παρακάτω επιχειρήματα; 1) Η απλούστερη διατύπωση του τελεολογικού επιχειρήματος για την ύπαρξη Θεού θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη: «Υπάρχει οργάνωση στον κόσμο. Η οργάνωση προϋποθέτει κάποιον οργανωτή. Άρα, πρέπει να υπάρχει κάποιος οργανωτής του κόσμου». Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, γιατί η δεύτερη προκείμενη είναι μια γενική κρίση («Η οργάνωση [= Κάθε οργάνωση] προϋποθέτει κάποιον οργανωτή»), ενώ το συμπέρασμα είναι μια επιμέρους πρόταση. 2) Ο Νίκος είναι αναξιόπιστος. Κλέβει στη «Μονόπολη». Η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική, εφόσον από μια ειδικότερη παρατήρηση («Κλέβει στη Μονόπολη») προκύπτει ένα γενικότερο συμπέρασμα («Ο Νίκος είναι αναξιόπιστος»). 3) Ο σκύλος του σπιτιού επιτίθεται στους ξένους. Όμως, εκείνο το βράδυ δεν ακούστηκε ούτε ένα γάβγισμα. Άρα, ο διαρρήκτης πρέπει να είναι γνωστός της οικογένειας. Η συλλογιστική πορεία είναι παραγωγική, αφού από μια γενικότερη διαπίστωση («Ο σκύλος του σπιτιού επιτίθεται στους ξένους») καταλήγουμε σε ένα ειδικότερο συμπέρασμα («Ο διαρρήκτης πρέπει να είναι γνωστός της οικογένειας»).

24 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ 4) Οι εργαζόμενοι σε εργοστάσιο παρασκευής λιπασμάτων, στο τμήμα παραγωγής, στο οποίο εκλύονται διοξείδιο του θείου και οξείδιο του αζώτου, παραπονιούνται ότι δακρύζουν τα μάτια τους και καίει ο λαιμός τους, όταν βρίσκονται στον χώρο της δουλειάς τους. Τα συμπτώματα αυτά δεν παρουσιάζουν την ίδια ένταση το χρονικό διάστημα που οι εργαζόμενοι βρίσκονται στο σπίτι τους, ενώ εξαφανίζονται εντελώς, όταν αυτοί μετατίθενται σε κάποιο άλλο τμήμα, στο ίδιο εργοστάσιο. Γι αυτό τον λόγο, το διοξείδιο του θείου και το οξείδιο του αζώτου θεωρούνται η πιθανή αιτία για την πρόκληση των παραπάνω συμπτωμάτων στους εργαζομένους. Η συλλογιστική πορεία είναι επαγωγική, εφόσον από επιμέρους παρατηρήσεις για τα συμπτώματα των εργαζομένων προκύπτει πιθανολογικά ένα γενικότερο συμπέρασμα («Γι αυτό τον λόγο, το διοξείδιο του θείου και το οξείδιο του αζώτου θεωρούνται η πιθανή αιτία για την πρόκληση των συμπτωμάτων στους εργαζομένους»). Διαίρεση των συλλογισμών με βάση το είδος των προκείμενων Η διαίρεση των συλλογισμών σε παραγωγικούς, επαγωγικούς και αναλογικούς γίνεται με βάση την πορεία που ακολουθεί ο νους για να φτάσει από τις προκείμενες στο συμπέρασμα. Αν η διαίρεση γίνει με βάση το είδος των προτάσεων που αποτελούν τις προκείμενες, διακρίνουμε τα εξής είδη συλλογισμών: 1) Κατηγορικοί συλλογισμοί Κατηγορικοί ονομάζονται οι συλλογισμοί όταν οι προκείμενες είναι κατηγορικές προτάσεις (προτάσεις δηλαδή που εκφράζουν κάποια διαπίστωση). Προκείμενες: Τα φυτά είναι οργανισμοί. Η μηλιά είναι φυτό. Συμπέρασμα: Άρα, η μηλιά είναι οργανισμός. 2) Υποθετικοί συλλογισμοί Υποθετικοί ονομάζονται οι συλλογισμοί όταν μία προκείμενη ή όλες οι προκείμενες έχουν υποθετικό χαρακτήρα (έχουν μορφή υποθετικού λόγου). Προκείμενες: Αν ο άνεμος ξεπερνάει τα 9 μποφόρ, το ταξίδι είναι επικίνδυνο. Ο άνεμος σήμερα ξεπερνάει τα 9 μποφόρ. Συμπέρασμα: Άρα, σήμερα το ταξίδι είναι επικίνδυνο. 3) Διαζευκτικοί συλλογισμοί Διαζευκτικοί ονομάζονται οι συλλογισμοί όταν μία προκείμενη ή όλες οι προκείμενες έχουν διαζευκτικό χαρακτήρα (είναι διαζευκτικές προτάσεις).

ΤΡΌΠΟΙ ΚΑΙ ΜΈΣΑ ΠΕΙΘΟΎΣ 25 Προκείμενες: Τα θέματα του διαγωνισμού προέρχονται είτε από τα διδαγμένα είτε από τα αδίδακτα κεφάλαια του μαθήματος. Εξακριβώθηκε ότι προέρχονται από τα διδαγμένα. Συμπέρασμα: Άρα, δεν προέρχονται από τα αδίδακτα κεφάλαια του μαθήματος. Συλλογισμοί της λογικής και συλλογιστικά επιχειρήματα Οι συλλογισμοί της λογικής και τα συλλογιστικά επιχειρήματα που αναπτύσσονται σε ένα κείμενο δεν είναι έννοιες ταυτόσημες. Οι συλλογισμοί της λογικής έχουν καθαρά τυπική μορφή τα επιχειρήματα σε ένα κείμενο έχουν πολυποίκιλη σύνταξη και διατύπωση, ενώ οι προκείμενες και το συμπέρασμά τους διατυπώνονται μέσα σε μία ή περισσότερες παραγράφους. Εγκυρότητα, αλήθεια, ορθότητα ενός επιχειρήματος Η αλήθεια του επιχειρήματος εξαρτάται από το εάν οι προκείμενες και το συμπέρασμά του ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, εάν δηλαδή θεωρούνται αληθείς κρίσεις. Έγκυρο χαρακτηρίζεται ένα επιχείρημα όταν οι προκείμενες οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα συμπέρασμα, ανεξάρτητα από το αν οι προκείμενες και το συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Λογικά ορθό(ς) θεωρείται ένα επιχείρημα (ή ένας συλλογισμός) όταν είναι έγκυρο(ς) και συγχρόνως οι προκείμενές του αληθείς. Αξιολόγηση του επιχειρήματος Για να αξιολογήσουμε λοιπόν την αποδεικτική ισχύ ενός επιχειρήματος, ελέγχουμε: α) αν οι προκείμενες είναι αληθείς, δηλαδή αν το περιεχόμενό τους ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα β) αν έχει εγκυρότητα, δηλαδή αν το συμπέρασμα απορρέει με λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες. Άσκηση (βλ. σχολ. βιβλ., σελ. 13) Αξιολογήστε τα παρακάτω συλλογιστικά σχήματα ως προς την εγκυρότητα, την αλήθεια και την ορθότητά τους. 1) Όλα τα ζωντανά πλάσματα είναι θνητά. Ο ελέφαντας είναι ζωντανό πλάσμα.

26 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ Άρα, ο ελέφαντας είναι θνητός. Πρόκειται για λογικά ορθό επιχείρημα, γιατί είναι έγκυρο, αφού οι προκείμενές του οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε βέβαιο συμπέρασμα, και συγχρόνως οι προκείμενές του είναι αληθείς. 2) Όσοι λαοί κατοικούν σε άγονα εδάφη είναι καταδικασμένοι σε μόνιμη πενία. Ο ελληνικός λαός κατοικεί ανέκαθεν σε άγονα εδάφη. Άρα, ο ελληνικός λαός είναι καταδικασμένος σε πενία. Το επιχείρημα αυτό είναι έγκυρο, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί λογικά ορθό, καθώς οι προκείμενές του δεν είναι αληθείς, το περιεχόμενό τους δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Τα ελληνικά εδάφη δεν μπορούν να θεωρηθούν άγονα στο σύνολό τους. Επίσης, ούτε είναι βέβαιο πως στο σύνολό τους οι λαοί που κατοικούν σε άγονα εδάφη είναι αναγκαστικά καταδικασμένοι σε μόνιμη πενία, καθώς πολλοί λαοί που ζουν σε άγονα εδάφη ασχολήθηκαν με την αλιεία ή με τη ναυτιλία και το εμπόριο, ή με άλλους τομείς της οικονομίας, εξασφαλίζοντας τα αναγκαία αγαθά για τη διαβίωσή τους. Άρα, στην περίπτωση αυτή έχουµε τον παραλογισµό της λήψης του ζητουµένου, όπου οι προκείµενες παρουσιάζονται ως βέβαιες, ενώ χρειάζονται απόδειξη. 3) Ο κατηγορούμενος για κλοπή είναι άξιος σεβασμού και όχι καταδίκης, διότι είναι καλός οικογενειάρχης και υπηρέτησε την πατρίδα του στο Πυροβολικό. Το επιχείρημα αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί λογικά ορθό, καθώς, ακόμα και αν οι προκείμενές του είναι αληθείς, δεν οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε βέβαιο συμπέρασμα, και άρα το επιχείρημα δεν είναι έγκυρο. Συγκεκριμένα, το ζητούμενο που έπρεπε να τεκμηριώνουν οι προκείμενες είναι ότι ο κατηγορούμενος δεν έκλεψε και όχι απλώς ότι ο πρότερος βίος του ήταν έντιμος και αξιοσέβαστος. Στην περίπτωση αυτή έχουµε τον παραλογισµό της άγνοιας του ελέγχου, στον οποίο εκείνος που επιχειρηµατολογεί αποµακρύνεται (εκούσια ή ακούσια) από τη θέση που πρέπει να αποδείξει και επικαλείται λόγους που δεν οδηγούν στο ζητούµενο αλλά σε άλλο συµπέρασµα, άσχετο µε αυτό. 4) Η θάλασσα σβήνει τη δίψα, γιατί είναι νερό. Το επιχείρημα αυτό είναι έγκυρο, αφού η βασική του προκείμενη οδηγεί λογικά στο συμπέρασμα. Ωστόσο, δεν μπορεί να θεωρηθεί λογικά ορθό, διότι η προκείμενη που

ΤΡΌΠΟΙ ΚΑΙ ΜΈΣΑ ΠΕΙΘΟΎΣ 27 εννοείται («Κάθε νερό σβήνει τη δίψα») δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, είναι ψευδής. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να πιουν θαλασσινό νερό, γιατί είναι αλμυρό, και νιώθουν δυσφορία, και όχι ανακούφιση από το αίσθημα της δίψας, αν κατά λάθος το καταπιούν. Το αλατόνερο, εκτός του ότι προκαλεί δριμεία δίψα, δεν γίνεται ανεκτό από τον οργανισμό. Άρα, και το συμπέρασμα ότι η θάλασσα σβήνει τη δίψα είναι ψευδές. Μία ακόμα άσκηση (βλ. σχολ. βιβλ., σελ. 13) Να εντοπίσετε ποιοι από τους παρακάτω υποθετικούς και διαζευκτικούς συλλογισμούς είναι έγκυροι και λογικά ορθοί. 1) Μόνον αν ο ποινικός νόμος αναφέρει ρητώς το αδίκημα Α, το δικαστήριο επιβάλλει ποινή. Ο ποινικός νόμος δεν αναφέρει ρητώς το αδίκημα Α. Άρα, το δικαστήριο δεν τιμωρεί το αδίκημα Α. Πρόκειται για υποθετικό συλλογισμό ο οποίος είναι λογικά ορθός, διότι χαρακτηρίζεται από εγκυρότητα και αλήθεια. Συγκεκριμένα, οι προκείμενές του οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συμπέρασμα, ενώ ταυτόχρονα και οι προκείμενες και το συμπέρασμά του ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, δηλαδή είναι αληθείς κρίσεις. 2) Θυμάσαι πέρυσι που σου έλεγα ότι θα λυθεί το συγκοινωνιακό πρόβλημα της πόλης, αν εκλεγεί δήμαρχος ο Α; Βλέπεις τώρα; Ο Α δεν εξελέγη και το πρόβλημα παραμένει άλυτο. Ο υποθετικός αυτός συλλογισμός δεν είναι λογικά ορθός, γιατί αφενός οι προκείμενές του δεν οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε βέβαιο συμπέρασμα και άρα ο συλλογισμός δεν έχει εγκυρότητα και αφετέρου οι προκείμενές του δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αληθείς κρίσεις, αφού η εκλογή του Α δεν θα διασφάλιζε με βεβαιότητα την επίλυση του συγκοινωνιακού προβλήματος. Στην περίπτωση αυτή έχουμε τον παραλογισµό της άρσης της υπόθεσης, στον οποίο η 2η προκείµενη («Ο Α δεν εξελέγη») αίρει την υπόθεση της 1ης προκείµενης («αν εκλεγεί δήμαρχος ο Α»), οπότε προκύπτει ένα αρνητικό συµπέρασµα («το πρόβλημα παραμένει άλυτο» = δεν λύθηκε το πρόβλημα), που είναι αληθοφανές αλλά όχι αληθές, αφού πολλοί λόγοι θα µπορούσαν να έχουν συντελέσει στο να παραµείνει το συγκοινωνιακό πρόβληµα άλυτο. 3) Νομίζω ότι οι νέοι σπουδάζουν ιατρική, είτε διότι θέλουν να κερδίσουν χρήματα είτε γιατί ενδιαφέρονται για τον άνθρωπο. Γνωρίζω ότι ο Α, που είναι φοιτητής της ια-

28 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ τρικής, θέλει να γίνει πλούσιος. Συμπεραίνω λοιπόν ότι δεν ενδιαφέρεται για τους ανθρώπους. Πρόκειται για διαζευκτικό συλλογισμό ο οποίος δεν είναι λογικώς ορθός, αφενός γιατί οι προκείμενές του δεν οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε βέβαιο συμπέρασμα και άρα ο συλλογισμός δεν έχει εγκυρότητα και αφετέρου γιατί η πρώτη προκείμενη δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αληθής κρίση, αφού το να θέλει κάποιος να κερδίσει χρήματα δεν αποκλείει το να ενδιαφέρεται για τους ανθρώπους. Επίσης, οι δύο αυτές επιλογές δεν είναι οι μόνες που ωθούν τους νέους να σπουδάσουν ιατρική, επομένως εδώ έχουμε ένα σόφισµα το οποίο ονοµάζεται άσπρο ή µαύρο, αφού προβάλλονται ως δυνατές δύο µόνο επιλογές, ενώ στην πραγματικότητα υπάρχουν πολύ περισσότερες. Προσέξτε γενικότερα το ζήτημα των «αποχρώσεων», της «σχετικότητας», που αποτελεί αρετή του καλού συζητητή και του καλού πολίτη το να αποδίδουμε κάποια λογική και κάποιο δίκιο σε απόψεις ή δηλώσεις που αντιτίθενται στις δικές μας. 4) Το έγκλημα που δικάζεται διεπράχθη ή με δόλο ή από αμέλεια. Τα τεκμήρια δείχνουν ότι ο δόλος αποκλείεται. Άρα, το έγκλημα διεπράχθη από αμέλεια. Πρόκειται για διαζευκτικό συλλογισμός ο οποίος είναι λογικά ορθός, διότι χαρακτηρίζεται από εγκυρότητα και αλήθεια. Συγκεκριμένα, οι προκείμενές του οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συμπέρασμα, ενώ ταυτόχρονα και οι προκείμενες και το συμπέρασμά του ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, δηλαδή είναι αληθείς κρίσεις, εφόσον πράγματι ένα έγκλημα διαπράττεται είτε από αμέλεια είτε από δόλο. Κι άλλη άσκηση (βλ. σχολ. βιβλ., σελ. 14-15) Να αξιολογήσετε τα παρακάτω επιχειρήματα που αναπτύσσονται με την επαγωγική μέθοδο. 1) Με βάση την εμπειρία μου, έχω σχηματίσει τη γνώμη ότι οι γυναίκες πολιτικοί υποστηρίζουν τα δικαιώματα των γυναικών. Πιστεύω λοιπόν ότι η υποψήφια που επέλεξα να ψηφίσω στις επόμενες εκλογές θα ακολουθήσει πολιτική υπεράσπισης των γυναικών. Το επιχείρημα αυτό οδηγεί σε ατελή επαγωγή, κάνοντας όμως μια «επιτρεπτή γενίκευση, εφόσον ο ποµπός παρουσιάζει το συµπέρασµα απλώς ως πιθανό µε βάση την εµπειρία του» (βλ. Βιβλ. καθηγ., σελ. 17).

ΤΡΌΠΟΙ ΚΑΙ ΜΈΣΑ ΠΕΙΘΟΎΣ 29 2) Το σώμα Α θερμαινόμενο διαστέλλεται. Το σώμα Β θερμαινόμενο διαστέλλεται. Το σώμα Γ θερμαινόμενο διαστέλλεται. Τα σώματα Α, Β, Γ... είναι μέταλλα. Άρα, όλα τα μέταλλα διαστέλλονται όταν θερμανθούν. Στο επιχείρημα αυτό η γενίκευση είναι ασφαλής, διότι βασίζεται σε μια τέλεια επαγωγή, άρα οδηγεί σε βέβαιο συμπέρασμα. 3) Οι Γάλλοι είναι αγενείς και αφιλόξενοι. Στο περσινό μου ταξίδι στο Παρίσι, ένας σερβιτόρος μού φέρθηκε αγενέστατα. Η γενίκευση αυτού του επιχειρήματος είναι επισφαλής και βεβιασμένη, αφού βασίζεται σε ανεπαρκή στοιχεία. Ο πομπός επικαλείται μόνο ένα περιστατικό, το οποίο γενικεύει στηριζόμενος σε στερεότυπα και προκαταλήψεις για τα χαρακτηριστικά των λαών. Τέτοια επιχειρήματα μπορούν να μας οδηγήσουν σε τερατώδη συμπεράσματα. («Ο βιαστής ήταν οικολόγος. Οι οικολόγοι είναι βιαστές».) 4) Σήμερα μου έτυχαν ένα σωρό αναποδιές, αλλά ήταν επόμενο, αφού το πρωί είδα μια μαύρη γάτα. Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με αίτιο-αποτέλεσμα, στον οποίο όμως υπάρχει λογικό σφάλμα που οφείλεται σε προλήψεις, διότι, ενώ η σχέση αιτίου-αποτελέσματος είναι απλώς χρονολογική (η μαύρη γάτα είναι το αίτιο, οι αναποδιές το απoτέλεσμα), παρουσιάζεται ως λογική. 5) Πιστεύω ότι θα πάρω τον υψηλότερο βαθμό στην τάξη, διότι μελέτησα περισσότερο από όλους. Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με αίτιο-αποτέλεσμα, στον οποίο όμως υπάρχει λογικό σφάλμα, αφού το αίτιο («μελέτησα περισσότερο από όλους») προβάλλεται ως αναγκαίο και επαρκές για να εξασφαλίσει το αποτέλεσμα («θα πάρω τον υψηλότερο βαθμό στην τάξη»), ενώ στην πραγματικότητα είναι απλώς αναγκαίο αλλά όχι επαρκές. 6) Για τη μικρασιατική καταστροφή «φταίνε οι αντίπαλοι του Βενιζέλου που συνέχισαν τον πόλεμο, ενώ προεκλογικά υπόσχονταν ειρήνη, που έφεραν το βασιλιά και έδω-

30 ΜΙΛΏΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΈΚΦΡΑΣΗ-ΈΚΘΕΣΗ σαν το πρόσχημα στους συμμάχους να μας εγκαταλείψουν, που προέλασαν απερίσκεπτα (ή κάτω από δόλιες συμμαχικές υποδείξεις) στο εσωτερικό της Μικρασίας, ενώ οι Άγγλοι προστατεύονταν στο Τσανάκαλε (αρχαία Τρωάδα) από τους Έλληνες και οι Γάλλοι και οι Ιταλοί αποχώρησαν εύσχημα και γι αυτούς αζήμια από τη Μικρασία, ενισχύοντας παράλληλα και τον Κεμάλ. Επιπλέον, οι διάδοχοι του Βενιζέλου δεν εκμεταλλεύτηκαν καμιά διπλωματική ευκαιρία για μια έντιμη απαγκίστρωση. Ούτε καν φρόντισαν για ένα σχέδιο σύμπτυξης, όταν έβλεπαν τα νέφη της καταστροφής πολύ κοντά». (Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις Πηγές, Γ Λυκείου, Ο.Ε.Δ.Β., σελ. 400, έκδ. 1990) Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με αίτιο-αποτέλεσμα, στον οποίο όμως υπάρχει λογικό σφάλμα, αφού γίνεται υπεραπλούστευση της αιτιώδους σχέσης. Ειδικότερα, τα λάθη των αντιπάλων του Βενιζέλου αποτελούν αίτιο αναγκαίο για το αποτέλεσμα (τη μικρασιατική καταστροφή), αλλά όχι και επαρκές, εφόσον υπήρξαν και λάθη του ίδιου του Βενιζέλου που συνέβαλαν σε αυτήν. 7) Το νερό βράζει σίγουρα λοιπόν η θερμοκρασία του ανέβηκε στους 100 C. Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με αίτιο-αποτέλεσμα στον οποίο το αίτιο (η θερμοκρασία των 100 C) είναι και αναγκαίο και επαρκές για το αποτέλεσμα (τον βρασμό του νερού), και άρα το επιχείρημα είναι ισχυρό. 8) Το ποδόσφαιρο είναι σαν τη ζωή. Διδάσκει στα παιδιά τη συνεργασία, την υπευθυνότητα και την επίμονη προσπάθεια μέχρι την τελική νίκη. Αυτά τα μαθήματα μας δίνει και η ζωή. Γι αυτό προτείνω να διδάσκεται το ποδόσφαιρο υποχρεωτικά στο σχολείο. Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με μεταφορική αναλογία, ο οποίος δεν έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος. 9) Από την αγόρευση ενός μέλους του αμερικανικού Κογκρέσου: «Αν είχαμε διδαχτεί ένα μάθημα από το Βιετνάμ, δεν θα έπρεπε να εμπλακούμε στρατιωτικά στην Κεντρική Αμερική ούτε στη Μέση Ανατολή. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, η παρουσία μας εκεί είναι ανεπιθύμητη και ο λαός μας αντιδρά στη στρατιωτική επέμβαση της χώρας μας. Επιπλέον, επειδή ερχόμαστε σε σύγκρουση με τα συμφέροντα μιας άλλης μεγάλης δύναμης, διακινδυνεύουμε την κήρυξη του Τρίτου Παγκοσμίου πολέμου. Τέλος, ενώ η νίκη φαίνεται ανέφικτη στις κρατούσες συνθήκες, η εθνική ταπείνωση είναι αναπόφευκτη, ακριβώς όπως στο Βιετνάμ».

ΤΡΌΠΟΙ ΚΑΙ ΜΈΣΑ ΠΕΙΘΟΎΣ 31 Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με κυριολεκτική αναλογία. Το επιχείρημα είναι αρκετά πειστικό. Ωστόσο, ο αγορητής ξεχνάει τον πιθανολογικό χαρακτήρα των αναλογικών επιχειρημάτων και παραβλέπει το γεγονός ότι δεν μπορούμε να καταλήγουμε σε βέβαια συμπεράσματα μέσα από τον παραλληλισμό ιστορικών γεγονότων. 10) Η λογοκλοπή είναι σαν τη φοροδιαφυγή. Πολλοί άνθρωποι τη διαπράττουν, δεν βλάπτει κανέναν και κάνει τη ζωή λίγο πιο άνετη για τον δράστη. Συνεπώς και τα δύο είδη κλοπής δικαιολογούνται. Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με μεταφορική αναλογία, ο οποίος δεν έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος. Αποτελεί σόφισμα που επιχειρεί να αιτιολογήσει τη λογοκλοπή.