ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ, ΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ & ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ Ι Ακαδηµαϊκό Έτος: 2015-16 Γ εξάµηνο - Χειµερινό -Υποχρεωτικό]. Διδάσκoυσα: Επίκουρη Καθηγήτρια Μ. Ντ. Μαρούδα (mail danmarouda@hotmail.com ) Ώρες Γραφείου: Τρίτη 14.30-15.30 (Γραφείο: Κτήριο ΔΕΣ-ΚΟΙ, Γ12. τρίτος όροφος). Περισσότερα στοιχεία για το µάθηµα βλ. Οδηγό Έρευνας και Τεκµηρίωσης καθώς και παρουσιάσεις στο www.ekekdaad.org/moodle (ειδική διαδικτυακή πλατφόρµα) Ι. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ Στο µάθηµα του Διεθνούς Δικαίου Ι επιχειρείται αρχικά µια εξοικείωση του φοιτητή µε το Διεθνές Δίκαιο, ως κλάδου της νοµικής επιστήµης, και τις εφαρµογές του στη σύγχρονη διεθνή κοινότητα. Εξετάζεται η ιστορική διαδροµή ανάδυσης του διεθνούς δικαίου και καταγράφονται οι θεωρητικές προσεγγίσεις των µεγάλων διεθνολόγων, από τον Grotius µέχρι τον Cassese, και νεότερες σχολές σκέψεις, από το New Haven στον Koskenniemi. Αφού διευκρινίζονται τα χαρακτηριστικά στοιχεία και οι διαστάσεις της σύγχρονης διεθνούς κοινότητας, αναλύονται τα υποκείµενα του διεθνούς δικαίου, καθώς και άλλοι διεθνείς δρώντες φορείς δικαιωµάτων και υποχρεώσεων. Εδώ, συζητείται το κράτος, οι διεθνείς οργανισµοί, τα άτοµα, και άλλοι µη κρατικοί δρώντες και το καθεστώς τους στη διεθνή δικαιοταξία. Στη συνέχεια αναλύονται συστηµατικά οι πηγές του διεθνούς δικαίου, κατηγοριοποιηµένες στις τυπικές, ουσιαστικές κλπ. Η προσέγγιση των πηγών (διεθνείς συµβάσεις, έθιµο, γενικές αρχές, πράξεις οργάνων διεθνών οργανισµών κλπ) γίνεται µέσα από τη διερεύνηση της δικαιοπαραγωγικής διαδικασίας και του περιεχοµένου των κανόνων που περιλαµβάνουν. Αυτό επιτρέπει όχι µόνο την ιστορική αναφορά στην «πηγή» αλλά και τον τρόπο µε τον οποίο βρίσκει εφαρµογή ο κανόνας στη σύγχρονη διεθνή πρακτική. Έπειτα η προσέγγιση του διεθνούς δικαίου περνάει στα ζητήµατα ερµηνείας και εφαρµογής του. Στα πλαίσια αυτά εξετάζουµε και την εφαρµογή στο διεθνές πεδίο και στις εσωτερικές έννοµες τάξεις των κρατών. Βασική συνιστώσα αυτής της θεµατικής συνιστά η εξέταση των ρυθµίσεων του Ελληνικού Συντάγµατος για τις σχέσεις των κανόνων του διεθνούς δικαίου µε το εσωτερικό δίκαιο. Η συζήτηση περαιτέρω προχωρεί σε µια διεξοδική εξέταση της 1
συνεπαγόµενης σχέσης ανάµεσα στο διεθνές και το εσωτερικό δίκαιο. Με τη διαπίστωση της υπεροχής του πρώτου επί του δευτέρου. Τέλος, εξετάζονται τα θέµατα της ιεραρχίας των κανόνων του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι επιπτώσεις της ανάδυσης µεταγενέστερου κανόνα. Η περίπτωση των κανόνων jus cogens, δηλαδή των κανόνων που δεν επιδέχονται παρέκκλιση, καθώς και το ζήτηµα των δικαιωµάων /υποχρεώσεων erga omnes, αποτελούν ένα ξεχωριστό αντικείµενο ενδιαφέροντος Το µάθηµα αρθρώνεται σε διαλέξεις και φροντιστήρια. Τα δεύτερα έχουν την έννοια και στοχεύουν στο να προετοιµάσουν καλύτερα τον φοιτητή/τρια στην κατανόηση και χρήση των πορισµάτων της διεθνούς πρακτικής και της νοµολογίας µέσα από τη συζήτηση συγκριµένων υποθέσεων. ΙΙ. ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ/ΥΛΗ Α. ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ: Εισαγωγικά Ιστορική Αναδροµή -Χαρακτηριστικά της σύγχρονης διεθνούς κοινότητας Β. ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΔΡΩΝΤΕΣ Το κράτος -Οι διεθνείς οργανισµοί -Τα άτοµα -Άλλοι µη κρατικοί δρώντες Γ. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ α. Οι πηγές του Διεθνούς Δικαίου: τυπολογία διακρίσεις εννοιολογικές προϋποθέσεις i. οι διεθνείς συµβάσεις ii. το διεθνές έθιµο iii. οι γενικές αρχές του διεθνούς δικαίου iv. οι µονοµερείς πράξεις /δικαιοπραξίες των κρατών v. οι πράξεις των οργάνων διεθνών οργανισµών vi. οι µη δεσµευτικές συµφωνίες vii. Άλλες επικουρικές πηγές β. Η κωδικοποίηση του διεθνούς δικαίου Δ. Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ Η ένταξη του διεθνούς δικαίου στο εσωτερικό δίκαιο - το Ελληνικό Σύνταγµα -κύρωση συνθηκών Ε. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΞΕΤΑΣΤΕΑ ΥΛΗ Η εξεταστέα ύλη αφορά τα εξής κεφάλαια του διεθνούς δικαίου: Ιστορία του διεθνούς δικαίου, Θεωρίες, περιεχόµενο διεθνούς κοινότητας, υποκείµενα, πηγές (αναλυτικά οι συµβάσεις και το έθιµο), κωδικοποίηση, εφαρµογή του διεθνούς δικαίου στο διεθνές επίπεδο και η ένταξή του στο εθνικό δίκαιο, η περίπτωση του Ελληνικού Συντάγµατος και της εφαρµογής του διεθνούς δικαίου στην Ελλάδα, συµπεριλαµβανοµένης της κύρωσης διεθνών συνθηκών, οι σχέσεις διεθνούς κι εσωτερικού δικαίου, τα ζητήµατα ιεραρχίας των κανόνων, κανόνες jus cogens και erga omnes δικαιώµατα και υποχρεώσεις. ΙΙΙ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εύδοξος: Ρούκουνα Ε., Δημόσιο Διεθνές δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη 2011 Αντωνόπουλου Κ- Μαγκλιβέρα Κ. (επιμ.), Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2011 2 TYPE THE DOCUMENT TITLE 2
Cassese Α., Διεθνές Δίκαιο, Εκδ. Gutenberg, 2012 Γενικά κλασσικά βιβλία διεθνούς δικαίου: Ιωάννου Κ., Φατούρου Α., Ροζάκη Χ., Οικονομίδη Κ.,Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, τρεις τόμοι, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1990 (βιβλιοθήκη Παντείου, ιδίως για το δίκαιο των συνθηκών και τις αρμοδιότητες έχουν εξαιρετικά στοιχεία). Το παλαιό µεν, αλλά µε εξαιρετικά διδακτική εισαγωγή βιβλίο του James Brierly s The Law of Nations: an introduction to the international law of peace (Oxford University Press, 1963) Πιο πρόσφατα: Aust A, Handbook of International Law, Cambridge University Press, 2005 Boyle, A., Chinkin Ch., The Making of International Law, Oxford University Press, 2007 Cassese A., International law, Oxford University Press, 2005 Corten O., Le discours du droit international, pour un positivisme critique, Pedone, 2009 Corten O., Klein P. (eds) The Vienna Convention on the Law of Treaties, Oxford University Press, 2011 Crawford J., Brownlie s Principles of Public International Law, Oxford University Press, 2012 Crawford J., The creation of states, Oxford University Press, (online edition), 2010 Crawford J., Koskenniemo M (eds), Cambridge Companion to International Law, 2012 Crawford J., Chance, Order Change: The Course of International Law, General Course on Public In- ternational Law, Brill Publishers, 2014 Dailler P., Pellet A., Droit international public, 7eme ed., LGDJ, 2002 Decaux E., Droit international public, 7 th ed., Dalloz, 2010 Dixon M., Textbook on International Law, Oxford University Press, 2013 Dupuy, P- M, Droit International Public, 8 th ed., Dalloz, 2006 Evans M. (ed) International Law, Oxford University Press, 3 rd ed., 2010 Kennedy D., New Approaches to International Law, Asser Press, 2013 Shaw M., International Law, 7 th edition, Cambridge University Press, 2014 Τα μαθήματα της Ακαδημίας της Χάγης που δημοσιεύονται στη σειρά «Recueil des Cours Gen- eraux de L Academie de Droit International de la Haye» (RCADI) Εγκυκλοπαίδειες Διεθνούς Δικαίου The Encyclopedia of Public International Law (Max Planck Institute for Comparative Public Law, 1990) (EPIL) Osmanczyk, E., The Encyclopedia of the United Nations and International Agreements, Routledge, 2003 Lawson, E., M.L.Bertucci, Encyclopedia of Human Rights, 2nd ed., Taylor & Francis, 1996 Ερµηνεία διεθνών συνθηκών: Η ερµηνεία των κανόνων δικαίου αποτελεί ίσως την πιο σηµαντική και δύσκολη εργασία του νοµικού επιστήµονα και του εφαρµοστή του δικαίου. Για την ερµηνεία των διεθνών συνθηκών ιδιαιτέρως σηµαντική είναι η εξέταση και η µελέτη των προπαρασκευαστικών εργασιών (traveaux preparatoires) που λαµβάνουν χώρα πριν την υιοθέτηση ενός διεθνούς συµβατικού κειµένου. Οι προπαρασκευαστικές εργασίες περιέχουν συνήθως κείµενα όπως σχέδια της σύµβασης, αρχεία διπλωµατικών συνδιασκέψεων, διευκρινιστικές και ερµηνευτικές δηλώσεις, τα σχόλια της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίοπυ κ.λπ. Μία γενική αλλά εξαιρετικά χρήσιµη µεθοδολογική ανάλυση της έρευνας των προπαρασκευαστικών εργασιών προσφέρεται από τον Pratter. Διεθνές Εθιµικό Δίκαιο Το διεθνές εθιµικό δίκαιο παράγεται από τη σταθερή και οµοιόµορφη πρακτική των κρατών και των διεθνών οργανισµών, η οποία συνοδεύεται από την πεποίθηση συµµόρφωσης µε κανόνα δικαίου. Για να εντοπίσουµε τους κανόνες και τις αρχές που ενσωµατώνουν και αντανακλούν εθιµικό δίκαιο ξεκινάµε την έρευνα από σχετικά βιβλία και άρθρα διεθνούς δικαίου καθώς και σχετικές αποφάσεις διεθνών δικαστηρίων. Δηλώσεις στο πλαίσιο της υιοθέτηση Ψηφισµάτων και Διακηρύξεων της Γενικής Συνέλευσης των Η.Ε. αποτελούν σηµαντική πηγή εθιµικού δικαίου, καθώς και ο επίσηµος σχολιασµός κωδικοποιητικών κειµένων της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου. Οδηγοί για την διερεύνηση εθιµικού δικαίου 3
GlobaLex - Researching Customary International Law UC Berkeley - Researching Customary International Law Oklahoma City University Law Library - Research Guide to Customs, General Principles, & the Teachings of Highly Qualified Publicists Columbia University - Custom and State Practice Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου Ηνωµένων Εθνών (ILC) Επικουρικές πηγές διεθνούς δικαίου Νοµολογία Διεθνές Δικαστήριο αρχείο υποθέσεων στο επίσηµο site (un.org/cij-icj) αλλά και στα I.C.J. Reports, ανάλογα µε την χρονολογία κάθε υπόθεσης, π.χ. Fisheries Jurisdiction (Spain v. Canada), Jurisdiction of the Court, Judgment, I.C.J. Reports 1998, p. 432. Συνήθως δηµοσιεύονται και στο International Legal Materials το οποίο θα βρείτε σε όλες τις σηµαντικές βιβλιοθήκες διεθνούς δικαίου Ε.Ε. ΔΕΚ/ΠΕΚ στο επίσηµο site του ECJ s website Μέσα από το Eur-Lex, εντοπίζουµε σηµαντικές αποφάσεις αλλά και στο Court of Justice of the European Communities, Reports of Cases Before the Court. Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωµάτων του Ανθρώπου Μέσω του HUDOC Portal έχουµε πρόσβαση στη νοµολογία του ΕΔΔΑ. Δηµοσιεύονται και στα Publications de la Cour Européenne des Droits de l'homme. Série A, Arrêts et Décisions = Publications of the European Court of Human Rights. Series A, Judgments and Decisions. (Strasbourg: Greffe de la Cour, Conseil de l'europe, 1961-1996) and Recueil des Arrêts et Décisions (Köln: Carl Heymanns Verlag, 1996- ). Διαµερικανικό Δικαστήριο Δικαιωµάτων του Ανθρώπου /Inter-American Court of Human Rights Έχει στο επίσηµο site συνδέσεις µε τις αποφάσεις και γνωµοδοτήσεις (decisions and advisory opinions). Αλλά και το Πανεπιστήµιο της Minnesota διατηρεί mirror site του ΔιΑΔΔΑ. Επίσηµες δηµοσιεύσεις του Δικαστηρίου είναι οι Inter-American Court of Human Rights Serie A, Fallos y Opiniones/ Series A, Judgments and Opinions (San José, Costa Rica: Secretaría de la Corte, 1982- ). Serie B, Memorias, Argumentos Orales y Documentos / Series B, Pleadings, Oral Arguments and Documents. Serie C--Resoluciones y Sentencias/ Series C--Decisions And Judgments Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο /International Criminal Court Επίσηµο site http://www.icc-cpi.int/ Αποφάσεις Διεθνών Οργανισµών Εδώ κυρίως περιλαµβάνονται οι αποφάσεις των οργάνων των Ηνωµένων Εθνών αλλά και άλλων περιφερειακών οργανισµών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, η Αφρικανική Ένωση, ο Οργανισµός Αµερικανικών Κρατών, το Συµβούλιο της Ευρώπης κ.ά. Γενικές Αρχές του Δικαίου Για την αναζήτηση των Γενικών Αρχών του Δικαίου που διέπουν τη διεθνή έννοµη τάξη χρήσιµες είναι ερευνητικές οδηγίες που παρέχονται από τη βιβλιοθήκη του Columbia University και του Oklahoma City University. Θεωρία -Σηµαντικά περιοδικά διεθνούς δικαίου /Jοurnals -Yearbooks American Journal of International Law The European Journal of International Law (free full-text έως το 2011) Harvard International Law Journal American University International Law Review NYU Journal of International Law and Politics Columbia Journal of Transnational Law Leiden Journal of International Law Revue General de Droit International Public Revue Belge de Droit Inernational Annuaire Francais de Droit International (free full-text έως το 2007) British Yearbook of International Law International Review of the Red Cross (free full-text through the site of the www.icrc.org ) Revue Hellenique de Droit International International and Comparative Law Quarterly 4 TYPE THE DOCUMENT TITLE 4
Journal of International Criminal Justice International Legal Materials Σηµαντικές συνδέσεις Βάσεις δεδοµένων βιβλιογραφίας & αρθρογραφίας CataLaw: Public International Law. UC Berkeley School of Law and Duke University School of Law: International Legal Research Tutorial. Peace Palace Library Hein Online Foreign & International Law Resources Database (συνδροµή) WestLaw International (συνδροµή) JStor (πρόσβαση από τον ιστότοπο της Βιβλιοθήκης του Παντείου) IngentaConnect (συνδροµή) Oxford Journals (συνδροµή) Cambridge Journals (συνδροµή) Βιβλιοθήκες Διεθνούς Δικαίου στην Αθήνα Βιβλιοθήκη Παντείου Πανεπιστηµίου, 2 ος όροφος Βιβλιοθήκη ΕΚΕΚΔΑΑΔ, Κτήριο ΔΕΣ/Κοι., 3 ος όροφος Βιβλιοθήκη Τοµέα Διεθνών Σπουδών, Τµήµα Νοµικής, ΕΚΠΑ, Σίνα 14, 3 ος όροφος Βιβλιοθήκη Ιδρύµατος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώµατα του Ανθρώπου, Λυκαβηττού 1Γ Βιβλιοθήκη Ελληνικού Ινστιτούτου Διεθνούς και Αλλοδαπού Δικαίου, Σόλωνος 73 Σηµαντικοί ιστότοποι και ιστολόγια: Για ενηµέρωση αναφορικά µε τις εξελίξεις και την επικαιρότητα των εφαρµογών και της θεωρίας του διεθνούς δικαίου, σηµαντικά είναι και τα στοιχεία που αντλούµε από τα σχετικά blogs, όπως το: International Law Observer International Law Reporter Ejil:Talk Opinio Juris TRIAL (για διεθνές ποινικό δίκαιο) International Law Prof Blog Peace Palace Library Blog ECHR Blog Hague Justice Portal IV. ΕΡΓΑΣΙΕΣ Στο συγκεκριµένο εξάµηνο δεν δίδονται εργασίες, αλλά οι φοιτητές εξοικειώνονται µε την έρευνα και τις απαιτήσεις της στο δηµόσιο διεθνές δίκαιο. Στο Εξάµηνο Δ όπου συνεχίζεται η σχετική διδασκαλία του Διεθνούς ΙΙ, φοιτητές µπορούν να αναλάβουν επιµέρους θέµατα εργασιών. V. ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Ο/η φοιτητής/τρια αξιολογείται για τη συνολική του παρουσία, σε όλες τις συνιστώσες της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ιδιαίτερα για τη συµµετοχή του σε φροντιστήρια και Σεµινάρια. Οι τελικές εξετάσεις συνίστανται σε θεωρητικά ερωτήµατα και ζητήµατα κριτικής σκέψης καθώς και στην επίλυση πρακτικών ασκήσεων, βασισµένων στη διδαχθείσα ύλη του διεθνούς δικαίου. Προς τούτο κρίνεται απαραίτητη η παρακολούθηση των διαλέξεων και των φροντιστηριακών µαθηµάτων που θα λάβουν χώρα κατά τη διάρκεια του ακαδηµαϊκού εξαµήνου. Μ.Ντ.Μαρούδα 2015 5