ÚfiÏÔÁÔ Φίλε µαθητή, φίλη µαθήτρια Το συγκεκριµένο βιβλίο αποτελεί βοήθηµα για το µάθηµα της Ιστορίας της Β Γυµνασίου Μεσαιωνική και Νεότερη Ιστορία. Στόχος του είναι να σε βοηθήσει να κατανοήσεις καλύτερα και µε την καθοδήγηση του καθηγητή σου το περιεχόµενο του σχολικού βιβλίου, καθώς και να µπορείς να ανταποκριθείς επάξια στις απαιτήσεις του συγκεκριµένου µαθήµατος. Το κάθε µάθηµα περιέχει: Τα βασικά σηµεία του µαθήµατος Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου Ανάπτυξη σχεδίων εργασίας (όπου κρίθηκε απαραίτητο) Ανακεφαλαιωτικά κριτήρια αξιολόγησης. Αφροδίτη Παπαϊωάννου
ÂÚÈÂ fiìâó ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (330-717) Ι. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ.............................. 10 1. Από τη Ρώµη στη Νέα Ρώµη.......................................... 10 2. Εξελίξεις ως τις αρχές του 6ου αιώνα................................. 14 3. Η πάλη της Ορθοδοξίας µε τις αιρέσεις και την αρχαία θρησκεία........... 18 ΙΙ. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑ ΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ.......... 22 1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του....................................... 22 2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610-717): Εσωτερική µεταρρύθµιση και αγώνας επιβίωσης.............................................. 27 1ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 32 2ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: ΛΑΟΙ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΓΥΡΟ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ Ι. Ο ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ........................ 40 1. Οι Σλάβοι και οι σχέσεις τους µε το Βυζάντιο............................ 40 2. Οι Βούλγαροι και οι σχέσεις τους µε το Βυζάντιο......................... 43 ΙΙ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟ Ο ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ............. 46 1. Η εξάπλωση των Αράβων........................................... 46 2. Το εµπόριο και ο πολιτισµός του Ισλάµ................................. 50 3ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 53 4ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 57 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (717-1025) Ι. ΠΑΓΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ Μ. ΑΣΙΑ... 60 1. Η διαµόρφωση της µεσαιωνικής ελληνικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας....... 60 2. Η µεταβατική εποχή: Οι έριδες για τη λατρεία των εικόνων................ 64 5
3. Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ και η αυγή της Νέας Εποχής.................... 68 4. Η διάδοση του Χριστιανισµού στους Μοραβούς και τους Βουλγάρους....... 74 5. Η Βυζαντινή Εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας....... 78 6. Η ίδρυση, η εξέλιξη και ο εκχριστιανισµός του Ρωσικού Κράτους........... 81 7. Σχέσεις Βυζαντίου- ύσης. Αγώνες για τη διατήρηση των ιταλικών κτήσεων... 83 ΙΙ. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ.......................................... 87 1. Οι εξελίξεις στην οικονοµία και την κοινωνία............................ 87 2. Η νοµοθεσία της Μακεδονικής υναστείας και η σύγκρουσή της µε τους «δυνατούς»................................................ 91 5ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 94 6ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 100 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΠΕΡΙΟ ΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (1025-1453) Ι. Η ΕΞΑΣΘΕΝΗΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΜΕ ΤΗ ΥΣΗ........... 102 1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11ο αιώνα (1025-1081)... 102 2. Οι Κοµνηνοί και η µερική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας.............. 105 3. Η ενετική οικονοµική διείσδυση και το σχίσµα των Εκκλησιών.............. 108 ΙΙ. ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ............ 111 1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της Πόλης......................... 111 2. Η περίοδος της Λατινοκρατίας και τα ελληνικά κράτη..................... 115 ΙΙΙ. ΑΝΑΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΟΤΑΓΗ ΣΤΟΥΣ ΟΘΩΜΑΝΟΥΣ...... 118 1. Εξάπλωση των Τούρκων και τελευταίες προσπάθειες για ανάσχεσή τους..... 118 2. Η Άλωση της Πόλης................................................ 122 7ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 125 8ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 129 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ 1. Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο...................................... 132 2. Βυζαντινή Γραµµατεία.............................................. 135 3. Επιστήµη και Τεχνολογία............................................ 141 4. Εικαστικές Τέχνες και Μουσική....................................... 144 9ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................ 150 10ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης.......................... 154 6
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: Η ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΉ ΕΥΡΩΠΗ Ι. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΛΑΩΝ (5ος - 10ος αι.)................... 156 1. Οι συνέπειες της µετανάστευσης των γερµανικών φύλων για την Ευρώπη..... 156 2. Ο Καρλοµάγνος και η εποχή του...................................... 159 3. Η φεουδαρχία στη υτική Ευρώπη.................................... 163 11ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης.......................... 169 ΙΙ. Η ΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΥΤΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ... 174 1. Πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές µεταβολές (11ος - 15ος αιώνας)..... 174 2. Ο ρόλος της Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας και των µοναστηριών στην οργάνωση της ζωής κατά το Μεσαίωνα............................ 181 3. Η καθηµερινή ζωή στη µεσαιωνική Ευρώπη............................. 186 4. Λογοτεχνία, Επιστήµη και Τέχνη της µεσαιωνικής Ευρώπης................ 190 12ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης.......................... 194 13ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης.......................... 199 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒ ΟΜΟ: Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ (15ος-18ος αι.) Ι. ΟΙ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ....... 202 1. Οι ανακαλύψεις................................................... 202 2. Αναγέννηση και Ανθρωπισµός....................................... 208 3. Η θρησκευτική Μεταρρύθµιση....................................... 215 4. Πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές εξελίξεις από το 15ο ως το 18ο αι...... 220 5. Εξελίξεις στα Γράµµατα, τις Επιστήµες και τις Τέχνες κατά το 17ο και 18ο αιώνα.......................................... 229 14ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................. 235 ΙΙ. Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΥΠΟ ΒΕΝΕΤΙΚΗ ΚΑΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ............. 239 15ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................. 246 16ο Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης............................. 250 Απαντήσεις στις ερωτήσεις των Ανακεφαλαιωτικών Κριτηρίων Αξιολόγησης.... 251 7
KÂÊ Ï ÈÔ 1 OI ΠPΩTOI AIΩNEΣ TOY BYZANTIOY (330-717)
1 ƒøª ƒøª µ ÛÈÎ ÛËÌÂ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ Ίδρυση Κωνσταντινούπολης Χριστόγραµµα, χρυσό νόµισµα Το 324, ο µονοκράτορας Κωνσταντίνος (306-337) αποφάσισε την ίδρυση ενός νέου διοικητικού κέντρου, της Κωνσταντινούπολης. Η απόφαση που πήρε υπαγορεύτηκε από τους εξής λόγους: 1. η Ανατολή διέθετε ακµαίο πληθυσµό και οικονοµία (σε αντίθεση µε τη ύση) 2. οι Χριστιανοί ήταν πολυπληθέστεροι στην Ανατολή 3. οι µεγάλες πόλεις της Ανατολής υπέφεραν από θρησκευτικές συγκρούσεις 4. από το Βυζάντιο µπορούσε να αποκρούσει ευκολότερα τις εχθρικές επιδροµές ξένων λαών. Στις 11 Μαΐου 330 τελέστηκαν τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης. Η νέα πρωτεύουσα ήταν µεγαλοπρεπής και επιβλητική όπως και η Ρώµη. Μέσα σε δύο αιώνες, ο πληθυσµός και το µεγαλείο της ξεπέρασαν την παλιά πρωτεύουσα. Γι αυτό η Κωνσταντινούπολη ονοµάστηκε και «Νέα Ρώµη». Οι οπαδοί του Χριστιανισµού συγκροτούσαν τη δυναµικότερη πληθυσµιακή οµάδα της Ανατολής. Ο Κωνσταντίνος διατηρούσε ευνοϊκή στάση απέναντι στο Χριστιανισµό γιατί πίστευε ότι µπορούσε να αποκαταστήσει την κλονισµένη ενότητα του κράτους του. Αυτή του η εύνοια αποδεικνύεται από τα εξής: 1. µετέφερε το Χριστόγραµµα 1, σηµαντικό χριστιανικό σύµβολο, από τη στρατιωτική σηµαία στα αργυρά και τα χρυσά νοµίσµατά του 2. θέσπισε νόµους ευνοϊκούς για τους Χριστιανούς. 1. Το µονόγραµµα του Χριστού. 10 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
ιάταγµα των Μεδιολάνων Οικουµενική Σύνοδος της Νίκαιας Το 313 υπογράφτηκε το ιάταγµα των Μεδιολάνων που αναγνώριζε το δικαίωµα της ανεξιθρησκίας στους πολίτες του ρωµαϊκού κράτους. Αυτό είχε ως συνέπεια: 1. την εξίσωση των δικαιωµάτων των Χριστιανών µε αυτά των πιστών των άλλων θρησκειών του ρωµαϊκού κράτους 2. τη µείωση των διωγµών κατά των Χριστιανών. Το 325, ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε την Α Οικουµενική Σύνοδο ή Οικουµενική Σύνοδο της Νίκαιας 2. Σ αυτή διατυπώθηκε η διδασκαλία της Εκκλησίας έναντι των αιρέσεων. Σκοπός της ήταν (όπως και των συνόδων που ακολούθησαν) η ειρήνευση της Εκκλησίας και, ως συνέπεια, η ειρήνευση του ρωµαϊκού κράτους. ÚˆÙ ÛÂÈ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 1. Με αφορµή την εικόνα του Γαλατά και το ποίηµα του Παλαµά και µε τη βοήθεια του χάρτη και της αφήγησης συζήτησε µε τους συµµαθητές σου τα πλεονεκτή- µατα της γεωγραφικής θέσης και τον ιστορικό ρόλο που διαδραµάτισε η Πόλη ανά τους αιώνες. ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το 324, ο µονοκράτορας Κωνσταντίνος αποφάσισε τη µεταφορά της πρωτεύουσας του Ρωµαϊκού Κράτους από τη Ρώµη στην Κωνσταντινούπολη (ή Πόλη). Η επιλογή του δεν ήταν τυχαία, καθώς η θέση της Πόλης ήταν µοναδικά πλεονεκτική και προνοµιούχος από πολλές απόψεις. Όσον αφορά τη γεωγραφική θέση: Βρισκόταν στο σηµείο όπου ενώνονταν ο Εύξεινος µε την Προποντίδα-Μεσόγειο και η Ασία µε την Ευρώπη. Έτσι, τα πλεονεκτήµατα της γεωγραφικής θέσης ήταν: 1. Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόµι µεγάλων εµπορικών δρόµων της εποχής εποµένως, είχε µεγάλη εµπορική και οικονοµική σηµασία. 2. Είχε πολύ σηµαντική θέση από στρατιωτική άποψη: ήταν ευκολότερη η απόκρουση των εχθρικών επιδροµών και η οχύρωση της Πόλης. 2. Η σύνοδος αυτή ονοµάστηκε οικουµενική, γιατί συµµετείχαν επίσκοποι από όλες τις επαρχίες του Οικουµενικού Ρωµαϊκού Κράτους. I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 11
Όσον αφορά τον ιστορικό ρόλο: 1) Φιλοξενούσε πλήθος Χριστιανών, γεγονός που συνέβαλε στη διάδοση του Χριστιανισµού. 2) Εξαιτίας του πλούτου και του µεγαλείου της («Πόλη των Πόλεων») αποτελούσε και αποτελεί ανά τους αιώνες: α. αντικείµενο πόθου πολλών κατακτητών, που επιχειρούσαν να ιδιοποιηθούν 3 τα πλούτη της β. µυθικό προορισµό ταξιδευτών, ναυτικών και φτωχών ανθρώπων, που ταξίδευαν σ αυτή για να εξασφαλίσουν µεγάλα κέρδη και τα απαραίτητα για επιβίωση. 2. Ποια κτίσµατα της Κωνσταντινούπολης υπογραµµίζουν τη σχέση της µε τη Ρώ- µη και ποια το χριστιανικό της χαρακτήρα; Ποιο κτίσµα παραπέµπει στον ιδρυτή της; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Τα κτίσµατα της Κωνσταντινούπολης που υπογραµµίζουν τη σχέση της µε τη Ρώ- µη είναι: 1. το κτίριο της Συγκλήτου (Senatus) 2. ο Ιππόδροµος 3. οι πλατείες (fora) 4. οι στοές 5. οι Επτά Λόφοι του οικισµένου χώρου και 6. γενικά το ρυµοτοµικό της σχέδιο. Όλα τα παραπάνω θυµίζουν ότι η Κωνσταντινούπολη ή αλλιώς Νέα Ρώµη ήταν κληρονόµος και συνεχιστής της Ρώµης (ή Παλαιάς Ρώµης). Τα κτίσµατα της Κωνσταντινούπολης που υπογραµµίζουν το χριστιανικό της χαρακτήρα είναι οι χριστιανικοί ναοί. Άλλωστε, η Πόλη βαθµιαία απόκτησε χαρακτηριστικά χριστιανικής πόλης λόγω των πολλών εκκλησιών που χτίζονταν διαδοχικά. Ιδρυτής της Κωνσταντινούπολης ήταν ο µονοκράτορας Κωνσταντίνος (306-337). Το κτίσµα που παραπέµπει σ αυτόν είναι ο κίονας µε τον ανδριάντα του ως «Ανίκητου Ήλιου». 3. Να κάνουν κάτι δικό τους µε αθέµιτο τρόπο. 12 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
3. Η Ύστερη Αρχαιότητα χαρακτηρίζεται από τη συνύπαρξη και αλληλεπίδραση πολλών θρησκειών µέσα στη Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία (συγκρητισµός). Πώς επηρέασε το φαινόµενο αυτό την προσωπική περίπτωση του Κωνσταντίνου Α, σύµφωνα µε το τελευταίο παράθεµα; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Σύµφωνα µε το παράθεµα (σχολ. βιβλ., σελ. 9), το φαινόµενο του συγκρητισµού επηρέασε τη θρησκευτική στάση του Κωνσταντίνου. Συγκεκριµένα: Μολονότι υποστήριξε φανερά τους Χριστιανούς, παράλληλα διατηρούσε το ρωµαϊκό ιερατικό τίτλο «Ανώτατος Αρχιερέας» (pontifex maximus) και παριστανόταν ως «Ανίκητος Ήλιος», ο οποίος συνδυάζει χαρακτηριστικά του Απόλλωνα και του περσικού θεού Μίθρα. Ουσιαστικά, ο Κωνσταντίνος ήταν αρχιερέας των ειδωλολατρών, τίτλος που είχαν όλοι οι Ρωµαίοι αυτοκράτορες, καθώς µόνο προς το τέλος της ζωής του βαφτίστηκε Χριστιανός. I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 13
2 π π ø π ƒã À 6Ô πø µ ÛÈÎ ÛËÌ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ παρεµβατική οικονοµική πολιτική, εκχρηµατισµένη οικονοµία µεγάλοι γαιοκτήµονες, πάροικοι µακρινό εµπόριο, µπαχαρικά Η πρωτοβυζαντινή οικονοµία (4ος-5ος αιώνας) στηριζόταν: α. στη γεωργία β. στην παρεµβατική οικονοµική πολιτική του κράτους γ. στην εκχρηµατισµένη οικονοµία (χρησιµοποιούνταν το χρήµα ως ανταλλακτικό µέσο). Στο πλαίσιο αυτής της οικονοµίας, οι πόλεις του ανατολικού τµή- µατος της αυτοκρατορίας είχαν βαρύνουσα σηµασία ως τα µέσα του 6ου αιώνα. Σε κοινωνικό επίπεδο, είχαµε τις εξής σηµαντικές εξελίξεις: α. η γη συγκεντρώθηκε στα χέρια µεγάλων γαιοκτηµόνων β. οι µικροϊδιοκτήτες, εξαιτίας των χρεών τους, µετατράπηκαν σε αγρότες ή σε πάροικους γ. οι φόροι έπλητταν ιδιαίτερα τους αγρότες, οι οποίοι κατέφευγαν στις µονές ή διόγκωναν τον πληθυσµό των µεγαλουπόλεων όµως, ο πολυάριθµος πληθυσµός των πόλεων υπέφερε από τη φτώχεια και γι αυτό συχνά προκαλούσε ταραχές. Οι αρχές των πόλεων διένειµαν δωρεάν σιτάρι και οργάνωναν θεάµατα στον ιππόδροµο για να τις αποτρέψουν. Η βυζαντινή επιρροή επεκτάθηκε στις χώρες της Ερυθράς Θάλασσας (Αιθιοπία, Υεµένη). Αυτό είχε ως αποτέλεσµα τη διευκόλυνση και την κερδοφόρα αύξηση του µακρινού εµπορίου. Το Ρωµαϊκό Κράτος, µάλιστα, προµηθευόταν και προϊόντα πολυτελείας της Ανατολής, όπως µετάξι, µπαχαρικά κ.ά. 14 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
Ήδη από τον 3ο αιώνα, άρχισαν να εισδύουν στην Ευρώπη γερµανικά και άλλα φύλα. Το Ρωµαϊκό Κράτος απειλούνταν από τους γερµανικούς λαούς. Ο Θεοδόσιος Α (379-395) επέλεξε να δώσει στους Γερµανούς ηγέτες ανώτερες στρατιωτικές και διοικητικές θέσεις. Σκοπός του ήταν να ενσωµατώσει στο Ρωµαϊκό Κράτος τα γερµανικά φύλα αντί να δέχεται επιθέσεις από αυτά. γερµανικό πρόβληµα, αντιγερµανικό κόµµα Πανεπιστήµιο Κωνσταντινούπολης Θεοδοσιανός Κώδικας Η διείσδυση των Γερµανών στη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση του Ρωµαϊκού Κράτους γέννησε το γερµανικό πρόβληµα. Ο κίνδυνος εκγερµανισµού της κρατικής µηχανής προκάλεσε τη δηµιουργία ενός αντιγερµανικού κόµµατος, στο οποίο πρωτοστατούσαν Έλληνες λόγιοι. Αυτό ξεσήκωσε το λαό της πρωτεύουσας ο οποίος εξόντωσε τους Γότθους, απαλλάσσοντας προσωρινά το κράτος από αυτούς (4ος αιώνας). Την ίδια περίοδο, έλαβαν χώρα δύο σηµαντικά πολιτιστικά γεγονότα, που είναι τα εξής: α. η ίδρυση του Πανεπιστηµίου της Κωνσταντινούπολης (425): Οι ελληνόφωνες έδρες διδασκαλίας υπερείχαν αριθµητικά, φανερώνοντας τον ελληνικό πολιτιστικό χαρακτήρα της Πόλης και του ανατολικού τµήµατος. Επίσης, η Βασιλεύουσα άρχισε να συναγωνίζεται άλλες σηµαντικές ανώτερες σχολές της Ανατολής (Αθήνα, Αλεξάνδρεια) β. η έκδοση του Θεοδοσιανού Κώδικα (438): O κώδικας αυτός διευκόλυνε σηµαντικά την απονοµή της δικαιοσύνης. ÚˆÙ ÛÂÈ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 1. Ποιες πληροφορίες µας δίνει το απόσπασµα από τη Χριστιανική Τοπογραφία του Κοσµά Ινδικοπλεύστη για τη γεωγραφία του βυζαντινού εµπορίου και το διεθνές κύρος του Βυζαντίου στις αρχές του 6ου αι.; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το συγκεκριµένο απόσπασµα (σχολ. βιβλ., σελ. 10) µας πληροφορεί σχετικά µε: I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 15
Α. τη γεωγραφία του βυζαντινού εµπορίου: Η βυζαντινή επιρροή επεκτάθηκε στις χώρες της Ερυθράς θάλασσας (Αιθιοπία, Υεµένη). Μ αυτό τον τρόπο, διευκολύνθηκε η ανάπτυξη του µακρινού εµπορίου. Συγκεκριµένα, το βυζαντινό εµπόριο µε τις Ινδίες γινόταν µέσω των λιµανιών της Ερυθράς. Ανάµεσα σ αυτά κυρίαρχη θέση κατείχε η Αδούλη (λιµάνι της Αιθιοπίας). Οι Βυζαντινοί έφτασαν και ως την Ταπροβάνη (Κεϋλάνη/ Σρι-Λάνκα). Β. το διεθνές κύρος του Βυζαντίου: Σύµφωνα µε την πηγή, ο Βυζαντινός έµπορος Σώπατρος έφτασε γύρω στα 525 στο νησί Ταπροβάνη. Εκεί έγινε δεκτός µε τιµές από το βασιλιά του νησιού, ο οποίος: α. εξέφρασε το θαυµασµό του για το χρυσό βυζαντινό νόµισµα που του έδειξε ο Σώπατρος β. επαίνεσε την πρόοδο και τη δύναµη του Βυζαντινού Κράτους. ƒπ ƒ ƒ º ƒπ ÔÛÌ Ô πó ÈÎÔappleÏÂ ÛÙË (α µισό του 6ου αιώνα): Βυζαντινός συγγραφέας, πιθανώς Αλεξανδρινός. Ασχολούνταν µε το εµπόριο. Έγραψε τη ÃÚÈÛÙÈ ÓÈÎ ÔappleÔÁÚ Ê των χωρών και των περιοχών που είχε περιηγηθεί (Ερυθρά θάλασσα, Ινδίες, Κεϋλάνη κ.ά.). 2. Πώς µπορείς να δικαιολογήσεις το γεγονός ότι τα περισσότερα φορτία µε προϊόντα πολυτελείας της Ανατολής κατέληγαν στην Κωνσταντινούπολη; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στις αρχές του 6ου αιώνα, η βυζαντινή επιρροή επεκτάθηκε στις χώρες της Ερυθράς Θάλασσας και ευνοήθηκε το µακρινό εµπόριο. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα να µεταφέρονται στις ακτές της Μεσογείου και στην Κωνσταντινούπολη τα προϊόντα πολυτελείας της Ανατολής (µετάξι, µπαχαρικά κ.ά). Το γεγονός ότι τα περισσότερα φορτία µε προϊόντα πολυτελείας της Ανατολής κατέληγαν στην Κωνσταντινούπολη δικαιολογείται γιατί: 1. η συγκεκριµένη πόλη είχε πολυάριθµο πληθυσµό που ανερχόταν σε αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους 2. η Πόλη είχε µυθικό πλούτο. Οι παραπάνω λόγοι έκαναν την Κωνσταντινούπολη το µεγαλύτερο κέντρο κατανάλωσης πολύτιµων προϊόντων της Ανατολής. 16 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
3. Ποια συγκεκριµένα µέτρα προτείνει ο φιλόσοφος και επίσκοπος Κυρήνης Συνέσιος για την αντιµετώπιση του γοτθικού ή γερµανικού προβλήµατος; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Σύµφωνα µε την πηγή (σχολ. βιβλ., σελ. 11), τα µέτρα που προτείνει ο Συνέσιος για την αντιµετώπιση του γερµανικού προβλήµατος (διείσδυση Γερµανών ηγετών στη στρατιωτική και πολιτική διοίκηση του ρωµαϊκού κράτους κατά τον 4ο αιώνα) είναι τα εξής: 1. επιστράτευση των αγροτών 2. απαγόρευση της πρόσληψης Γερµανών µισθοφόρων 3. κινητοποίηση του απλού λαού 4. ανάκτηση της παλαιάς ρωµαϊκής αρετής (virtus). Όλα τα παραπάνω µέτρα αποσκοπούν στο να περάσει η διοίκηση του στρατού στα χέρια των Ρωµαίων και να εκδιωχθούν οι Γερµανοί. ƒπ ƒ ƒ º ƒπ Ó ÛÈÔ Ô ÚËÓ Ô (γεννήθηκε στην Κυρήνη το 370): Επίσκοπος Πτολεµαΐδος (410-413/414) και νεοπλατωνικός φιλόσοφος. Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του αρχαίου κόσµου στη µεταβατική περίοδο µέχρι την τελική επικράτηση του Χριστιανισµού. I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 17
3 ƒ π ª π πƒ π π ƒã π ƒ π µ ÛÈÎ ÛËÌ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ Αιρέσεις Ο Χριστιανισµός τον 4ο και 5ο αιώνα έρχεται αντιµέτωπος µε ποικίλες αιρέσεις, δηλαδή παρεκκλίσεις από την Ορθοδοξία (ορθή χριστιανική διδασκαλία). Οι αιρέσεις αποτελούσαν απειλή για την ενότητα του Ρω- µαϊκού Κράτους. Γι αυτόν το λόγο, η ηγεσία έγινε σκληρή απέναντί τους, όπως φαίνεται από τις αποφάσεις των οικουµενικών συνόδων που ακολούθησαν. Συγκεκριµένα: ΣΥΝΟ ΟΣ ΑΙΡΕΣΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΠΟΥ ΤΗΝ ΚΑΤΑ ΙΚΑΖΕΙ Αρειανισµός, Νεστοριανισµός, Μονοφυσιτισµός Οικουµενικές σύνοδοι Κωνσταντινούπολης (381), Εφέσου (431), Χαλκηδόνας (451) 1. Αρειανισµός 2. Νεστοριανισµός 3. Μονοφυσιτισµός ιδάσκει ότι ο Υιός είναι δηµιούργηµα του Πατρός, αµφισβητώντας τη θεότητά του. Τονίζει την υπεροχή της ανθρώπινης φύσης στο πρόσωπο του Χριστού. Πρεσβεύει την υπεροχή της θείας φύσης στο πρόσωπο του Χριστού (αντίθετα από αυτό που πρεσβεύουν οι Νεστοριανοί). Προκαλεί αντιπαραθέσεις. Έχει µεγάλη διάδοση τόσο ανάµεσα στους υπηκόους της αυτοκρατορίας όσο και ανάµεσα στους Γότθους. Αναζωπυρώνει τις δογµατικές διαµάχες. Τροφοδοτεί τις δογ- µατικές διαµάχες. Κυριαρχεί στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντινού Κράτους. Οικουµενική Σύνοδος της Νίκαιας (325) Oικουµενική Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης (381) Γ Οικουµενική Σύνοδος της Εφέσου (431) Οικουµενική Σύνοδος της Χαλκηδόνας (451). 18 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
Οι αιρέσεις δεν είχαν µόνο θρησκευτική σηµασία, αλλά αποτελούσαν συγχρόνως και έκφραση τοπικών και πολιτιστικών διαφορών. Αυτό είχε τις εξής συνέπειες: 1. συγκλονίστηκε η βυζαντινή κοινωνία και η βυζαντινή εκκλησία 2. ευνοήθηκαν σχίσµατα που διατάρασσαν την ενότητα της Αυτοκρατορίας 3. εξαπλώθηκε ο µονοφυσιτισµός στους πληθυσµούς των ανατολικών επαρχιών έτσι, ευνοήθηκε η κατάκτησή τους από τους Άραβες (7ος αιώνας). Παράλληλα, ο Χριστιανισµός βρισκόταν σε αντιπαράθεση µε τους οπαδούς της αρχαίας θρησκείας. Συγκεκριµένα: α. ο αυτοκράτορας Ιουλιανός (361-363) αποπειράθηκε, χωρίς επιτυχία, να επαναφέρει τη λατρεία των θεών του Ολύµπου και να περιορίσει το δικαίωµα των χριστιανών να διδάσκουν σε µη χριστιανικά σχολεία β. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α (379-395) έπληξε την αρχαία θρησκεία, καθώς: έκλεισε τους ναούς και τα µαντεία της απαγόρευσε τους Ολυµπιακούς Αγώνες και τα Ελευσίνια Μυστήρια. Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας Σύνθεση Χριστιανισµού-Ελληνισµού Χαρακτηριστική στάση απέναντι στον Ελληνισµό υπέδειξαν οι Μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας (Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ιωάννης Χρυσόστοµος), οι οποίοι: στάθηκαν εξαίρετοι εκπρόσωποι της χριστιανικής διανόησης (ρητορείας και θεολογίας) επεσήµαναν τη σηµασία της επιλεκτικής στάσης απέναντι στην πνευµατική κληρονοµιά του αρχαίου κόσµου για τη διαµόρφωση του χριστιανικού δόγµατος. Με αυτή τη στάση τους, οι Πατέρες: α. διευκόλυναν το διάλογο ανάµεσα σε οπαδούς του Χριστιανισµού και της αρχαίας θρησκείας β. συνέβαλαν στη σύνθεση Χριστιανισµού-Ελληνισµού. I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 19
ÚˆÙ ÛÂÈ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 1. Πώς χαρακτήριζε και πώς αντιµετώπιζε η αυτοκρατορική εξουσία τους αιρετικούς και πώς οι αιρετικοί την κεντρική εξουσία, σύµφωνα µε τα δύο πρώτα παραθέµατα; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το πρώτο παράθεµα (σχολ. βιβλ., σελ. 13) είναι απόσπασµα από το Θεοδοσιανό Κώδικα (438). Σ αυτό ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α (379-395) εξήγγειλε σκληρά µέτρα κατά των αιρέσεων. Γενικά, µέσα από αυτή την πηγή φαίνεται ότι η αυτοκρατορική εξουσία: χαρακτήρισε τους αιρετικούς ως ανόητους και µανιώδεις αντιµετώπιζε τους αιρετικούς µε απειλητικό τρόπο, καθώς τους απαγόρευε να ονοµάζουν εκκλησίες τους τόπους των συγκεντρώσεών τους και τους απειλούσε µε τιµωρίες. Το δεύτερο παράθεµα (σχολ. βιβλ., σελ. 14) αποτελεί µαρτυρία του Σύρου συγγραφέα Μιχαήλ. Η πηγή αυτή εκφράζει τη στάση των αιρετικών απέναντι στην κεντρική εξουσία. Συγκεκριµένα, οι µονοφυσίτες: χαρακτήριζαν σκληρή τη στάση της απέναντί τους αναφέρονταν στην κατάκτηση των ανατολικών περιοχών από τους Άραβες (7ος αιώνας) ως ένα είδος θείας τιµωρίας της κεντρικής εξουσίας για τη σκληρότητα µε την οποία τους αντιµετώπιζε. 2. Να εξηγήσεις τη σηµασία των όρων καθολικός και ορθόδοξος στα δύο παραθέµατα. Με ποια σηµασία χρησιµοποιούνται αυτοί οι όροι σήµερα; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στο πρώτο παράθεµα (σχολ. βιβλ., σελ. 13) ο όρος «καθολικός» (χριστιανός) αναφέρεται σε αυτούς που ακολουθούσαν το επίσηµα αναγνωρισµένο δόγµα, ενώ σή- µερα δηλώνει τους οπαδούς της Ρωµαϊκής ή Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας (που διαφοροποιείται από την Ανατολική µε το Σχίσµα του 1054). Στο δεύτερο παράθεµα (σχολ. βιβλ., σελ. 14) ο όρος «ορθόδοξος» χρησιµοποιείται από το µονοφυσίτη συγγραφέα για τους οµοϊδεάτες του µονοφυσίτες, ενώ σή- µερα αναφέρεται στους πιστούς στο δόγµα και στη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας. 20 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
3. Ποια η σηµασία του αυτοκρατορικού διατάγµατος του έτους 392 για την αρχαία θρησκεία και τους οπαδούς της; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το αυτοκρατορικό διάταγµα του 392 (σχολ. βιβλ., σελ. 14) περιλάµβανε αυστηρά µέτρα κατά της αρχαίας θρησκείας και των οπαδών της. Η παραβίασή του συνεπαγόταν βαριές ποινές, καθώς οι παραβάτες θεωρούνταν ένοχοι εσχάτης προδοσίας και καταδικάζονταν ανάλογα. Η σηµασία του συγκεκριµένου αυτοκρατορικού διατάγµατος ήταν µεγάλη για την αρχαία θρησκεία και τους οπαδούς της, γιατί αποτελούσε θανάσιµο πλήγµα εναντίον αυτής και των εκδηλώσεών της. 4. Σχολίασε την επιθετική στάση µιας µερίδας Χριστιανών εναντίον των µνη- µείων και των οπαδών της θρησκείας των Ολυµπίων και εκτίµησε τις συνέπειές της. ΑΠΑΝΤΗΣΗ Η επιθετική στάση µιας µερίδας Χριστιανών εναντίον των µνηµείων και των οπαδών της θρησκείας των Ολυµπίων (αρχαία θρησκεία) δείχνει τη µανία και τον φανατισµό των Χριστιανών κατά της αρχαίας θρησκείας. Η σκληρή στάση των Χριστιανών εξηγείται από το χαµηλό µορφωτικό επίπεδο του απλού λαού, ο οποίος σε όλες τις εποχές διακρίνεται από µια τάση για βιαιότητες και καταστροφές, που αποτελούν γι αυτόν ένα είδος ψυχολογικής εκτόνωσης από τα προβλήµατα της καθηµερινότητας. Οι συνέπειες της επιθετικής στάσης των Χριστιανών είναι αρνητικές, καθώς: 1. αναζωπυρώνονται οι δογµατικές διαµάχες, οι οποίες εκτός από θρησκευτικό έχουν και πολιτικό χαρακτήρα 2. καταστρέφονται πολλά έργα τέχνης και πολιτισµού 3. δηµιουργείται κλίµα ηττοπάθειας στις τάξεις των οπαδών της αρχαίας θρησκείας. I. Η ΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 21
1 π À π π π ƒ À µ ÛÈÎ ÛËÌÂ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ δήµοι Ιπποδρόµου, Στάση του Νίκα (532) περιορισµός δύναµης γαιοκτηµόνων Νεοπλατωνική Ακαδηµία αποκατάσταση Ρωµαϊκής Οικουµένης Ο Ιουστινιανός Α (527-565) θεωρείται ένας από τους σηµαντικότερους αυτοκράτορες της βυζαντινής ιστορίας. Βασικός του σκοπός ήταν να διατηρήσει την ενότητα της Αυτοκρατορίας και το κύρος της βασιλείας του, τα οποία προσπάθησε να εξασφαλίσει µε τους εξής τρόπους: α. κατέστειλε την εξέγερση των δήµων 4 του Ιπποδρόµου και του λαού της Κωνσταντινούπολης Στάση του Νίκα (532) β. ενίσχυσε την αυτοκρατορική εξουσία και περιόρισε σηµαντικά τη δύναµη των δήµων γ. περιόρισε τη δύναµη των µεγάλων γαιοκτηµόνων και προστάτευσε τους ελεύθερους αγρότες δ. επέβαλε την Ορθοδοξία και ανέστειλε τη λειτουργία της Νεοπλατωνικής Ακαδηµίας στην Αθήνα (529). ε. κωδικοποίησε το Ρωµαϊκό ίκαιο στ. συνέβαλε, µε την εξωτερική του πολιτική, στην αποκατάσταση της Ρωµαϊκής Οικουµένης (στην ανόρθωση της ρωµαϊκής εξουσίας στη ύση) ζ. κατασκεύασε σηµαντικά κτίσµατα, µε κορυφαίο έργο του την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη. Ιδιαίτερης σηµασίας θεωρείται το νοµοθετικό έργο του Ιουστινιανού. 4. Aθλητικά σωµατεία που είχαν την ευθύνη της οργάνωσης ιππικών και άλλων αγώνων. Mε την πάροδο του χρόνου απέκτησαν και πολιτική δύναµη. 22 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
Το Ιουστινιάνειο ίκαιο, µάλιστα, αποτέλεσε τη βάση του ικαίου της Νεότερης Ευρώπης. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ κωδικοποίηση Ρωµαϊκού ικαίου, Iουστινιάνειος Κώδικας, Πανδέκτης, Εισηγήσεις, Νεαρές Α. ΚΩ ΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Β. ΕΚ ΟΣΗ: ΡΩΜΑΪΚΟΥ 1. Ιουστινιάνειος Κώδικας: οι πριν από τον ΙΚΑΙΟΥ Ιουστινιανό αυτοκρατορικοί νόµοι (529-534) 2. Πανδέκτης: γνώµες Ρωµαίων νοµικών 3. Εισηγήσεις: εγχειρίδιο για τους αρχάριους σπουδαστές της Νοµικής 4. Νεαρές: νέοι νόµοι που εκδόθηκαν µετά το 534 στα ελληνικά. βασιλική µετά τρούλου πεσσοί ηµισφαιρικά τρίγωνα-τρούλος Ιδιαίτερα σηµαντικά ήταν τα κτίσµατα του Ιουστινιανού. Το αριστούργηµα του οικοδοµικού του προγράµµατος ήταν η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, η οποία θεωρείται το λαµπρότερο κτίσµα της βυζαντινής τέχνης. Ο συγκεκριµένος ναός ξεχώριζε και ξεχωρίζει για τις καινοτοµίες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του που ήταν τα εξής: 1. εκπροσωπούσε το νέο ρυθµό «βασιλική µετά τρούλου»: προερχόταν από το συνδυασµό των βασιλικών κτιρίων µε τα περίκεντρα 2. οι αρχιτέκτονες Ανθέµιος και Ισίδωρος σχεδίασαν το κτίριο σχεδόν τετράγωνο (76 71 µ.) τέσσερις ογκώδεις πεσσοί (τετράγωνοι κίονες) σχηµάτιζαν το κεντρικό τετράγωνο του ναού αυτοί συνδέονταν µεταξύ τους µε τόξα που σχηµάτιζαν ηµισφαιρικά τρίγωνα και έδιναν την εντύπωση ενός στεφανιού πάνω σ αυτό στηριζόταν ο τρούλος που έµοιαζε να αιωρείται 3. ο ναός ξεχώριζε για την αρµονία, τη διακόσµηση, το φωτισµό του κ.ά. Όλα τα παραπάνω στοιχεία κάνουν το ναό της Aγίας Σοφίας στην Kωνσταντινούπολη µοναδικό και τον καθιστούν σύµβολο του Bυζαντινού Xριστιανισµού και Eλληνισµού. II. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑ ΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 23
ÚˆÙ ÛÂÈ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 1. Έχει λεχθεί ότι ο Iουστινιανός ήταν ο τελευταίος Ρωµαίος αυτοκράτορας στο βυζαντινό θρόνο (G. Ostrogorsky). Μπορείς να εξηγήσεις το χαρακτηρισµό; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο Ιουστινιανός (527-565) χαρακτηρίζεται ως «ο τελευταίος Ρωµαίος αυτοκράτορας στο βυζαντινό θρόνο» για δύο λόγους: 1. ρούσε και σκεφτόταν όπως άλλοι µεγάλοι Ρωµαίοι αυτοκράτορες (π.χ.: Τραϊανός [53-117], Αδριανός [76-138] κ.ά.). Συγκεκριµένα: α. επιδίωξε την αποκατάσταση του ρωµαϊκού µεγαλείου και της Αυτοκρατορίας στη ύση β. κωδικοποίησε και µεταρρύθµισε το παλαιό Ρωµαϊκό ίκαιο γ. ενίσχυσε την κεντρική εξουσία και αύξησε το µεγαλείο του αυτοκράτορα δ. ακολούθησε ένα εντυπωσιακό οικοδοµικό σχέδιο ε. επέβαλε την Ορθοδοξία για τη διατήρηση της ενότητας του κράτους. 2. Μετά τον Ιουστινιανό (και ίσως µετά τους διαδόχους του) σηµειώθηκαν σηµαντικές αλλαγές για την Αυτοκρατορία, καθώς: α. άλλαξε η πολιτική φυσιογνωµία του Βυζαντινού Κράτους β. το «ρωµαϊκό όνειρο» άρχισε να εγκαταλείπεται (αποµάκρυνση από τη ρωµαϊκή παράδοση) γ. το Βυζάντιο εξελληνίστηκε δ. οι κατακτήσεις των Αράβων έγιναν απειλητικές. 2. Γιατί ο Ιουστινιανός αναθεώρησε και κωδικοποίησε το ισχύον Ρωµαϊκό ίκαιο; Ποια ήταν η σηµασία του νοµοθετικού του έργου; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το ισχύον Ρωµαϊκό ίκαιο χαρακτηριζόταν από: α. ασάφεια β. πληθώρα γ. σύγχυση δ. αντιφάσεις ε. αποκλίσεις των νόµων. Ο Ιουστινιανός (527-565) θεώρησε ότι οι παραπάνω λόγοι επέβαλαν τη µεταρρύθµιση των νόµων. Έτσι, προχώρησε στην αναθεώρηση και την κωδικοποίησή 24 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
τους (κωδικοποίηση του Ρωµαϊκού ικαίου, Ιουστινιάνειος Κώδικας κ.ά.) που είχε ως αποτέλεσµα: 1. την κάλυψη όλων των αδυναµιών των νόµων του παλαιού Ρωµαϊκού ικαίου 2. την απόκτηση διαρκούς ισχύς των νόµων. Η ιστορική σηµασία του νοµοθετικού έργου του Ιουστινιανού ήταν µεγάλη για τη σύγχρονη Ευρώπη, καθώς το νοµικό της σύστηµα πηγάζει από το Ιουστινιάνειο ίκαιο. 3. Ποιο είναι κατά τη γνώµη σου το στοιχείο της Αγίας Σοφίας που εντυπωσίαζε και εντυπωσιάζει ακόµη και σήµερα τον επισκέπτη; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο ίδιος ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη εντυπωσιάζει κάθε επισκέπτη µε την τελειότητα και την επιβλητικότητά του. Ωστόσο, αν πρέπει να αναφερθώ σε ένα µόνο στοιχείο του ναού που εντυπωσιάζει κάθε επισκέπτη στο πέρασµα των χρόνων αυτό είναι ο τρούλος του. Ο µοναδικός τρούλος της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη είναι εντυπωσιακός γιατί: 1. είναι τεράστιος 2. δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται 3. αποτελείται από πολυάριθµα παράθυρα που επιτρέπουν να εισδύει στο ναό το άπλετο φως του ήλιου, δηµιουργώντας µια µοναδική αίσθηση ευφορίας και ηρε- µίας στον επισκέπτη 4. συµπληρώνει και συµπληρώνεται αρµονικά από τη λοιπή διακόσµηση του ναού. XE I EP A IA 1. Θέµα: «O Iππόδροµος, οι ήµοι του Iπποδρόµου και η Στάση του Nίκα (532)» Πλαίσιο ανάπτυξης εκδοχές: Tα κυριότερα µέρη του Iπποδρόµου Oι ήµοι ως αθλητικά σωµατεία H Στάση του Nίκα (532) H κοινωνική και πολιτική σηµασία των ήµων του Iπποδρόµου κ.ά. Eναλλακτικές πηγές: Παραθέµατα µαθήµατος (σχολ. βιβλ., σελ. 16-18) II. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑ ΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 25
Iστορία E ηµοτικού: Στα βυζαντινά χρόνια, OE B ιαδίκτυο κ.ά. 2. Θέµα: «H Aγία Σοφία» Πλαίσιο ανάπτυξης εκδοχές: H οικοδόµηση Oι αρχιτέκτονες H τελευταία λειτουργία πριν από την Άλωση (1453) κ.ά. Eναλλακτικές πηγές: Παραθέµατα µαθήµατος (σχολ. βιβλ., σελ. 16-18) Tαξιδιωτικοί οδηγοί ιαδίκτυο Aφηγήσεις επισκεπτών κ.ά. 26 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
2 ƒ π π À π À (610-717): ø ƒπ ª ƒƒà ªπ π ø πµπø µ ÛÈÎ ÛËÌ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ Σλάβοι Πέρσες Στις αρχές του 7ου αιώνα, το Βυζάντιο βρισκόταν σε κρίση. Συγκεκριµένα, αντιµετώπιζε πολλά προβλήµατα, εξαιτίας των: α. λοιµών β. κακών σοδειών γ. σεισµών δ. εισβολών Σλάβων και Περσών στα εδάφη της Αυτοκρατορίας. Τα αποτελέσµατα ήταν: α. εγκατάλειψη ή παρακµή των πόλεων β. µείωση του πληθυσµού γ. υποχώρηση του εµπορίου και της νοµισµατικής κυκλοφορίας δ. παραµέληση του στρατού. µεταρρύθµιση Τίµιος Σταυρός Το 610, ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο Ηράκλειος Α (575-641). ιαπίστωσε ότι η κατάσταση της Αυτοκρατορίας ήταν εξαιρετικά κρίσιµη και έκρινε ότι ο µόνος τρόπος για να αποφευχθεί η καταστροφή του Βυζαντίου ήταν: α. η κινητοποίηση όλων των δυνάµεων του κράτους β. µια ριζική µεταρρύθµιση. Ο Ηράκλειος αναδιοργάνωσε και ηγήθηκε του βυζαντινού στρατού σε µια σειρά από εκστρατείες κατά των Περσών (κυρίως), των Α- βάρων και των Σλάβων που απειλούσαν τα σύνορα της Αυτοκρατορίας. Οι εκστρατείες αυτές είχαν και θρησκευτικό χαρακτήρα, καθώς ο βυζαντινός στρατός εναντιώθηκε στους Πέρσες που είχαν αρπάξει τον Τίµιο Σταυρό, το ιερότερο κειµήλιο του Χριστιανισµού. II. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑ ΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 27
θέµατα, στρατηγός στρατιωτικά κτήµατα εξελληνισµός πιστ ς ν Χριστ ασιλε ς Την ίδια περίοδο, οι αραβικές κατακτήσεις αυξάνονταν. Η ανάγκη των Βυζαντινών για άµυνα τους ώθησε να εγκαθιδρύσουν στη Μ. Ασία ένα νέο διοικητικό σύστηµα που στηριζόταν στα θέµατα (διοικητικές περιφέρειες µε δικό τους στρατό). Την ανώτατη εξουσία µέσα στα όρια του κάθε θέµατος ασκούσε ο στρατηγός. Ο θεµατικός στρατός αποτελούνταν από ελεύθερους αγρότες, στους οποίους το κράτος παραχώρησε στρατιωτικά κτήµατα (στρατιωτόπια). Αντικατέστησε τους παλαιούς µισθοφορικούς στρατούς και αποδείχθηκε αποτελεσµατικός στην άµυνα της Αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα σηµαντική αλλαγή την εποχή αυτή ήταν ο εξελληνισµός της κρατικής διοίκησης (που ολοκληρώθηκε στα χρόνια του Ηρακλείου). Συγκεκριµένα: 1. επίσηµη γλώσσα στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έγινε η ελληνική 2. οι ρωµαϊκοί τίτλοι αντικαταστάθηκαν από ελληνικούς: πρώτος ο Ηράκλειος υιοθέτησε τον τίτλο πιστ ς ν Xριστ ασιλε ς. ÚˆÙ ÛÂÈ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 1. Nα επισηµάνεις παράγοντες που συνέβαλαν στη νίκη του Hρακλείου κατά των Περσών. ΑΠΑΝΤΗΣΗ Το 610, ο αυτοκράτορας Ηράκλειος Α (575-641) αναδιοργάνωσε και ηγήθηκε του βυζαντινού στρατού επιχειρώντας συνεχείς εκστρατείες κατά των Περσών (622-628) που απειλούσαν την Αυτοκρατορία. Στη µάχη της Νινευί (κοντά στα Γαυγάµηλα) πέτυχε τη συντριβή των εχθρών και την ανάκτηση του συνόλου των βυζαντινών επαρχιών στην Εγγύς Ανατολή (627). Οι παράγοντες που συνέβαλαν στη νίκη του Ηρακλείου κατά των Περσών ήταν οι εξής: 1. η προσωπικότητα, η αποφασιστικότητα και η τακτική του στρατηγού-αυτοκράτορα 2. η υλική συνδροµή της Εκκλησίας: συµπαραστάθηκε οικονοµικά στην αναδιοργάνωση του βυζαντινού στρατού 28 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
3. ο θρησκευτικός και πατριωτικός ενθουσιασµός που κυριαρχούσε στις τάξεις του βυζαντινού στρατού: οι Βυζαντινοί αγωνίζονταν γενναία κατά των εχθρών της Αυτοκρατορίας και του Χριστιανισµού. 2. Ποια ανάγκη υπαγόρευσε την καθιέρωση των θεµάτων, όπως προκύπτει έµµεσα από το σχετικό απόσπασµα του έργου Περί θεµάτων; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Σύµφωνα µε το σχετικό απόσπασµα του έργου Περί θεµάτων του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου (σχολ. βιβλ., σελ. 20), η καθιέρωση των θεµάτων 5 υπαγορεύτηκε από τον περιορισµό και τον ακρωτηριασµό (την εδαφική συρρίκνωση) του βυζαντινού κράτους. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου και των διαδόχων του (610-717), το Βυζάντιο συρρικνώθηκε εδαφικά σε Ανατολή και ύση εξαιτίας της αραβικής επέκτασης και της εγκατάστασης των Σλάβων στα Βαλκάνια. Τότε παρουσιάστηκε η ανάγκη για οργάνωση της άµυνας του βυζαντινού στρατού και απόκρουσης των εχθρών. Οι Βυζαντινοί θεώρησαν ότι έπρεπε να µεταβιβάσουν και να αποκεντρώσουν την αυτοκρατορική εξουσία («κατέτµησαν»). Έτσι, εγκαθίδρυσαν στη Μ. Ασία τα θέµατα 6, µέσα στα όρια των οποίων ασκούσε την εξουσία ο κάθε στρατηγός (7ος αιώνας). Προς τα τέλη του 7ου αιώνα, το σύστηµα των θεµάτων σταθεροποιήθηκε και εξαπλώθηκε και στις ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντινού Κράτους. ƒπ ƒ ƒ º ƒπ ˆÓÛÙ ÓÙ ÓÔ Ô ÔÚÊ ÚÔÁ ÓÓËÙÔ (905-959): Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (913-959) και συγγραφέας. Έργα του: ÚÔ ÙÔÓ ÈÔÓ ÈfiÓ, ÂÚ ıâì ÙˆÓ, ÂÚ ÛÈÏÂ Ô Ù Íˆ Î.. Προώθησε την ανάπτυξη της παιδείας και των γραµµάτων. 3. Ποιες διοικητικές περιφέρειες (εξαρχάτα και θέµατα) περιλάµβανε και ποια στρατιωτικά σώµατα διέθετε το Βυζάντιο στα τέλη του 7ου αι. σύµφωνα µε το τελευταίο παράθεµα; Αφού µελετήσεις προσεκτικά το χάρτη, να επισηµάνεις ποια νέα θέµατα και µε ποιον τρόπο ιδρύθηκαν µεταξύ 7ου και 9ου αι. στη Μ. Ασία. 5. ιοικητικές περιφέρειες µε δικό τους στρατό που αποτελούνταν από ελεύθερους αγρότες. 6. Κατά τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο», η ονοµασία «θέµα» είναι ελληνική και όχι ρωµαϊκή και προέρχεται από την ελληνική λέξη «θέση». II. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑ ΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 29
ΑΠΑΝΤΗΣΗ Σύµφωνα µε το συγκεκριµένο παράθεµα (σχολ. βιβλ., σελ. 20), το Βυζάντιο στα τέλη του 7ου αιώνα: Α. περιλάµβανε τις εξής διοικητικές περιφέρειες: α. τα εξαρχάτα 7 της Ιταλίας (µε πρωτεύουσα τη Ραβέννα) και της Αφρικής (µε πρωτεύουσα την Καρχηδόνα) β. τα θέµατα 8 Θράκης ή Θρακησίων, Καραβησιάνων 9 (µε πρωτεύουσα την Κω), Οψικίου, Ανατολικών και Αρµενιακών στη Μ. Ασία γ. το στρατηγικής σηµασίας λιµάνι Septem/Ceuta (απέναντι από το Στενό του Γιβραλτάρ) που είχε διοικητική αυτοτέλεια Β. διέθετε τα παρακάτω στρατιωτικά σώµατα: α. τα στρατεύµατα που προστάτευαν τα θέµατα και τα εξαρχάτα β. τις σχολές (στρατιωτικά σώµατα) και τους εξκουβίτορες (φρουρά) του Ιερού Παλατιού γ. το σώµα των Septensiani που φύλασσαν το λιµάνι Septem/Ceuta. Σύµφωνα µε το χάρτη (σχολ. βιβλ., σελ. 21), τα νέα θέµατα που ιδρύθηκαν µεταξύ 7ου και 9ου αιώνα στη Μ. Ασία ήταν τα εξής (όσα είναι εύκολα διακριτά): Οπτιµάτων, Βουκελλαρίων, Παφλαγονίας, Χαρσιανών, Καππαδοκίας. Το νέο διοικητικό σύστηµα των θεµάτων εγκαθιδρύθηκε στη Μ. Ασία στη διάρκεια του 7ου αιώνα προκειµένου να αντιµετωπίσει τον αραβικό κίνδυνο. Κάθε θέµα διοικούνταν από ένα στρατηγό και ο θεµατικός στρατός απαρτιζόταν από ελεύθερους αγρότες. Με την πάροδο του χρόνου το σύστηµα των θεµάτων σταθεροποιήθηκε και µέχρι τον 9ο αιώνα εξαπλώθηκε και στις ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντινού Κράτους. 4. Μπορείς να εξηγήσεις γιατί ο Ηράκλειος απεικονίζεται ως αβίδ; Τι γνωρίζεις από την Παλαιά ιαθήκη που θα µπορούσε να στηρίξει τον παραλληλισµό; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στην πρώτη εικόνα του µαθήµατος (σχολ. βιβλ., σελ. 19) υπάρχει µια παράσταση του στρατηγού-αυτοκράτορα Ηράκλειου (575-641) ως αβίδ. 7. ιοικητική περιφέρεια που διοικούσε ένας έξαρχος (διοικητής, στρατηγός). 8. Βλ. υποσηµ. 5. 9. Το µοναδικό ναυτικό θέµα. 30 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
Πιθανότατα ο Ηράκλειος απεικονίζεται ως αβίδ γιατί, µολονότι είχε λιγοστά και µικρά µέσα, εναντιώθηκε και νίκησε το µεγάλο και πανίσχυρο περσικό κράτος. Ο παραλληλισµός αυτός στηρίζεται στην Παλαιά ιαθήκη όπου αναφέρεται η µονοµαχία του µικρόσωµου αβίδ µε τον ακαταµάχητο γίγαντα Γολιάθ. Μολονότι ο αβίδ ήταν µικρόσωµος, αδύναµος και είχε ως όπλο του το µυαλό του και µια σφενδόνα, κατόρθωσε να σκοτώσει το φοβερό και ακαταµάχητο γίγαντα Γολιάθ. Παροµοίως, µολονότι ο Ηράκλειος διέθετε ελάχιστα µέσα, κατόρθωσε να νικήσει τους ισχυρούς Πέρσες χάρη στο στρατηγικό του µυαλό και στην ακράδαντη πίστη του στην Αυτοκρατορία. II. ΕΞΩΤΕΡΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑ ΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 31
1Ô º πø π ƒπ ƒπ π στο 1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να εξηγήσετε τους όρους: αιρέσεις, σύνοδοι, δήµοι, Νεαρές. 2. Να κατατάξετε κατά χρονολογική σειρά τα παρακάτω γεγονότα και να σηµειώσετε για το καθένα την απαραίτητη χρονολογία στις αντίστοιχες στήλες. α/α Γεγονότα Χρονολογική Έτος σειρά α. Έκδοση Θεοδοσιανού Κώδικα β. Β Οικουµενική Σύνοδος γ. Ίδρυση Πανεπιστηµίου Κωνσταντινούπολης δ. Οικουµενική Σύνοδος ε. Εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης 3. Να γράψετε δίπλα σε κάθε αριθµό της στήλης Α το γράµµα της στήλης Β που αντιστοιχεί σ αυτό. Ένα στοιχείο της στήλης Β περισσεύει. Α Β α. Γ Οικουµενική Σύνοδος 1. Συµφωνία του Μιλάνου (313) στην Έφεσο (431) 2. Κατάργηση Ολυµπιακών Αγώνων β. Ουάλης 3. Νεστοριανισµός γ. Θεοδόσιος 4. Βρήκε τον θάνατο στο πεδίο δ. Α Οικουµενική Σύνοδος της µάχης στη Νίκαια (325) ε. Ανεξιθρησκία 4. Αφού µελετήσετε την πηγή της σελίδας 10 του σχολικού βιβλίου Νόµισµα και εξωτερικό εµπόριο, να επισηµάνετε τους λόγους της διεθνούς φήµης του βυζαντινού νοµίσµατος. 32
5. Να γράψετε δίπλα σε κάθε αριθµό της στήλης Α το γράµµα της στήλης Β που αντιστοιχεί σ αυτό. ύο στοιχεία της στήλης Β περισσεύουν. Α Β 1. Στάση του Νίκα α. Πανδέκτης 2. Αναστολή λειτουργίας Νεοπλατωνικής β. Αγία Σοφία Ακαδηµίας γ. ήµοι 3. Ανθέµιος και Ισίδωρος δ. Θεοδόσιος 4. Στρατιωτικά κτήµατα ε. Ιουστινιανός στ. Θέµατα 6. Πώς κρίνετε την εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού και τι αποδεικνύει αυτή; 7. Για ποιους λόγους ο θεµατικός στρατός ήταν περισσότερο αξιόµαχος και αποτελεσµατικός από το µισθοφορικό στρατό; 8. Ποια καινοτοµία εφάρµοσαν οι αρχιτέκτονες του ναού της Αγίας Σοφίας; 9. Μελετήστε µε προσοχή τα δύο παραθέµατα της σελίδας 20 του σχολικού βιβλίου. Ποιοι λόγοι υπαγόρευσαν την ίδρυση των θεµάτων; Ποια θέµατα µαρτυρούνται στα τέλη του 7ου αι.; ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. α) αιρέσεις: οι παρεκκλίσεις από την ορθή χριστιανική διδασκαλία (Ορθοδοξία) β) σύνοδοι: συνέδρια επισκόπων γ) δήµοι: αθλητικά σωµατεία µε πολιτική ισχύ, που είχαν την ευθύνη της διοργάνωσης των ιππικών και άλλων αγώνων δ) Νεαρές: νέοι νόµοι που εκδίδονται µετά το 534 και γράφονται (οι περισσότεροι) στα ελληνικά. 2. α. 3 438, β. 4 381, γ. 2 425, δ. 5 451, ε. 1 330. 3. 1-ε, 2-γ, 3-α, 4-β. Το στοιχείο της στήλης Β που περισσεύει είναι το δ. 4. Το βυζαντινό νόµισµα είχε διεθνή φήµη γιατί: α) χρησιµοποιούνταν ευρύτατα στις εµπορικές συναλλαγές των Βυζαντινών τόσο µέσα όσο και έξω από τα όρια της 33
Αυτοκρατορίας, β) ήταν φτιαγµένο από άργυρο ή από καθαρό χρυσάφι, γ) προερχόταν από το βυζαντινό κράτος που είχε ισχυρή εκχρηµατισµένη οικονοµία και διεθνές κύρος λόγω της οργάνωσης, των εµπορικών συναλλαγών και της δύναµής του. 5. 1-γ, 2-ε, 3-β, 4-στ. Τα δύο στοιχεία της στήλης Β που περισσεύουν είναι το α και το δ. 6. Η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού (527-565) απέβλεπε στην αποκατάσταση της Ρωµαϊκής Οικουµένης, δηλαδή την ανόρθωση της ρωµαϊκής εξουσίας στη ύση. Τα πλεονεκτήµατα της συγκεκριµένης πολιτικής ήταν τα εξής: 1. ήταν σύµφωνη µε τη ρωµαϊκή παράδοση, 2. ήταν ιδιαίτερα φιλόδοξη. Το µειονέκτηµά της ήταν ότι η εφαρµογή της ξεπερνούσε τις δυνατότητες του βυζαντινού κράτους. Αυτό αποδεικνύεται από τα εξής: Οι πόλεµοι των Βυζαντινών στη ύση και την Ανατολή: α) απογύµνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύµατα, β) άδειασαν τα ταµεία του κράτους, γ) εξασθένησαν τη διεθνή θέση του Βυζαντίου, δ) άρχισαν να πλήττουν την εδαφική ακεραιότητα της Αυτοκρατορίας. Εποµένως, µολονότι η εξωτερική πολιτική του Ιουστινιανού ήταν για το συµφέρον της Ρωµαϊκής Οικουµένης, αποδείχθηκε ότι δεν είχε µελετηθεί κατάλληλα το πρόγραµ- µα για την πραγµατοποίησή της. 7. Κατά τη διάρκεια του 7ου αιώνα, οι απειλητικές αραβικές κατακτήσεις παρακίνησαν τους διαδόχους του Ηρακλείου να εγκαθιδρύσουν στη Μ. Ασία ένα νέο διοικητικό σύστηµα. Έτσι, δηµιούργησαν τα θέµατα, που ήταν διοικητικές περιφέρειες µε δικό τους στρατό. Ο θεµατικός στρατός αποδείχθηκε περισσότερο αξιόµαχος και αποτελεσµατικός από το µισθοφορικό στρατό. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στους εξής λόγους: α) στο θεµατικό στρατό υπηρετούσαν ελεύθεροι αγρότες, που το κράτος τούς παραχώρησε στρατιωτικά κτήµατα έτσι, έγινε καλύτερη η διαβίωσή τους και διατηρήθηκε η ενότητά τους, β) ο θεµατικός στρατός ήταν εξελληνισµένος: οι στρατιώτες και η διοίκηση υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα, γεγονός που βοήθησε στη διατήρηση της ενότητάς τους, γ) η εξουσία µέσα στα όρια του θέµατος ασκούνταν από το στρατηγό έτσι κατά µια άποψη, ήταν ευκολότερος ο έλεγχος του στρατεύµατος, δ) ουσιαστικά, ο θε- µατικός στρατός ήταν εθνικός: οι στρατιώτες του αγωνίζονταν κατά των εχθρών της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας και του Χριστιανισµού. Οι παραπάνω αντιπροσωπευτικοί λόγοι συνέβαλαν στην αποτελεσµατικότητα του 34
θεµατικού στρατού και, κατ επέκταση, στη σταθεροποίηση και εξάπλωση των θεµάτων στις ευρωπαϊκές επαρχίες του Βυζαντινού Κράτους (τέλη του 7ου αιώνα). 8. Ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη αποτελεί το λαµπρότερο έργο της ορθόδοξης αρχιτεκτονικής. Είναι έργο δύο διάσηµων Μικρασιατών αρχιτεκτόνων, του Ανθέµιου από τις Τράλλεις και του Ισίδωρου από τη Μίλητο, οι οποίοι οικοδόµησαν αυτό το αριστούργηµα σε πέντε µόνο χρόνια (532-537). Η καινοτοµία που εφάρµοσαν οι αρχιτέκτονες του ναού της Αγίας Σοφίας ήταν ο ρυθµός της βασιλικής µετά τρούλου ή τρουλαίας βασιλικής. Ο νέος ρυθµός προερχόταν από το συνδυασµό βασιλικών (µακρόστενα ρωµαϊκά κτίρια) και περίκεντρων (κυκλικών ή πολυγωνικών) κτιρίων. Ουσιαστικά, προσάρµοσαν τη βασιλική σ ένα τεράστιο τετράγωνο που σκεπάστηκε από τον τρούλο. Μάλιστα, ο τρούλος έδινε την εντύπωση ότι αιωρούνταν ή κρέµονταν από τον ουρανό (κατά τον Προκόπιο). Αυτή η καινοτοµία των αρχιτεκτόνων και η λοιπή διακόσµηση του ναού κάνουν την Αγία Σοφία απαράµµιλη σε κάλλος και σε µέγεθος. 9. Τα δύο παραθέµατα (σχολ. βιβλ., σελ. 20) µας πληροφορούν για τα θέµατα (διοικητικές περιφέρειες µε δικό τους στρατό). Σύµφωνα µε το πρώτο παράθεµα, ο λόγος που υπαγόρευσε την ίδρυση των θεµάτων ήταν η εδαφική συρρίκνωση του βυζαντινού κράτους. Συγκεκριµένα: Στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου και των διαδόχων του (610-717), το Βυζάντιο συρρικνώθηκε εδαφικά σε Ανατολή και ύση εξαιτίας της αραβικής επέκτασης και της εγκατάστασης των Σλάβων στα Βαλκάνια. Τότε παρουσιάστηκε η ανάγκη οργάνωσης της άµυνας του βυζαντινού κράτους και απόκρουσης των εχθρών. Έτσι, ιδρύθηκαν τα θέ- µατα. Οι Βυζαντινοί θεώρησαν, επίσης, ότι έπρεπε να µεταβιβάσουν και να αποκεντρώσουν την αυτοκρατορική εξουσία. Γι αυτό, µέσα στα όρια του κάθε θέµατος η εξουσία ασκούνταν από το στρατηγό. Προς τα τέλη του 7ου αιώνα, το σύστηµα των θεµάτων σταθεροποιήθηκε και εξαπλώθηκε και στις ευρωπαϊκές επαρχίες του βυζαντινού κράτους. Σύµφωνα µε το δεύτερο παράθεµα, τα θέµατα που µαρτυρούνταν αυτή την περίοδο ήταν: 1. Θράκης ή Θρακησίων 2. Καραβησιάνων (το µοναδικό ναυτικό θέµα, µε πρωτεύουσα την Κω) 3. Οψικίου 4. Ανατολικών 5. Αρµενιακών (στη Μ. Ασία). 35
2Ô º πø π ƒπ ƒπ π * στο 1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Nα εξηγήσετε τους όρους: Xριστόγραµµα, εκχρηµατισµένη οικονοµία, θέ- µατα. 2. Nα κατατάξετε κατά χρονολογική σειρά τα παρακάτω γεγονότα και να σηµειώσετε για το καθένα την απαραίτητη χρονολογία στις αντίστοιχες στήλες. α/α Γεγονότα Χρονολογική Έτος σειρά α. Yπογραφή ιατάγµατος των Mεδιολάνων β. Aναστολή λειτουργίας της Nεοπλατωνικής Aκαδηµίας γ. Aνεβαίνει στον αυτοκρατορικό θρόνο ο Hράκλειος A δ. Στάση του Nίκα 3. Nα γράψετε δίπλα σε κάθε αριθµό της στήλης A το γράµµα της στήλης B που αντιστοιχεί σ αυτό. Α Β 1. Mονοκράτορας α. Γεωγραφία βυζαντινού εµπορίου Kωνσταντίνος (306-337) 2. Kοσµάς ο Iνδικοπλεύστης β. Aντιµετώπιση γερµανικού (α µισό 6ου αι.) προβλήµατος 3. Hράκλειος A (575-641) γ. Ίδρυση Bυζαντίου 4. Συνέσιος ο Kυρηναίος (410-413/414) δ. Eκστρατείες κατά των Περσών * Οι απαντήσεις στο 2o Ανακεφαλαιωτικό Κριτήριο Αξιολόγησης βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. 36
4. Nα κατονοµάσετε τα προβλήµατα που αντιµετώπιζε το Bυζάντιο στις αρχές του 7ου αιώνα και τα αποτελέσµατά τους. 5. Γιατί η Kωνσταντινούπολη χαρακτηριζόταν ως «Nέα Pώµη»; 6. Tι ονοµάζεται «Bυζάντιο»; 7. Ποια ήταν η σηµασία της µάχης της Nινευί (627) για την εκστρατεία του Hρακλείου κατά των Περσών; 8. Ποιοι ήταν οι σηµαντικότεροι σταθµοί στη µεταµόρφωση του Pωµαϊκού Kράτους σε Bυζαντινό; Nα τους αναφέρετε επιγραµµατικά. 37
KÂÊ Ï ÈÔ 2 ΛΑΟΙ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΓΥΡΟ TOY BYZANTIΝOY ΚΡΑΤΟΥΣ
1 π µ π π π à π À ª µà π µ ÛÈÎ ÛËÌ ÙÔ Ì ı Ì ÙÔ επιδροµές Σλάβων Άβαροι στρατιωτική κατάκτηση, σκλαβηνίες εκχριστιανισµός και αφοµοίωση Σλάβων Οι Σλάβοι ήταν νοµάδες µε ιδιότυπη πολιτική οργάνωση. Στις αρχές του 6ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στα βόρεια του ούναβη. Την ίδια περίοδο άρχισαν τις επιδροµές εναντίον του Βυζαντίου. Στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 7ου αιώνα πέρασαν στην επιρροή των Αβάρων. Οι Άβαροι ήταν λαός ουννικής καταγωγής. Στα τέλη του 6ου αιώνα ίδρυσαν µια πανίσχυρη αυτοκρατορία στην Κεντρική Ευρώπη. Την ίδια περίοδο επετίθεντο συχνά κατά του Βυζαντίου. Στις επιδροµές τους παρέσυραν και τους Σλάβους. Στις αρχές του 7ου αιώνα, οι Σλάβοι κατέκτησαν στρατιωτικά εδάφη της σηµερινής ηπειρωτικής Ελλάδας. Σ αυτά ίδρυσαν τις σκλαβηνίες, πολιτικά αυτόνοµες νησίδες σλαβικού πληθυσµού, διάσπαρτες ανάµεσα σε Έλληνες. Αρχικά, οι Σλάβοι επιδίδονταν σε λεηλασίες και επιθέσεις κατά των ελληνικών πληθυσµών. Ωστόσο, η επαφή των Σλάβων µε τους Έλληνες είχε ως αποτέλεσµα: α. να αναπτυχθούν οικονοµικές και κοινωνικές σχέσεις β. να επηρεαστούν οι Σλάβοι από τον ελληνικό πολιτισµό γ. να εξελληνιστούν οι Σλάβοι. Κατά τον 9ο-10ο αιώνα, η βυζαντινή κυβέρνηση ενέταξε οµαλά τους Σλάβους στη βυζαντινή κοινωνία εξελληνίζοντάς τους. Οι Σλάβοι εξελληνίστηκαν σε τρία διαδοχικά στάδια: 1. υποτάχθηκαν στρατιωτικά στο Βυζάντιο 2. εκχριστιανίστηκαν 3. αφοµοιώθηκαν κοινωνικά και εθνολογικά. 40 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA
ÚˆÙ ÛÂÈ ÙÔ Û ÔÏÈÎÔ È Ï Ô 1. Ο ιστορικός Προκόπιος, που γνώριζε καλά τη συµπεριφορά των δήµων του Ιπποδρόµου κατά τη στάση του Νίκα, χρησιµοποιεί τον όρο «δηµοκρατία» µε τη σηµασία «κυριαρχία των δήµων, έλλειψη κεντρικής εξουσίας, αναρχία». Τι σήµαινε ο όρος «δηµοκρατία» στην αρχαία Αθήνα και τι ση- µαίνει σήµερα; ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο ιστορικός Προκόπιος αναφέρεται στη δηµοκρατία που εφάρµοζαν οι Σλάβοι και οι Άντες µε αρνητική διάθεση και απαξίωση. Κι αυτό γιατί η συγκεκριµένη δηµοκρατία ήταν για τους Βυζαντινούς ισοδύναµη µε την αναρχία. Προκειµένου, µάλιστα, να τονίσει αυτή την ισοδυναµία, ο ιστορικός Προκόπιος χρησιµοποιεί ως παράδειγµα την εξέγερση των δήµων και την αναρχία που ακολούθησε κατά τη Στάση του Νίκα (532). Στην αρχαία Αθήνα, ο όρος «δηµοκρατία» σήµαινε «πολιτική κυριαρχία του δήµου» η οποία ασκούνταν µε άµεσο τρόπο. Σήµερα, ο όρος «δηµοκρατία» ση- µαίνει «έµµεση ή αντιπροσωπευτική (κοινοβουλευτική) δηµοκρατία». Από τους διαφορετικούς ορισµούς είναι εµφανές ότι ο όρος «δηµοκρατία» αλλάζει στο πέρασµα των αιώνων. ƒπ ƒ ƒ º ƒπ ÕÓÙÂ : Λαός εγκατεστηµένος κατά την Πρωτοβυζαντινή Περίοδο (324-610) στα βόρεια των Καρπαθίων. Eισέβαλε επανειληµµένα στη Χερσόνησο του Αίµου (το 517 έφτασαν µέχρι τη Θράκη). Το 560 συντρίφθηκαν από τους Αβάρους. Ù ÛË ÙÔ Î (Ιανουάριος, 532): Επανάσταση των δήµων της Κωνσταντινούπολης µε σκοπό την ανατροπή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α. Έλαβε την ονοµασία της από το σύνθηµα των στασιαστών «Νίκα!» στον Iππόδροµο της Κωνσταντινούπολης. Kαταστάλθηκε από το Βελισσάριο και το Ναρσή, χάρη στην ενεργό παρέµβαση της αυτοκράτειρας Θεοδώρας. 2. Στρατηγικόν σηµαίνει «εγχειρίδιο µε οδηγίες για στρατιωτικούς». Ποιες από τις πληροφορίες του Στρατηγικού του Μαυρικίου (πρώτο παράθεµα, σχολ. βιβλ., σελ. 23) πιστεύεις ότι ήταν χρήσιµες για τη στρατιωτική αντι- µετώπιση των Σλάβων; I. Ο ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ 41
ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στο συγκεκριµένο παράθεµα υπάρχουν δύο χρήσιµες πληροφορίες για τη στρατιωτική αντιµετώπιση των Σλάβων. Συγκεκριµένα: Στην πρώτη παράγραφο («Οι Σλάβοι µέσα») δίνεται η πληροφορία ότι οι Σλάβοι συνήθιζαν να στήνουν ενέδρες: α. σε τόπους δασώδεις και απόκρηµνους β. στις διαβάσεις των ποταµών. Στη δεύτερη παράγραφο («Οι Σλάβοι αντιληπτοί») δίνεται η πληροφορία ότι οι Σλάβοι συνήθιζαν να καταδύονται και να παραµένουν για αρκετή ώρα κάτω από την επιφάνεια του νερού των ποταµών προκειµένου να κρυφτούν ή να στήσουν ενέδρα στους εχθρούς τους. Οι πληροφορίες αυτές βοήθησαν το βυζαντινό στρατό να είναι σε ετοιµότητα για τις πιθανές ενέδρες ή επιθέσεις των Σλάβων. ƒπ ƒ ƒ º ƒπ ª Ú ÎÈÔ, Φλάβιος Τιβέριος (539-602): Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (582-602). Συνήψε ευνοϊκή συνθήκη µε την Περσία και ίδρυσε τα εξαρχάτα της Καρθαγένης και της Ραβέννας, αλλά απέτυχε στις βαλκανικές εκστρατείες του. Οι Πράσινοι και οι Bενετοί συνενώθηκαν εναντίον του, τον εκθρόνισαν και τον θανάτωσαν. 42 MEΣAIΩNIKH KAI NEOTEPH IΣTOPIA