ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Δημοσίου Δικαίου Μάθημα : Συνταγματικό Δίκαιο Διδάσκων : Ανδρέας Δημητρόπουλος Το Πολωνικό Σύνταγμα της 2ας Απριλίου 1997 Επιμέλεια Εργασίας : Διονυσία Ραδινού Αθήνα, 2005
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Εισαγωγή Α. Τα θεμελιώδη δικαιώματα Β. Τα Όργανα του Κράτους Συμπέρασμα Βιβλιογραφία
Εισαγωγή Για την παρουσίαση και κατανόηση του Συνταγματικού Χάρτη της Πολωνίας είναι απαραίτητη η αναφορά στο κομμουνιστικό παρελθόν της χώρας αυτής. Είναι γνωστό ότι τα ατομικά δικαιώματα αντιμετωπίζονταν από τη μαρξιστική θεωρία με εχθρικό τρόπο αφού θεωρείτο ότι τελικά η απολαυσή τους διασφαλίζονταν από το αστικό κράτος μόνο υπέρ των ισχυρών. Ο συντακτικός νομοθέτης προκειμένου να ανταποκριθεί στην ανάγκη ταχύτατης προσχώρησης της Πολωνίας, μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, στο Συμβούλιο της Ευρώπης έλαβε ιδιαίτερη μέριμνα για την κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Έτσι διαμόρφωσε τα σχετικά με τα θεμελιώδη δικαιώματα κεφάλαια του Συντάγματος λαμβάνοντας υπόψη τόσο την ΕΣΔΑ όσο και τις βασικές αρχές που αναφέρονται στο προοίμιο της Συνθήκης του Λονδίνου για τη δημιουργία του Συμβουλίου της Ευρώπης (5 Μαϊου 1949) που είναι η πολυκομματική δημοκρατία, το κράτος δικαίου και ο σεβασμός των δικαιωμάτων του Ανθρώπου. 1 Α. Τα θεμελιώδη δικαιώματα Τα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται σε επίπεδο αρχής στο άρθρο 5 του Σ. που ορίζει μεταξύ άλλων ότι η Δημοκρατία της Πολωνίας διασφαλίζει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη. Τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα κατοχυρώνονται τόσο στο Τμήμα Ι με τίτλο «Η Δημοκρατία» (άρθρα 1-29) όσο και στο Τμήμα ΙΙ με τίτλο «Οι ελευθερίες του ανθρώπου και του πολίτη. Γενικές Αρχές», (άρθρο 30-86). Τα ατομικά δικαιώματα που κατοχυρώνονται από το Πολωνικό Σ. είναι τα ίδια που κατοχυρώνονται και στα υπόλοιπα ευρωπαϊκά Συντάγματα. Τα ατομικά δικαιώματα σύμφωνα με το άρθρο 31 είναι δεκτικά μόνο των περιορισμών που προβλέπονται από το νόμο και είναι αναγκαίοι σε ένα δημοκρατικό κράτος για την ασφάλεια, τη δημόσια τάξη, τη προστασία του περιβάλλοντος, της υγείας και των δικαιωμάτων των άλλων 2. Με το άρθρο 32 κατοχυρώνεται η αρχή της ισότητας και με το άρθρο 33 η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. 1 Πριν τη θέσπιση του Συντάγματος, είχε ψηφισθεί το λεγόμενο Μικρό Σύνταγμα της Πολωνίας του 1992, σαν μεταβατικό στάδιο μέχρι τη θέσπιση του ισχύοντος Συντάγματος. 2 Η διάταξη περί περιορισμών είναι ανάλογη με τα οριζόμενα στην ΕΣΔΑ.
Επίσης κατοχυρώνεται η θρσκευτική ελευθερία (άρθρα 25 και 53) 3, η προσωπική ελευθερία (άρθρο 41), η αρχή nullum crimen nulla poena sine lege και το τεκμήριο αθωότητας (άρθρο 42), η αρχή της δίκαιης δίκης (άρθρο 45),το άσυλο της κατοικίας (άρθρο 50), το απόρρητο της επικοινωνίας (άρθρο 49), η ελευθερία εκφράσεως (άρθρο 54) με το οποίο ορίζεται ότι η προληπτική λογοκρισία των μέσων επικοινωνίας απαγορεύεται και η ελευθερία κυκλοφορίας και εγκαταλείψεως του εδάφους της Πολωνίας (άρθρο 52) 4. Το Δεύτερο τμήμα του Σ. χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια, στο κεφάλαιο με τίτλο «Προσωπικές ελευθερίες και Δικαιώματα» όπου διασφαλίζεται εκτός των παραπάνω δικαιωμάτων η προστασία της ζωής (38), η μη υποβολή του ατόμου σε πειράματα (ιατρικά κ.α. άρθρο 39), η μη τέλεση βασανιστηρίων και σωματικών ποινών (40), η δικαστική προστασία της προσωπκής και οικογενειακής ζωής, της αξιοπρέπειας και της φήμης (47), η προστασία των προσωπικών δεδομένων (51) και τέλος στο άρθρο 41, κατοχυρώνεται το δικαίωμα αποκαταστάσεως, σε περίπτωση παράνομης κράτησης και ορίζεται ότι ο κρατούμενος πρέπει να ενημερωθεί χωρίς καθυστέρηση για τους λόγους κρατήσεως και να τεθεί εντός 48 ωρών από την επιβολή της κράτησης, υπό την κρίση Δικαστηρίου. Στο κεφάλαιο «Πολιτικές Ελευθερίες και Δικαιώματα» κατοχυρώνονται η ελευθερία του συνέρχεσθαι (άρθρο 57), του συνεταιρίζεσθαι (58) και η συνδικαλιστική ελευθερία (59). Το δικαίωμα της απεργίας ορίζεται ότι υπόκειται σε περιορισμούς ή ακόμη και σε απαγόρευση για ορισμένες κατηγορίες εργαζομένων σε συγκεκριμένους τομείς, για λόγους δημοσίου συμφέροντος. Εξάλλου στο άρθρο 61 κατοχυρώνεται το δικαίωμα του πολίτη να λαμβάνει πληροφορίες για τη δραστηριότητα των δημοσίων αρχων. Περαιτέρω στο άρθρο 63, ορίζεται ότι καθένας έχει δικαίωμα να ασκεί αιτήσεις ή προσφυγές και καταγγελίες ενώπιον των δημοσίων αρχών ενώ στο άρθρο 60 ορίζεται ότι όλοι οι Πολωνοί πολίτες έχουν το δικαίωμα εισόδου με συνθήκες ισότητας στα δημόσια λειτουργήματα. Τέλος στο άρθρο 62 αναφέρεται ότι οι πολίτες που έχουν συμπληρώσει το δέκατο όγδοο έτος της ηλικίας τους έχουν δικαίωμα συμμετοχής στο δημοψήφισμα και στην εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας, των Βουλευτών, των Γερουσιαστών και των Αρχών του ΟΤΑ. 3 Η κατοχύρωση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία σε μια χώρα όπως η Πολωνία με ιδιαίτερα ανεπτυγμένη θρησκευτική συνείδηση (καθολικισμός). 4 Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι δίνεται έμφαση στα δικαιώματα μετακινήσεως και αποδημίας και ελεύθερης επιλογής κατοικίας που κατοχυρώνεται και αυτή στο άρθρο 52 σε αντιστάθμισμα με όσα ισχύαν στο προηγούμενο καθεστώς.
Στο άρθρο 208επ θεσπίζεται ο Υπερασπιστής των ατομικών δικαιωμάτων, ο οποίος έχει ως αρμοδιότητα να διαφυλάσσει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα του ανθρώπου, διορίζεται από τη Δίαιτα (Βουλή), με τη σύμφωνη γνώμη της Γερουσίας για πενταετή θητεία και κατά την άσκηση των καθηκόντων του, είναι ανεξάρτητος από τις άλλες αρχές του κράτους και ευθύνεται μόνο ενώπιον της Δίαιτας. Στο κεφάλαιο με τίτλο «Οικονομικές, Κοινωνικές, Πολιτιστικές Ελευθερίες και Δικαιώματα» κατοχυρώνεται η ιδιοκτησία (64) και η επαγγελματική ελευθερία (65) όπου δίνεται η δυνατότητα στο νομοθέτη να επιβάλλει υποχρεωτική εργασία και απαγορεύεται η απασχόληση παιδιών κάτω των δεκαέξι ετών. Στο άρθρο 66 ορίζεται ότι καθένας έχει δικαίωμα στην ασφάλεια και την υγιεινή της εργασίας και στο άρθρο 68 κατοχυρώνεται η προστασία της υγείας και θεσπίζεται η υποχρέωση του κράτους να παρέχει στους πολίτες ανεξαρτήτως της οικονομικής τους καταστάσεως, ίση πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Στο άρθρο 67 κατοχυρώνεται η κοινωνική ασφάλιση και ορίζεται ότι η έκταση και οι μορφές της ορίζεται με νόμο. Επίσης στη παρ.2 του ιδίου άρθρου, ορίζεται ότι οι άνεργοι που δεν έχουν άλλο μέσο επιβιώσεως έχουν δικαίωμα στη κοινωνική ασφάλιση. Στο άρθρο 72 κατοχυρώνονται ειδικά τα δικαιώματα του παιδιού και στο άρθρο 74 το δικαίωμα στο περιβάλλον. Στο άρθρο 70 γίνεται αναφορά στο δικαίωμα στη μόρφωση, κατοχυρώνεται δωρεάν δημόσια εκπαίδευση αλλά εν αντιθέσει με τα ισχύοντα στη χώρα μας (άρθρο 16) δίνεται η δυνατότητα και σε ιδιώτες να ιδρύουν ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Γενικότερα, όπως παρατηρούμε αφιερώνεται ένα αξιόλογο τμήμα του Συντάγματος στα κοινωνικά διαιώματα πολλά από τα οποία έλκουν την καταγωγή τους από το κομμουνιστικό καθεστώς. Πρόκειται για συνταγματικές διατάξεις για τις εργασιακές σχέσεις, τη μητρότητα, την οικογένεια, την προστασία αναπήρων κλπ 5. Ιδιαίτερο κεφάλαιο του Σ. αφιερώνεται στα μέτρα προστασίας των ελευθεριών και δικαιωμάτων (άρθρο 74επ). Σημαντική είναι η συνταγματική καταχώρηση της αστικής ευθύνης του κράτους (άρθρο 77). Με το άρθρο 78 ορίζεται ότι καθένας από τους διαδίκους έχει δικαίωμα προσφυγής κατά δικαστικών και διοικητικών αποφάσεων που εκδόθηκαν σε πρώτο βαθμό. Ο νομοθέτης όμως μπορεί να θεσπίζει εξαιρέσεις. Εξάλλου με τα άρθρα 82-86 θεσπίζονται καθήκοντα για τους Πολωνούς πολίτες, όπως η πίστη στη Δημοκρατία και η μέριμνα για το κοινό συμφέρον, ο σεβασμός στους νόμους, η συμμετοχή στα δημόσια βάρη (φόροι), η άμυνα της 5 Εδώ πρέπει να τονισθεί ότι τα κοινωνικά δικαιώματα δεν θεμελιώνουν κατ αρχήν αξίωση του Πολίτη κατά το Κράτους έχουν όμως δεσμευτικότητα και δεν συνιστούν απλώς κατευθυντήριες αρχές.
χώρας και η στρατιωτική θητεία 6. Τέλος ως καθήκον του πολίτη ορίζεται και η μέριμνα για τη προστασία του περιβάλλοντος. Β. Τα Όργανα του Κράτους Η νομοθετική εξουσία ανήκει κατ άρθρο 95 στη Δίαιτα 7 (Βουλή) και στην Γερουσία 8. Οι Βουλευτές εκλέγονται με καθολική, ίση, άμεση και αναλογική ψηφοφορία. Αντίθετα για την εκλογή των Γερουσιαστών δεν αναφέρονται οι όροι, ίση και αναλογική. Οι περίοδοι της Δίαιτας και της Γερουσίας διαρκούν τέσσερα έτη. Η Δίαιτα μπορεί να θέσει τέρμα στην βουλευτική περίοδο με απόφασή της που ψηφίζεται με πλειοψηφία των δύο τρίτων τουλάχιστον των μελών της. Η σύντμηση της περιόδου της Δίαιτας συνεπάγεται τη σύντμηση εκείνης της Γερουσίας. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να διαλύσει τη Βουλή μετά από γνώμη του Προέδρου της Δίαιτας και του Προέδρου της Γερουσίας. Οι υποψήφιοι για τις έδρες των Βουλευτών και των Γερουσιαστών μπορούν να προταθούν από τα πολιτικά κόμματα και τους εκλογείς. Στο άρθρο 118 ορίζεται ότι η νομοθετική πρωτοβουλία ανήκει στους Βουλευτές, στη Γερουσία, στο Πρόεδρο της Δημοκρατίας και στο Υπουργικό Συμβούλιο. Είναι σημαντικό επίσης ότι με το ίδιο άθρο καθιερώνεται ο θεσμός της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας με τη ψήφο 100.000 πολιτών. Στο άρθρο 121 ορίζεται ότι ο νόμος που ψηφίζεται από τη Δίαιτα διαβιβάζεται από τον Πρόεδρό της στη Γερουσία. Η Γερουσία μπορεί εντός προθεσμίας 30 ημερών, να αποδεχθεί το νόμο, να τον τροποποιήσει ή να τον απορρίψει. Εάν στο διάστημα των τριάντα ημερών από τις διαβιβάσεως η Γερουσία δεν ψηφίσει επι του θέματος ο νόμος τεκμαίρεται αποδεκτός, όπως ψηφίστηκε από τη Δίαιτα. Με το άρθρο 125 καθιερώνεται η δυνατότητα εθνικού δημοψηφίσματος για ζητήματα ιδιαίτερης σπουδαιότητας για το Κράτος. Δικαίωμα προκηρύξεως Δημοψηφίσματος έχουν η Δίαιτα και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας με τη σύμφωνη γνώμη της Γερουσίας. Με το άρθρο 127 ορίζεται ότι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται απευθείας από το Λαό και μάλιστα οι υποψήφιοι προτείνονται από 100.000 τουλάχιστον πολίτες και πρέπει να έχουν συμπληρώσει το 35ο έτος της ηλικίας τους. 6 Θεσπίζεται όμως και η δυνατότητα εναλλακτικής θητείας για τους αντιρρησίες συνείδησης όπως και στη χώρα μας (άρθρο 4) 7 Η Δίαιτα έχει 460 Βουλευτές κάθε Πολωνός μπορεί να εκλεγεί Βουλευτής αν έχει συμπληρώσει το 21ο έτος εν αντιθέσει με το 25ο έτος που ισχύει στην Ελλάδα. 8 Η Γερουσία έχει 100 Γερουσιαστές. Δικαίωμα εκλογής έχει κάθε πολίτης που έχει συμπληρώσει το τριακοστό έτος κατά την ημέρα της εκλογής.
Η εκλογή του ΠΤΔ απευθείας από το Λαό στη Πολωνία, του προσδίδει ισχυρότερη νομιμοποίηση από τον Έλληνα Πρόεδρο, που εκλέγεται από το Κοινοβούλιο και συνακόλουθα μεγαλύτερες εξουσίες. Όπως είδαμε ο ΠΤΔ μπορεί να προκηρύξει Δημοψήφισμα με τη σύμφωνη γνώμη της Γερουσίας. Επίσης πριν από την υπογραφή ενός νόμου, μπορεί να ζητήσει από το Συνταγματικό Δικαστήριο να αποφανθεί για τη συνταγματικότητά του. Μπορεί επίσης να ασκήσει, όπως και στη χώρα μας δικαίωμα αναπομπής του νόμου, είναι όμως υποχρεωμένος να τον υπογράψει αν ψηφιστεί και πάλι από τη Δίαιτα με αυξημένη πλειοψηφία. Η θητεία του είναι πενταετής. Ο ΠΤΔ εκπροσωπεί τη χώρα διεθνώς και είναι αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων (τυπικά όμως αφού την ουσιαστική διοίκηση ασκεί η κυβέρνηση). Οι πράξεις του ΠΤΔ για να είναι έγκυρες χρειάζονται την προσυπογραφή του Προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου, ο οποίος έχει κα την ευθύνη ενώπιον της Δίαιτας. Από τα παραπάνω συμπεραίνεται, ότι αν και ο ΠΤΔ εκλέγεται απευθείας από το Λαό, δεν έχει το εύρος των εξουσιών που έχει ο Αμερικανός ή ο Γάλλος Πρόεδρος. Διαθέτει όμως ευρύτερες εξουσίες από τον Έλληνα Πρόεδρο και αυτό φαίνεται από τις πράξεις του που δεν χρήζουν προσυπογραφής. Αυτές είναι η προκήρυξη εκλογών στη Δίαιτα και στη Γερουσία, (μετά την πάροδο τετραετίας), η σύντμηση όμως της περιόδου της Δίαιτας γίνεται μετά από γνώμη του Προέδρου της Δίαιτας και μόνο στις περιπτώσεις που ορίζει το Σύνταγμα. Επίσης ο ΠΤΔ μπορεί χωρίς προσυπογραφή να προτείνει νόμους, να προκηρύσσει δημοψήφισμα, να απευθύνει μηνύματα στη Δίαιτα και τη Γερουσία, να ασκεί προσφυγή για τη συνταγματικότητα νόμου στο Συνταγματικό Δικαστήριο, δημοσιεύει τους νόμους, προτείνει τη διενέργεια ελέγχου από το Ελεγκτικό Συνέδριο, διορίζει τον Πρόεδρο του Υπουργικού Συμβουλίου, διορίζει τους Δικαστές, απονέμει χάρη, διορίζει τους Προέδρους και Αντιπροέδρους του Συνταγματικού Δικαστηρίου, του Ανωτάτου Διοικητικού Δικαστηρίου, τον Πρόεδρο της Εθνικής Τράπεζας, τα μέλη του Συμβουλίου Νομισματικής Πολιτικής, του Εθνικού Συμβουλίου Ραδιοτηλεόρασης και προτείνει στη Δίαιτα την απόδοση ευθύνης σε μέλος του Υπουργικού Συμβουλίου ενώπιον του Δικαστηρίου του Κράτους. Το Υπουργικό Συμβούλιο κατ άρθρο 146 κατευθύνει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική και πρέπει να έχει την εμπιστοσύνη της Δίαιτας η οποία μπορεί να υποβάλλει πρόταση μορφής. Το Πολωνικό Σύνταγμα, κάνει στο άρθρο 148 ιδιαίτερη μνεία στο πρόσωπο του Προέδρου του Υπουργικού Συμβουλίου, ο οποίος έχει καθοριστική παρουσία στη λειτουργία του κράτους. Ο Πρωθυπουργός έχει
συντονιστικές και διευθυντικές αρμοδιότητες, είναι ο ιεραρχικός προϊστάμενος όλων των υπαλλήλων της Κυβερνητικής Διοικήσεως, εκδίδει κανονισμούς εκπροσωπεί την κυβέρνηση κλπ. και όπως είδαμε διορίζεται από τον ΠΤΔ. Ο ΠΤΔ διορίζει και τα λοιπά μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου με πρόταση του Πρωθυπουργού. Ο ορισμός του Πρωθυπουργού από τον ΠΤΔ δεν γίνεται με αυστηρά προκαθορισμένη διαδικασία όπως στη χώρα μας,. Στη Πολωνία ο ΠΤΔ έχει διακριτική ευχέρεια για το πρόσωπο του Πρωθυπουργού που θα ορίσει, και αυτό οφείλεται στη λαϊκή νομιμοποίησή του. Βέβαια μετά η κυβέρνηση συλλογικά πρέπει να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Δίαιτα. Με τα άρθα 163-172 κατοχυρώνονται οι ΟΤΑ και οι αρμοδιότητές τους. Στα άρθρα 173επ κατοχυρώνεται η δικαστική εξουσία ως ανεξάρτητη. Οι βαθμοί δικαιοδοσίας κατ άρθρο 176 είναι δύο τουλάχιστον και τα δικαστήρια είναι το Ανώτατο Δικαστήριο, τα δικαστήρια του κοινού δικαίου, τα διοικητικά και τα στρατιωτικά. Οι δικαστές είναι ανεξάρτητοι και υπόκεινται μόνο στο Σύνταγμα και τους νόμους. Θεσπίζεται σειρά εγγυήσεων για την άσκηση του λειτουργήματός τους, όπως το ότι διορίζονται από τον ΠΤΔ για θητεία αορίστου χρόνου, δεν μετατίθενται και δεν παύονται παρά μόνο με δικαστική απόφαση κλπ. Στην Πολωνία, σε αντίθεση μ αυτά που ισχύουν στη χώρα μας όπου ο έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων είναι διάχυτος, παρεπίμπτον και συγκεκριμένος, υπάρχει Συνταγματικό Δικαστήριο που αποφαίνεται για τη συμφωνία των νόμων, των διοικητικών πράξεων και των Συνθηκών με το Σύνταγμα αλλά και για τη συμφωνία προς το Σύνταγμα των σκοπών και της δραστηριότητας των πολιτικών κομμάτων. Συμπέρασμα Η παρουσίαση του Πολωνικού Συντάγματος δείχνει ότι σε θεσμικό επίπεδο η Πολωνική Δημοκρατία συνιστά ένα κράτος Δικαίου, που σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και κατοχυρώνει τις δημοκρατικές ελευθερίες. Η Πολωνία, είναι ένα σύγχρονο Ευρωπαϊκό κράτος που έχει απομακρυνθεί πολύ γρήγορα από το παρελθόν, εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση και αξιοποιώντας και τη πλούσια πολιτιστική και ιστορική της κληρονομιά βαδίζει σε μιά πορεία συνεχούς προόδου.
Βιβλιογραφία - Β.Τζώνος, Συντάγματα της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης, 2000 - Α.Ι.Τάχος, Το πρώτο Σοβιετικό Σύνταγμα του 1989, 1979 - Κώστα Ι. Μαυριά, Αντώνη Μ. Παντελή, Συνταγματικά κείμενα Ελληνικά και ξένα, 1996 - Δημήτρη Θ.Τσάτσου, Οργάνωση και λειτουργία της Πολιτειας, 1992 - Γεωργίου Κασιμάτη, Μελέτες I 1975-1995 Δημοκρατία, 1996 - Γεώργιος Σωτηρέλης, Απόστολος Παπακωνσταντίνου, Η δύναμη της δημοκρατίας του 1990. Διοίκηση και Πολιτεία. Μελέτες - Απ.Παπακωνσταντίνου, Η κρίση του Κοινοβουλευτικού συστήματος. Διοίκηση και Πολιτεία. Μελέτες, σελ. 13επ - Κώστα Γ.Μαυριάς, Συνταγματικό Δίκαιο, 2004 - Κώστα Γ.Μαυριά, Αντώνη Μ.Παντελή, Συνταγματικά κείμενα Ελληνικά και ξένα, 1996, Πολωνικό Μικρό Σύνταγμα του 1992, σελ.877επ