Εισαγωγή στην ανάπτυξη της γλώσσας

Ελένη Μότσιου Εισαγωγή στην ανάπτυξη της γλώσσας ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ UNIVERSITY STUDIO PRESS

Εισαγωγή στην ανάπτυξη της γλώσσας UNIVERSITY STUDIO PRESS

Εικόνα εξωφύλλου: Pablo Picasso. Girl with a boat (Maya). 1938. Rosengart Collection Museum Lucerne

Ελένη Μότσιου Εισαγωγή στην ανάπτυξη της γλώσσας ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ UNIVERSITY STUDIO PRESS Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων & Περιοδικών ΘΕΣΣΑΛONIKH 2017

UNIVERSITY STUDIO PRESS Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων & Περιοδικών Πρώτη έκδοση: Θεσσαλονίκη 2014 ISBN 978-960-12-2184-7 Δεύτερη έκδοση: Θεσσαλονίκη 2017 ISBN 978-960-12-2348-3 H μερική ή ολική ανατύπωση είτε η καθ οιονδήποτε τρόπον αναπαραγωγή του βιβλίου, καθώς και η φωτοτύπηση τμήματος ή ολόκληρου του βιβλίου, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη τιμωρείται από το νόμο. ΕΛΕΝΗ ΜOΤΣΙOY UNIVERSITY STUDIO PRESS A.E. ΘΕΣΣΑΛONIKH: Aρμενοπούλου 32, 546 35 ΑΘΗΝΑ: Σόλωνος 94, 106 80 Tηλ. 2310 208731, 2310 209637, Fax 2310 216647 E-mail: info@universitystudiopress.gr Ιστοσελίδα: www.universitystudiopress.gr

Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 9 1. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ... 11 1.1 Η μελέτη της παιδικής γλώσσας... 11 1.2 Οι τομείς της γλωσσικής ανάπτυξης... 14 1.3 Γλώσσα και εγκέφαλος... 15 1.4 Προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της γλώσσας... 18 1.4.1 Αντιληπτικές και αρθρωτικές προϋποθέσεις... 19 1.4.2 Η μίμηση και η ανάπτυξη της μνήμης... 19 1.4.3 Ικανότητα αναγνώρισης και κατηγοριοποίησης οντοτήτων και γεγονότων... 20 1.4.4 Επικοινωνιακός και ψυχολογικός συγχρονισμός... 21 1.5 Η φύση της παιδικής γλώσσας... 22 2. ΠΡΩΙΜΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ (0-3)... 25 2.1 Φωνολογική ανάπτυξη... 25 2.2 Σημασιολογική-λεξιλογική ανάπτυξη... 29 2.3 Μορφολογική και συντακτική ανάπτυξη... 36 2.4 Πραγματολογική ανάπτυξη... 40 3. Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (3-6)... 43 3.1 Φωνολογική ανάπτυξη... 43 3.1.1 Αντίληψη... 43 3.1.2 Παραγωγή... 45 3.1.2.1 Κατάκτηση φωνημάτων... 45 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 3.1.2.2 Φωνολογικές διαδικασίες και «λάθη»... 45 3.2 Η ανάπτυξη μορφολογίας και σύνταξης... 49 3.2.1 Η ανάπτυξη της μορφολογίας... 50 3.2.1.1 Υπεργενίκευση και ομαλοποίηση... 51 3.2.1.2 Αποκλίσεις λόγω λανθασμένης μορφοσυντακτικής ανάλυσης ή ελλιπούς προσδιορισμού των ιδιαιτεροτήτων των γραμματικών κατηγοριών... 53 3.2.1.3 Παράγωγοι και σύνθετοι νεολογισμοί... 54 3.2.2 Σύνταξη Ι: Αναπτύσσοντας τις προτάσεις... 55 3.2.2.1 Τα συστατικά της πρότασης... 56 3.2.2.2 Είδη προτάσεων... 57 3.2.2.3 Παθητικές και ενεργητικές δομές, μεταβατικό και αμετάβατο... 59 3.2.3 Σύνταξη ΙΙ: Σύνθετες προτασιακές δομές... 61 3.3 Σημασιολογική ανάπτυξη και διεύρυνση λεξιλογίου... 63 3.3.1 Χαρακτηριστικά και όψεις της σημασιολογικής ανάπτυξης 63 3.3.1.1 Λέξεις που χρησιμοποιούνται «συντηρητικά» από τα παιδιά: οι υποεκτάσεις... 64 3.3.1.2 Σημασιακή γενίκευση: οι υπερεκτάσεις... 64 3.3.1.3 Κατασκευασμένες λέξεις και σημασίες... 65 3.3.1.4 Οι προσδιορισμοί... 67 3.3.1.5 Λέξεις με ασταθή αναφορά δεικτικά... 69 3.3.1.6 Ερωτηματικές αντωνυμίες και επιρρήματα... 69 3.3.2 Οι νοητικές διαδικασίες στο λεξιλόγιο του παιδιού... 70 3.3.3 Η ανάπτυξη της μη κυριολεξίας... 71 3.4 Ανάπτυξη πραγματολογικών γνώσεων και επικοινωνιακών ικανοτήτων... 77 3.4.1 Προσαρμογή της γλώσσας στις ανάγκες των συνομιλητών και του περιβάλλοντος. Το μοντέλο του Hymes... 79 3.4.2 H επίτευξη ποικίλων επικοινωνιακών σκοπών: προθέσεις του ομιλητή (γλωσσικές πράξεις)... 81 3.4.3 Ανάπτυξη συνομιλιακών γνώσεων και κανόνων... 85 3.4.4 Οργάνωση του λόγου σε μεγαλύτερα κείμενα... 88 4. Η ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ (6-12) 93 4.1 Σημασιολογική ανάπτυξη και λεξιλόγιο... 93 4.2 Ανάπτυξη της μορφοσύνταξης... 95 4.3 Διεύρυνση πραγματολογικών γνώσεων... 96 6

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 4.4 Γλωσσική επίγνωση... 98 5. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΥΟ (Η ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΩΝ) ΓΛΩΣΣΩΝ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ... 101 5.1 Διγλωσσία: ορισμοί και γενικές παρατηρήσεις... 101 5.2 Αναπτύσσοντας ταυτόχρονα δύο γλώσσες... 104 5.3 Αναπτύσσοντας διαδοχικά δύο γλώσσες... 108 5.4 Οι επιπτώσεις της διγλωσσίας... 112 6. ΕΡΜΗΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ... 115 6.1 Βασικές θεωρητικές τοποθετήσεις για τη γλωσσική ανάπτυξη... 115 6.2 Η ερμηνεία του συμπεριφορισμού... 116 6.3 Η ερμηνεία των βιολογικών-γενετικών θεωριών... 117 6.4 Η προσέγγιση των γνωσιακών εποικοδομιστικών μοντέλων... 120 6.5 Η προσέγγιση των επικοινωνιακών-αλληλεπιδραστικών μοντέλων. 122 6.6 Η προσέγγιση του (δια)συνδετισμού... 127 6.7 Oι θεωρίες για τη δίγλωσση ανάπτυξη του παιδιού... 128 6.7.1 Ταυτόχρονη δίγλωσση ανάπτυξη... 129 6.7.2 Διαδοχική δίγλωσση ανάπτυξη... 130 7. ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ... 133 7.1 Φυσιολογική ανάπτυξη του λόγου και αποκλίσεις... 133 7.2 Αιτιοπαθογένεια... 137 7.3 Τύποι και χαρακτηριστικά των διαταραχών λόγου... 139 7.3.1 Διαταραχές εκφοράς του προφορικού λόγου... 139 7.3.1.1 Απλή καθυστέρηση άρθρωσης... 139 7.3.1.2 Διαταραχές άρθρωσης και φωνολογίας... 140 7.3.1.3 Διαταραχές στη ροή της ομιλίας και τη φωνή... 141 7.3.1.4 Μερική αναστολή της ομιλίας... 141 7.3.2 Διαταραχές της γλωσσικής ανάπτυξης... 142 7.3.2.1 Καθυστέρηση της γλωσσικής εξέλιξης... 142 7.3.2.2 Γλωσσική διαταραχή... 142 7.3.2.3 Ειδική γλωσσική διαταραχή... 143 7.4 Αξιολόγηση /διάγνωση και θεραπευτική παρέμβαση... 146 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 147 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 149 ΕΥΡΕΤHΡΙΟ... 161 7

1 Ανάπτυξη του παιδιού και γλώσσα 1.1 Η μελeτη της παιδικhς γλωςςας Η περιγραφή και η μελέτη της παιδικής γλώσσας είναι ένα πεδίο έρευνας τόσο παλιό όσο και νέο: ο τρόπος με τον οποίο τα μικρά παιδιά αναπτύσσουν σε σύντομο χρονικό διάστημα και με μεγάλη επάρκεια ένα σύνθετο γλωσσικό σύστημα, αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είχαν απασχολήσει από παλιά ερευνητές διαφόρων επιστημονικών κλάδων που μελετούσαν την ανάπτυξη του παιδιού. Από το τέλος του 19 ου αιώνα και τις αρχές του 20 ου το ενδιαφέρον για την καταγραφή και την ανάλυση δεδομένων του αναπτυσσόμενου παιδικού λόγου αυξήθηκε ακολουθώντας το παράδειγμα του Ch. Darwin o οποίος περιέγραψε την ανάπτυξη των χειρονομιών του γιου του, γονείς-επιστήμονες κρατούν «γλωσσικά ημερολόγια» καταγράφοντας κυρίως τη γλώσσα των παιδιών τους, όπως οι Clara & William Stern (Die Kindersprache, 1907) ή ο W. Leopold (1949) που παρακολούθησε συστηματικά τη δίγλωσση ανάπτυξη της κόρης του. Με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, στοιχεία από τη γλωσσική ανάπτυξη των παιδιών ηχογραφήθηκαν σε κασέτες και καταγράφηκαν, ενώ σήμερα, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, διαθέτουμε πια σώματα κειμένων που παρέχουν μεγάλο όγκο από αυθεντικό γλωσσικό υλικό για την παιδική γλώσσα. Η συλλογή αυτών των δεδομένων επιτρέπει την εις βάθος μελέτη των χαρακτηριστικών της γλώσσας του παιδιού αλλά και τις διαγλωσσικές συγκρίσεις: η ανάπτυξη της γλώσσας αποτελεί μια επιστημονική περιοχή που θα αποκαλύψει μελλοντικά ακόμα πιο αξιοσημείωτα στοιχεία, ίσως για την ίδια τη φύση της ανθρώπινης γλώσσας. Η έρευνα στο χώρο του παιδικού λόγου έχει ιδιαίτερη αξία για τη θεωρητική γλωσσολογία, αφού επιτρέπει να δούμε από μια νέα 11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ σκοπιά τις μονάδες και τις κατηγορίες της γλώσσας που κατακτάται, τις σχέσεις και τις κανονικότητες που τη διέπουν, τα καθολικά και τα ιδιαίτερα για κάθε γλώσσα συστατικά κτλ. Η σημαντικότερη όμως όψη της μελέτης των χαρακτηριστικών της παιδικής γλώσσας αφορά την προσέγγισή της ως ενός ιδιαίτερου συστήματος, που διέπεται από σχετική αυτονομία, με τις δικές του μονάδες και τη δική του δομή: οι πρόσφατες έρευνες στρέφονται στην ανάλυση του παιδικού λόγου αυτού καθ αυτού, έτσι όπως αντανακλά σε δεδομένες χρονικές περιόδους συγκεκριμένες όψεις της συνολικής ανάπτυξης του παιδιού, και που χαρακτηρίζεται από σχετική επικοινωνιακή επάρκεια, δηλαδή έτσι όπως εξυπηρετεί σε συγκεκριμένες στιγμές και περιστάσεις τις εκάστοτε επικοινωνιακές ανάγκες του μικρού παιδιού. Ο όρος γλωσσική ανάπτυξη αναφέρεται γενικά σε διάφορες όψεις που αφορούν την απόκτηση του λόγου. Έτσι, τον χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε την αναπτυξιακή πορεία κατά την οποία ένα παιδί εκδηλώνει και εξελίσσει σταδιακά τη γλωσσική-επικοινωνιακή του ικανότητα: σε αυτή την περίπτωση, μιλάμε για και για κατάκτηση της (πρώτης/μητρικής) γλώσσας (ή περισσότερων από μία γλωσσών, όπως στην περίπτωση της διγλωσσίας /πολυγλωσσίας). Η γλωσσική ανάπτυξη αφορά επίσης και την εκμάθηση μιας γλώσσας, δηλαδή την απόκτηση μιας δεύτερης /ξένης γλώσσας, αλλά και τις γλωσσικές διαταραχές. Έως το τέλος της προσχολικής ηλικίας (5 με 6 έτη) τα περισσότερα παιδιά είναι σε μεγάλο βαθμό ικανοί ομιλητές-χρήστες της μητρικής τους γλώσσας: έχουν τη δυνατότητα να αντιλαμβάνονται και να παράγουν τους ήχους της γλώσσας τους και να τους χρησιμοποιούν έτσι ώστε να εκφωνούν λέξεις σχηματίζουν, ως επί το πλείστον, σωστά τις περισσότερες συχνά χρησιμοποιούμενες λέξεις και δομούν προτάσεις με αυτές επιπλέον, έχουν μάθει να χρησιμοποιούν και να προσαρμόζουν τις γλωσσικές τους γνώσεις σε διαφορετικές συνθήκες επικοινωνίας. Το εκπληκτικό είναι ότι τα παιδιά κατακτούν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα ένα πολύπλοκο σύστημα με αφηρημένους κανόνες, χωρίς ειδική εκπαίδευση και χωρίς να διαθέτουν μεγάλο πλούτο γλωσσικών δεδομένων. Όλα τα ανθρώπινα όντα διαθέτουν αυτή την ικανότητα για γλωσσική ανάπτυξη: παιδιά με σοβαρά γενετικά προβλήματα, όπως κώφωση ή τύφλωση μαθαίνουν να επικοινωνούν με συστήματα ανάλογα της φυσικής γλώσσας παιδιά με νοητική υστέρηση ή νευρολογικές διαταραχές αναπτύσσουν τις περισσότερες φορές σε ικανοποιητικό βαθμό τη μητρική τους γλώσσα. Η έρευνα της γλωσσικής ανάπτυξης του παιδιού έχει πρωταρχικό στόχο να περιγράψει την πορεία και τον τρόπο με τον οποίο ένα παιδί αποκτάει τη γλώσσα. Αυτό επιτρέπει τόσο τη συγκριτική μελέτη της αναπτυσσόμενης γλώσ- 12

1. ANΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ σας σε διαφορετικά παιδιά (που μιλούν την ίδια ή διαφορετικές γλώσσες) και την ανάδειξη ομοιοτήτων και διαφορών, όσο και την πρόβλεψη (αλλά και αντιμετώπιση) προβλημάτων και δυσκολιών, τα οποία γίνονται εμφανή κυρίως κατά την προσχολική ηλικία. Επειδή η γλώσσα είναι μια πολυεπίπεδη διαδικασία, η προβληματική ανάπτυξη ενός τομέα της επιφέρει διαταραχές στο σύνολο της γλωσσικής και όχι μόνο ανάπτυξης. Πρέπει, ωστόσο, να σημειώσουμε ότι στο επίκεντρο της μελέτης είναι η ίδια η διαδικασία της απόκτησης της γλώσσας και όχι μόνο οι ιδιαιτερότητες-αποκλίσεις του παιδικού γλωσσικού συστήματος. Ουσιαστικά, η μελέτη της ανάπτυξης της γλώσσας είναι η ίδια η μελέτη της ανάπτυξης του ανθρώπινου όντος και συνδέεται με την εξέλιξη της νόησης / σκέψης και της ψυχολογίας του παιδιού (συναισθηματική ανάπτυξη, κοινωνικοποίηση). Επίσης, σχετίζεται με τομείς που συνδέονται με πρακτικά ζητήματα: τη διδακτική (γνωρίζοντας τους μηχανισμούς μάθησης /απόκτησης της γλωσσικής γνώσης μπορούμε να λάβουμε υπόψη μας πότε και τι μπορούμε να διδάξουμε), ή τη λογοθεραπεία (εντοπίζοντας το φυσιολογικό, προσδιορίζουμε και το μη φυσιολογικό (π.χ. μαθησιακές δυσκολίες), και άρα μπορούμε πιο εύκολα να βρούμε τρόπους παρέμβασης). Τέλος, η μελέτη της γλωσσικής ανάπτυξης συνδέεται με τη μελέτη της θεωρίας της γλώσσας, φωτίζοντας σημεία που απασχόλησαν και απασχολούν όσους εμπλέκονται στη μελέτη της γλώσσας, όπως: τι είναι γλώσσα, ποιες είναι οι επικοινωνιακές ιδιαιτερότητες του ανθρώπου σε σχέση με άλλα είδη, ποια τα κοινά σημεία όλων των γλωσσών κτλ. O κλάδος που μελετά τις νευροβιολογικές, ψυχολογικές και νοητικές διαδικασίες που έχουν σχέση με την κατανόηση, την παραγωγή και τη χρήση της γλώσσας τόσο φυσιολογικής όσο και αποκλίνουσας είναι ο κλάδος της ψυχογλωσσολογίας. Ειδικότερα, η αναπτυξιακή ψυχογλωσσολογία διερευνά τα στάδια και τα χαρακτηριστικά της γλωσσικής ανάπτυξης (μονόγλωσσης ή και δίγλωσσης /πολύγλωσσης) στο μικρό παιδί. Ως μεθοδολογία χρησιμοποιείται αφενός η παρατήρηση και η καταγραφή του αυθόρμητου λόγου σε μακροπρόθεσμη ή βραχυπρόθεσμη βάση (με τη βοήθεια γλωσσικών ημερολογίων ή μέσω ηχογραφημένων /μαγνητοσκοπημένων σκηνών γλωσσικής συναλλαγής του παιδιού με πρόσωπα του περιβάλλοντός του), και αφετέρου η πειραματική προσέγγιση (π.χ. καθοδηγούμενα /στοχευμένα πειράματα κατανόησης και παραγωγής του λόγου, αλλά και αναπαραστάσεις της διαδικασίας μάθησης με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών). Η ανάπτυξη της τεχνολογίας που εξασφάλισε την καταγραφή ενός μεγάλου όγκου δεδομένων από τον παιδικό λόγο, την κωδικοποίησή τους και την αυτόματη ανάλυση μεταβλητών, συνέβαλε 13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ στην ανάπτυξη της επιστήμης της παιδικής γλώσσας με τεράστιες προοπτικές για το μέλλον. Η πιο γνωστή διεθνής βάση δεδομένων παιδικού λόγου αναπτύχθηκε στην Αμερική, με πρωτεργάτες τους C. Snow & B. Mac Whinney (1984) και ονομάστηκε CHILDES (Child Language Exchange System). 1.2 oι τoμεις της γλωςςικης αναπτυξης Οι ομοιότητες ορισμένων γλωσσικών φαινομένων και η σχετικά σταθερή σειρά κατάκτησής τους επέτρεψε την περιγραφή της πορείας ανάπτυξης των επιμέρους τομέων του γλωσσικού συστήματος, παρά τις υπάρχουσες διαφορές τόσο από άτομο σε άτομο, όσο και από γλώσσα σε γλώσσα. Τι είναι όμως ακριβώς αυτό που μαθαίνει το παιδί και ποιες ικανότητες απαιτούνται; Ποιοι είναι οι κανόνες και τα στοιχεία που συνθέτουν μια γλώσσα; Όλα τα γλωσσικά συστήματα μπορούν να αναλυθούν σε βασικά επίπεδα που είναι οργανωμένα με δικές τους αρχές, τις οποίες κάθε νέος ομιλητής καλείται να κατακτήσει. Τα επίπεδα αυτά είναι: (α) Φωνολογικό. Κάθε γλώσσα αποτελείται από ένα σύνολο ήχων ιδιαίτερων γι αυτή, τα φωνήματα. Στα πλαίσια της γλωσσικής ανάπτυξης μας ενδιαφέρει ο τρόπος με τον οποίο ένα παιδί αντιλαμβάνεται και παράγει τους ήχους της γλώσσας του, αλλά και πότε και πώς τους οργανώνει στο ιδιαίτερο φωνολογικό σύστημα της μητρικής, ώστε τελικά να μπορεί να συνδυάζει τα φωνήματα μεταξύ τους και να δημιουργεί μεγαλύτερες γλωσσικές ενότητες (συλλαβές, λέξεις κτλ.) (β) Μορφοσυντακτικό (ή αλλιώς, γραμματικό επίπεδο). Το επίπεδο αυτό περιέχει τους κανόνες που επιτρέπουν το συνδυασμό μικρότερων ενοτήτων με σημασία σε μεγαλύτερες ενότητες. Εδώ μας ενδιαφέρουν οι αρχές βάσει των οποίων τα παιδιά συνδυάζουν γλωσσικές μονάδες μεταξύ τους (μορφήματα, λέξεις, φράσεις). Στα πλαίσια της μελέτης του γραμματικού επιπέδου μπορεί να ερευνηθεί χωριστά ο μορφολογικός τομέας (μορφήματα και κανόνες εσωτερικής λεξικής δομής) και χωριστά ο συντακτικός τομέας (κανόνες συνδυασμού λέξεων σε γραμματικά ορθές φράσεις και προτάσεις). (γ) Σημασιολογικό-Λεξικό. Είναι το σύστημα που εμπεριέχει τις αρχές που καθορίζουν το περιεχόμενο των λέξεων (αλλά και των συνδυασμών τους), τα ιδιαίτερα σημασιακά χαρακτηριστικά τους και τις σχέσεις μεταξύ τους. Εδώ μας απασχολούν ερωτήματα όπως πώς τα παιδιά συσχετίζουν τις έννοιες με τις λέξεις και πώς αναπτύσσουν τις σημασίες, ή πώς αντιλαμβάνονται τις σημασιακές σχέσεις μεταξύ λέξεων και πώς τελικά ερμηνεύουν ολόκληρες προτάσεις. 14

1. ANΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ (δ) Eπικοινωνιακό / Πραγματολογικό. Πρόκειται για την κοινωνική επικοινωνιακή διάσταση του αναπτυσσόμενου γλωσσικού συστήματος, ο τρόπος δηλαδή με τον οποίο το παιδί αξιοποιεί όλες τις γλωσσικές του γνώσεις σε πραγματικές συνθήκες χρήσης και διαφοροποιεί τη γλωσσική μορφή και το περιεχόμενο ανάλογα με τους συνομιλητές του, τον τόπο της συνομιλίας, το θέμα της συζήτησης ή το σκοπό που θέλει να πετύχει. Η κατάκτηση των τριών πρώτων συστατικών επιφέρει τη γνώση των στοιχείων και των κανόνων του γλωσσικού συστήματος της μητρικής γλώσσας (γλωσσική ικανότητα) ενώ η κατάκτηση του πραγματολογικού τομέα επιφέρει την αξιοποίηση-χρήση της γνώσης του γλωσσικού συστήματος σε ποικίλες κοινωνικές περιστάσεις (επικοινωνιακή ικανότητα). Το φωνολογικό και το μορφοσυντακτικό σύστημα αφορούν την ανάπτυξη της γλωσσικής μορφής, το σημασιολογικό την ανάπτυξη του γλωσσικού περιεχομένου και το πραγματολογικό την ανάπτυξη της γλωσσικής χρήσης. Oι παραπάνω τομείς αναπτύσσονται παράλληλα καθώς αναπτύσσεται και το παιδί και αλληλοδιαπλέκονται (λ.χ. η ανάπτυξη των μορφολογικών, των συντακτικών και των σημασιακών συστατικών είναι αλληλοεξαρτώμενη). Κάθε γλωσσικός τομέας αναπτύσσεται περνώντας από ορισμένες χαρακτηριστικές φάσεις, οι οποίες έχουν πολλές ομοιότητες σε διαφορετικές γλώσσες. 1.3 γλωςςα και εγκεφαλoς Είναι παραδεκτό ότι η ανθρώπινη γλώσσα διαφέρει από τα υπόλοιπα συστήματα επικοινωνίας και υπερτερεί έναντι αυτών 1. Τι ευθύνεται γι αυτή τη μοναδική γλωσσική ικανότητα του ανθρώπου; Από ανθρωπολογικές και νευρολογικές έρευνες φαίνεται ότι ο άνθρωπος διαθέτει ειδικές ανατομικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της γλώσσας: η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική των εγκεφαλικών δομών έδωσε στον άνθρωπο το πλεονέκτημα της ανάπτυξης και της χρήσης του τελειότερου έως σήμερα συστήματος επικοινωνίας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος χωρίζεται σε δύο ημισφαίρια, το αριστερό και το δεξί. Τα ημισφαίρια ενώνονται μεταξύ τους με το μεσολόβιο, μια μάζα νευρικών ινών. Τα δύο ημισφαίρια δεν ελέγχουν τις ίδιες λειτουργίες και δεν επεξεργάζονται τις ίδιες πληροφορίες: λέμε ότι εμφανίζουν λειτουργική ασυμμετρία, δηλαδή το καθένα είναι υπεύθυνο περισσότερο από το άλλο για συγκεκριμένες λειτουργίες και διαδικασίες. 1. Βλ. π.χ. τα χαρακτηριστικά της διπλής άρθρωσης, της δημιουργικότητας / παραγωγικότητας, της πολυλειτουργικότητας, της μετάθεσης στο χώρο και χρόνο, της ανακλαστικότητας, που χαρακτηρίζουν τη φυσική ανθρώπινη γλώσσα. 15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Από τότε που ο P. P. Broca παρατήρησε στους αφασικούς ασθενείς του ότι ορισμένες γλωσσικές διαταραχές συνδέονταν με βλάβες σε συγκεκριμένη περιοχή του εγκεφάλου και διατύπωσε την αρχή της ημισφαιρικής ασυμμετρίας (δηλαδή ότι τα φαινομενικά όμοια μέρη του ίδιου οργάνου επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες: ημισφαιρική εξειδίκευση) έχουν περάσει πάνω από 150 χρόνια 2. Στο διάστημα αυτό πολλαπλασιάστηκαν οι πληροφορίες από την παθολογία της γλώσσας (αφασία, σχιζοφρένεια, αυτισμός κ.ά.), ορίστηκαν και άλλες εξειδικευμένες ως προς τη γλώσσα περιοχές (λ.χ. η περιοχή Wernicke 3 ), αποκαλύφθηκαν νέα δεδομένα που ενίσχυσαν τη σημασία της ημισφαιρικής εξειδίκευσης για γλωσσικά αλλά και μη γλωσσικά δεδομένα, και αναγνωρίστηκε ο εξέχων ρόλος του αριστερού ημισφαιρίου όσον αφορά τις γλωσσικές λειτουργίες. Τα τελευταία χρόνια, με την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε και απεικονιστικά τη δράση κάθε ημισφαιρίου όταν επεξεργάζεται γλωσσικά και μη γλωσσικά δεδομένα. Οι μέθοδοι λειτουργικής εγκεφαλικής απεικόνισης μας επιτρέπουν να δούμε τι συμβαίνει στον εγκέφαλο, πού και πότε, και είναι τεχνικές απεικόνισης που μετρούν τη νευρική δραστηριότητα στον εγκέφαλο. 4 Πολλές απόψεις που επικρατούσαν ως τότε έχουν αναθεωρηθεί και τεθεί σε νέες βάσεις: για παράδειγμα, πολλές και σημαντικές γλωσσικές λειτουργίες σχετίζονται και με το δεξί ημισφαίριο, που αρχικά δεν θεωρούνταν σημαντικό για τη γλώσσα. Έτσι, σήμερα είναι παραδεκτό ότι αν και τα ημισφαίρια ελέγχουν διαφορετικές λειτουργίες και ικανότητες, για τη συνολική ομαλή λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού είναι απαραίτητη η συνεργασία των δύο ημισφαιρίων. Η νευροφυσιολογία έχει αποδείξει ότι τα δύο ημισφαίρια ελέγχουν βασικά τις παρακάτω ικανότητες: το αριστερό ημισφαίριο πρωτοστατεί στην ικανότητα αναλυτικής επεξεργασίας των πληροφοριών, βήμα προς βήμα, ιεραρχημένα, με σειρά καθορίζει την προσοχή στις λεπτομέρειες συμβάλλει στην ταξινόμηση των σχέσεων και την οργάνωση σε δίκτυα ελέγχει το δεξί μέρος του σώματος. Συνδεόμενες δεξιότητες: από τη γλώσσα, ελέγχει τομείς που απαιτούν ανάλυση και γραμμική 2. Broca, Paul (1861). Bulletin de la Société Anatomique, Vol. 6, 330-357. Η περιοχή Broca εντοπίζεται στο αριστερό ημισφαίριο (αριστερός πρόσθιος λοβός) και σχετίζεται με διαταραχές στην παραγωγή προφορικού λόγου και εν μέρει στην κατανόηση. 3. Εντοπίστηκε και μελετήθηκε για πρώτη φορά από τον C. Wernicke (1874), τοποθετείται στο αριστερό ημισφαίριο (αριστερή κροταφική περιοχή) και σχετίζεται γενικά με διαταραχές στην κατανόηση (ιδίως το λεξιλόγιο). 4. Μέθοδοι λειτουργικής απεικόνισης: τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (ΡΕΤ), λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fmri), ηλεκτρο-/μαγνητοεγκεφαλογράφημα (EEG/MEG). 16

1. ANΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΑ αντίληψη, λ.χ. τις εναλλαγές των φωνημάτων ή τους γραμματικούς συνδυασμούς (μορφοσύνταξη) γενικά, τις συνταγματικές σχέσεις από τα μαθηματικά, υπολογισμούς π.χ. στην άλγεβρα από τη μουσική, και την τέχνη γενικότερα, την εστίαση στη λεπτομέρεια και την ανάλυση του καλλιτεχνικού συνόλου σε διακριτές ενότητες, λ.χ. νότες ελέγχει επίσης την αντίληψη της χρονικής ακολουθίας. Το δεξί ημισφαίριο καθορίζει την ικανότητα συνθετικής αντίληψης και ολιστικής βίωσης και ελέγχει το αριστερό μέρος του σώματος. Συνδεόμενες δεξιότητες: από τη γλώσσα, ελέγχει τομείς που απαιτούν συνολική αντίληψη, π.χ. στοιχεία σημασίας και χρήσης, τη μη κυριολεκτική γλώσσα, λ.χ. τη μεταφορά, την ειρωνεία, το χιούμορ, και γενικότερα τις παραδειγματικές σχέσεις αναλόγως, από τα μαθηματικά, τη γεωμετρία για τη μουσική-τέχνη συνεισφέρει στην ολιστική αντίληψη του καλλιτεχνικού αποτελέσματος και τη βίωση μιας σύνθεσης ως όλου (όπως η εκτίμηση μιας μελωδίας) είναι α-χρονικό, αλλά ελέγχει την ικανότητα προσανατολισμού στο χώρο, ευθύνεται για την αντίληψη και την εκδήλωση των συναισθημάτων, την αναγνώριση των προσώπων ή των εικόνων. Οι λειτουργίες των δύο ημισφαιρίων, επομένως, συνδέονται με δυο τύπους σκέψης και επεξεργασίας των πληροφοριών: ένας είναι ο αφηρημένος, λογικο-αναλυτικός (σχετίζεται με το αριστερό ημισφαίριο) και ο συγκεκριμένος, βιωματικός, ολιστικός και εικονικο-δεικτικός (δεξί ημισφαίριο). Για τα γλωσσικά δεδομένα, έχει τονιστεί η σημασία της ομαλής λειτουργίας κυρίως του αριστερού ημισφαιρίου. Πραγματικά, ασθενείς με βλάβες στο αριστερό ημισφαίριο είχαν πολύ πιο εκτεταμένα γλωσσικά προβλήματα απ ό, τι ασθενείς με βλάβες στο δεξί ημισφαίριο. Η συμβολή του δεξιού ημισφαιρίου στη γλώσσα (συγκεκριμένα, στον σημασιοπραγματολογικό τομέα) είχε επισημανθεί αρκετά νωρίς από τον Carl Wernicke, ωστόσο οι κλινικές παρατηρήσεις για το αριστερό ημισφαίριο υπερίσχυσαν στην έρευνα και καθυστέρησαν την επαρκή μελέτη της συνεισφοράς και του δεξιού ημισφαιρίου. Φυσικά, είναι δύσκολο να παρατηρήσουμε εκδηλώσεις του ενός μόνο ημισφαιρίου χωρίς την ταυτόχρονη παρεμβολή και του άλλου για να εκτιμήσουμε ακριβώς τη συμβολή τους σε μια σειρά λειτουργιών. Με την ανάπτυξη όμως της νευροχειρουργικής και μιας νέας γενιάς φαρμάκων και θεραπευτικών μεθόδων 5 δόθηκε η δυνατότητα να παρατηρηθούν, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα, λειτουργίες του ενός ή του άλλου ημισφαιρίου χωριστά, ακόμη και στο ίδιο άτομο. 5. Όπως η μέθοδος της διατομής του μεσολοβίου (split brain), διαδικασία κατά την οποία προκαλείται η διακοπή της επικοινωνίας μεταξύ των ημισφαιρίων, π.χ. για την παρεμπόδιση της επέκτασης μιας παθολογικής κατάστασης από το ένα ημισφαίριο στο άλλο. 17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Από έρευνες έχει διαπιστωθεί ότι σε όλους τους δεξιόχειρες και σε ένα 60% των αριστερόχειρων το κυρίαρχο ημισφαίριο για την αντίληψη και την παραγωγή της γλώσσας είναι το αριστερό. Στο σύνολο του πληθυσμού, το 98% των ανθρώπων έχει για τη γλώσσα κυρίαρχο το αριστερό ημισφαίριο, ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός εμφανίζει ως κυρίαρχο το δεξί ημισφαίριο ή ισότιμη λειτουργία και των δύο. Δεν μπορούμε ακόμα να υπολογίσουμε με ακρίβεια πότε αρχίζει η διαδικασία της ημισφαιρικής εξειδίκευσης στα παιδιά, καθώς μελέτες σε βρέφη δεν υπέδειξαν σαφείς περιοχές, αποκλειστικά υπεύθυνες για τη γλώσσα. Ένα μέρος των ερευνητών υποστηρίζει ότι η ημισφαιρική εξειδίκευση αρχίζει μετά το δεύτερο έτος και ολοκληρώνεται μετά το δέκατο. Αυτό εξηγεί ίσως γατί μικρά παιδιά με βλάβη του αριστερού ημισφαιρίου μπορούν να αναπτύξουν κανονικά τη γλώσσα (το «υγιές» δεξί ημισφαίριο αναλαμβάνει τις λειτουργίες του «άρρωστου»). Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι η γλώσσα είναι «εγγεγραμμένη» στο αριστερό ημισφαίριο από τη γέννηση, ή ακόμα πιο πριν, ενώ το περιβάλλον συμπληρώνει τη διαδικασία της ημισφαιρικής εξειδίκευσης, αν και σε μικρότερο βαθμό. Πάντως, περίπου το ίδιο διάστημα που αρχίζει το παιδί να μιλά, εμφανίζεται και η προτίμηση στη χρήση του δεξιού συνήθως χεριού: σημειώνουμε ότι το δεξί χέρι ελέγχεται από το αριστερό ημισφαίριο, που ελέγχει κατ εξοχήν τη γλώσσα. Αντίθετα, ο εγκέφαλος των ζώων δεν εμφανίζει λειτουργική ασυμμετρία (με εξαίρεση τα ωδικά πτηνά) και δεν εμφανίζεται η προτίμηση στη χρήση κάποιου μέλους. Η ανάπτυξη της προτιμησιακής χρήσης ενός χεριού εικάζεται ότι είχε άμεση σχέση με τη χρήση εργαλείων και την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Για τη σχέση γλώσσας και ημισφαιρικής εξειδίκευσης έχουν διατυπωθεί δύο κυρίως θέσεις: η μια πρεσβεύει ότι η ημισφαιρική εξειδίκευση στο ανθρώπινο είδος είναι αποτέλεσμα της γλώσσας, ενώ η άλλη ότι η ημισφαιρική εξειδίκευση είναι συνάρτηση της ομιλίας και της προτίμησης για τη χρήση του ενός χεριού, που συνιστούν δύο μοναδικά ανθρώπινες ικανότητες. 1.4 πρoϋπoθεςεις για την αναπτυξη της γλωςςας Tο μικρό παιδί δεν αρχίζει να μιλάει ξαφνικά μια τυχαία μέρα επειδή είναι απλώς χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους: στο υποκεφάλαιο αυτό θα θίξουμε με συντομία γιατί το παιδί μιλάει κάποια στιγμή και πότε γίνεται αυτό, δηλαδή ποιες είναι οι γενικότερες αναπτυξιακές προϋποθέσεις για την εμφάνιση της γλώσσας στο παιδί. 18

H Ελένη Μότσιου είναι Λέκτορας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) με γνωστικό αντικείμενο «Θεωρία και ανάπτυξη της γλώσσας σε μονόγλωσσους και δίγλωσσους ομιλητές». Το βιβλίο Εισαγωγή στην ανάπτυξη της γλώσσας αποτελεί ένα εγχειρίδιο με στόχο την περιγραφή και την ερμηνεία βασικών σταδίων και χαρακτηριστικών που εμφανίζονται στη γλώσσα του παιδιού καθώς αυτό αναπτύσσεται. Eισαγωγικά δίνεται μια περιγραφή της επιστημονικής περιοχής που καταλαμβάνει η απόκτηση της γλώσσας: παρουσιάζονται οι τομείς της γλωσσικής ανάπτυξης, δηλαδή τι ακριβώς κατακτά το παιδί σε κάθε γλωσσικό υποσύστημα (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία-λεξιλόγιο, πραγματολογία), θίγονται όμως και όψεις που άπτονται της γλώσσας (γλώσσα και εγκέφαλος) ή αφορούν τη γενικότερη ανάπτυξη του παιδιού. Στη συνέχεια περιγράφονται βασικά στάδια και χαρακτηριστικά της πρώιμης γλωσσικής ανάπτυξης (0-3 έτη) σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα. Ιδιαίτερη έκταση δίνεται στη γλώσσα του παιδιού κατά την προσχολική περίοδο (3-6 έτη) η περιγραφή της γλώσσας των νηπίων καλύπτει όλους τους τομείς της γλωσσικής ανάπτυξης με αρκετή πληρότητα και πολλά παραδείγματα. Στο βιβλίο παρουσιάζεται επίσης η ανάπτυξηδιεύρυνση της γλώσσας κατά τα σχολικά χρόνια (6-12 έτη) και περιγράφεται με συντομία η παιδική διγλωσσία (ή και πολυγλωσσία), όταν δηλαδή ένα παιδί αναπτύσσει σε ένα καθορισμένο χρονικό πλαίσιο δύο ή περισσότερες γλώσσες. Βασικές θεωρητικές απόψεις που αφορούν την ερμηνεία της γλωσσικής ανάπτυξης αλλά και μια απόπειρα εμβάπτισης του αναγνώστη στα είδη των διαταραχών του λόγου στην προσχολική ηλικία δίνονται προς το τέλος του βιβλίου. ISBN 978-960-12-2348-3