Προλογικό σημείωμα Η όλη προβληματική της παιδικής ηλικίας και των δικαιωμάτων του παιδιού προσλαμβάνει στις μέρες μας ιδιαίτερο επιστημονικό, κοινωνικό και πολιτικό ενδιαφέρον. Παρ όλα αυτά, τα περισσότερα από τα παιδαγωγικά τμήματα των πανεπιστημίων της χώρας μόνο λίγο, μερικώς ή με πτυχές μόνο του θέματος, καθώς και φαινομένων που άπτονται αυτού ασχολήθηκαν μέχρι σήμερα, παραγνωρίζοντας χαρακτηριστικά και έντονα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το «κοινό», το «ακροατήριο» του σύγχρονου μαχόμενου εκπαιδευτικού της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, σε σχέση μάλιστα με τα οποία είναι περισσότερο από προφανές ότι αυτός θα έπρεπε να διαθέτει επιστημονική ενημέρωση. Ο συλλογικός αυτός τόμος, παρότι δεν πρόκειται για πρακτικά με τη στενή και καθιερωμένη έννοια του όρου, όπως μάλιστα συνήθως αυτός χρησιμοποιείται, ουσιαστικά βασίζεται στο περιεχόμενο εισηγήσεων μιας ημερίδας που πραγματοποιήθηκε στο Κεντρικό Κτίριο του Πανεπιστημίου Αθηνών με πρωτοβουλία και συνεργασία αφενός της Κατεύθυνσης «Κοινωνιολογία Εργασίας, πολιτικές αγοράς εργασίας - μειονότητες - παιδική ηλικία» του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών και αφετέρου του Εργαστηρίου Κοινωνικών Επιστημών του Τομέα Ανθρωπιστικών Σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με την
12 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ σημειωμα ευκαιρία της συμπλήρωσης των τεσσάρων πρώτων χρόνων λειτουργίας αυτής της Κατεύθυνσης. Η βιομηχανική κοινωνιολογία, δηλαδή η κοινωνιολογία όχι της βιομηχανίας αλλά της εργασίας στο βιομηχανικό πλαίσιο, δηλαδή στο πλαίσιο της σύγχρονης μεταβιομηχανικής κοινωνίας, δεν περιορίζεται στην κοινωνιολογική μελέτη της παραδοσιακής εργασίας. Αντίθετα, με επίκεντρο και αφετηρία αυτήν και τις επιπτώσεις που σήμερα επέρχονται στο εργασιακό φαινόμενο από τη χρήση των νέων τεχνολογιών, εξοβελίζει το ερευνητικό της ενδιαφέρον από το μικρο- στο μακροκοινωνιολογικό επίπεδο και σε ολόκληρο το ντόμινο των μεταβολών που πυροδοτείται στις κοινωνικές δομές της σύγχρονης βιομηχανικής οργάνωσης, δηλαδή της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Η ομώνυμη Κατεύθυνση του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, όπως είναι επιστημολογικά και μεθοδολογικά εύλογο, αντιστοιχείται με αυτό το πλαίσιο, από το οποίο και αντλεί τις δύο ευρύτερες βασικές θεματικές με τις οποίες ασχολείται. Ειδικότερα, όπως δηλώνεται και από τον υπότιτλό της, «πολιτικές αγοράς εργασίας - μειονότητες - παιδική ηλικία», από ολόκληρο το φάσμα των προβλημάτων που παράγουν οι σύγχρονοι μετασχηματισμοί σε επίπεδο κοινωνικών δομών επιλέγονται δύο ευρείες θεματικές. Συνεκτικά, συνθετικά και συνοπτικά, η πρώτη από αυτές αναφέρεται στις κοινωνικές διακρίσεις στην αγορά εργασίας, ενώ η δεύτερη στη φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισμό στην παιδική ηλικία. Ο σκοπός της παρούσας έκδοσης αλλά και της ημερίδας που προηγήθηκε αυτής είναι εισαγωγικός, με την έννοια ότι αποτελεί προσπάθεια μιας πρώτης γενικής εισαγωγής σε μια νέα, για τα δεδομένα του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης
προλογικο σημειωμα 13 του Πανεπιστημίου Αθηνών, θεματική, το οποίο απέδιδε παραδοσιακά ιδιαίτερη έμφαση σε παραδοσιακά παιδαγωγικά ζητήματα, αγνοώντας, όπως και άλλα παιδαγωγικά τμήματα, σύγχρονα προβλήματα υπαρκτά, καίριας κοινωνικής σημασίας και επικαιρότητας, εξαιρετικού κοινωνιολογικού αλλά και παιδαγωγικού εντέλει ενδιαφέροντος. Η συγκεκριμένη θεματική, «Παιδική ηλικία και τα δικαιώματα του παιδιού», στο πλαίσιο της προαναφερθείσας Κατεύθυνσης του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών, στα πλαίσια των ερευνητικών, εκπαιδευτικών και γενικότερα επιστημονικών δραστηριοτήτων και προσεγγίσεων του Εργαστηρίου Κοινωνικών Επιστημών αλλά και της παρούσας έκδοσης, αντιμετωπίζεται κυρίως κοινωνιολογικά. Όπου όμως είναι αναγκαίο, οι διάφορες πτυχές αυτής αντιμετωπίζονται και πολυεπιστημονικά, όπως επιβάλλει η φύση τόσο συγκεκριμένων φαινομένων όσο και ενός παιδαγωγικού τμήματος. Επίσης, η προσέγγιση, όπως προαναφέρθηκε, είναι γενική εισαγωγική, αποφεύγοντας για τον λόγο αυτόν να συμπεριλάβει ειδικές θεματικές, που θα απαιτούσαν ιδιαίτερες, και μάλιστα εξαιρετικά εκτεταμένες, αναφορές, εφόσον ουσιαστικά καθεμία από αυτές θα συνιστούσε χωριστό κεφάλαιο. Επιπλέον όμως η παρούσα έκδοση, ενσωματώνοντας με τη μορφή ειδικού ένθετου το «Βήμα των Νέων Επιστημόνων», υλοποιεί έναν επιπλέον φιλόδοξο και τολμηρό στόχο: καθιερώνει πλέον, για δεύτερη διαδοχικά φορά, την ανάδειξη της πρώτης επιστημονικής παραγωγής, του πρώτου επιστημονικού έργου μεταπτυχιακών φοιτητών και υποψήφιων διδακτόρων μας, με την επίγνωση αφενός ότι το έργο τους, αν και αξιόλογο, είναι εύλογο να έχει αδυναμίες και αφετέρου ότι μαζί με αυτούς κρίνονται και οι δάσκαλοί τους, δηλαδή εμείς.
ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΟΜΙΛΙΑ 15 Εναρκτήρια ομιλία του Λάμπρου Κανελλόπουλου* Η επέτειος των είκοσι χρόνων αποκτά μια ιδιαίτερη ιστορικήπολιτική σημασία και βαρύτητα για τα ανθρώπινα δικαιώματα, και ιδιαίτερα για τα δικαιώματα του παιδιού. Σήμερα τα ανθρώπινα δικαιώματα βρίσκονται σε βαθιά κρίση και αμφισβήτηση. Αυτή η αμφισβήτηση αποτελεί μια κορυφαία δημοκρατική πρόκληση για όλη την ανθρωπότητα. Η αντιμετώπισή της θα κρίνει την ποιότητα και τον χαρακτήρα του πολιτισμού του 21ου αιώνα. Η UNICEF έχει παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάδειξη της αξίας των δικαιωμάτων του παιδιού μέσα από τη δημιουργία και προώθηση στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ μιας ειδικής σύμβασης. Σήμερα πρωτοστατεί στην κατοχύρωση και στον σεβασμό της από όλα τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ. Η Σύμβαση υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στις 20.11.1989. Αποτελεί την πιο ευρέως αποδεκτή συνθήκη ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ιστορία. Είναι το μοναδικό κείμενο οικουμενικής αποδοχής στον πλανήτη 191 χώρες την έχουν επικυρώσει, εκτός από τις ΗΠΑ και τη Σομαλία. * Πρόεδρος της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής της UNICEF.
16 ΛΑΜΠΡΟΣ κανελλοπουλοσ Η Σύμβαση αναγνωρίζει ότι τα παιδιά έχουν δικαιώματα όπως οι ενήλικες, έχουν όμως και επιπλέον δικαιώματα, καθώς χρειάζονται φροντίδα και προστασία. Προβάλλει, επίσης, τις ευθύνες των παιδιών απέναντι στους γονείς τους, καθώς και τον σεβασμό στα πιστεύω και στην κουλτούρα των άλλων ανθρώπων. Κεντρικό σημείο της Σύμβασης είναι ότι ανταποκρίνεται σε όλα τα παιδιά χωρίς διακρίσεις, επικεντρώνοντας την προσοχή των κρατών στα περιθωριοποιημένα παιδιά. Θέτει στοιχειώδεις αρχές για την ευημερία των παιδιών στα διάφορα στάδια της εξέλιξής τους, που κατοχυρώνονται μέσω ενός δεσμευτικού νομικού πλαισίου. Υπάρχουν τέσσερις βασικές αρχές στις οποίες στηρίζεται η Σύμβαση: Ότι όλα τα δικαιώματα εφαρμόζονται εξίσου σε όλα τα παιδιά, χωρίς εξαίρεση ή διάκριση. Ότι το συμφέρον των παιδιών πρέπει να είναι ο πρωταρχικός συλλογισμός σε κάθε ενέργεια που τα αφορά. Ότι τα κράτη έχουν την υποχρέωση να διασφαλίζουν την επιβίωση και ανάπτυξη κάθε παιδιού. Ότι οι απόψεις των παιδιών πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σε όλα τα θέματα που τα αφορούν. Τα δικαιώματα κατηγοριοποιούνται σε τέσσερις μεγάλες ομάδες: Της επιβίωσης. Της ανάπτυξης. Της προστασίας. Της συμμετοχής.
ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΟΜΙΛΙΑ 17 Συγκεκριμένα: 1η ομάδα: Υγειονομική περίθαλψη. Διατροφή. Μητρικός θηλασμός. Η Σύμβαση αναφέρει ότι κάθε παιδί έχει το δικαίωμα στη ζωή (άρθρο 6). Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα σε καλή υγεία (άρθρο 24). Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα σε ένα αξιοπρεπές επίπεδο ζωής (άρθρο 27). 2η ομάδα: Εκπαίδευση για όλους. Σχεδόν 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι προβλέπεται ότι θα εισέλθουν στον 21ο αιώνα χωρίς να μπορούν να διαβάσουν ένα βιβλίο ή να γράψουν το όνομά τους. Τα 2 / 3 θα είναι γυναίκες. Η εκπαίδευση είναι το θεμέλιο για μια ελεύθερη και ολοκληρωμένη ζωή. Η εκπαίδευση είναι δικαίωμα όλων των παιδιών και υποχρέωση κάθε κυβέρνησης. 3η ομάδα: Προστασία στους αδύναμους.
18 ΛΑΜΠΡΟΣ κανελλοπουλοσ Κάθε παιδί πρέπει να προστατεύεται από τη βία και την κακοποίηση (άρθρο 19). Τα προσφυγόπουλα έχουν δικαίωμα ειδικής προστα σίας και βοήθειας (άρθρο 22). Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να προστατεύεται από οικονομική εκμετάλλευση και εργασία σε μέρη ή συνθήκες που καταστρέφουν την υγεία του ή παρενοχλούν την εκπαίδευσή του (άρθρο 34). Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα στην προστασία κατά τη διάρκεια πολέμου, και παιδιά κάτω των 15 ετών δεν πρέπει να λαμβάνουν μέρος σε ένοπλες συρράξεις (άρθρο 38). Τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να υπερασπίζονται τον εαυτό τους όταν κατηγορούνται για εγκλήματα (άρθρο 40). 4η ομάδα: Συμμετοχή. Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να εκφράζει τη γνώμη του (άρθρο 12). Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα της έκφρασης (άρθρο 13). Κάθε παιδί έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της σκέψης, της συνείδησης και των θρησκευτικών πεποιθήσεων (άρθρο 14). Κι όμως, οι προκλήσεις παραμένουν! Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού έχει φέρει σημαντική πρόοδο στην προώθηση των δικαιωμάτων των παιδιών, όμως οι προκλήσεις παραμένουν. Τα είκοσι χρόνια δεν είναι μόνο για αποτίμηση, είναι και για περισυλλογή, για περισσότερη δράση.
ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΟΜΙΛΙΑ 19 Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ακόμη και σήμερα περίπου 5.600.000 παιδιά πεθαίνουν με κύρια αιτία τον υποσιτισμό. Πάνω από 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι, αρκετοί από αυτούς παιδιά, δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό. Σχεδόν 425 εκατομμύρια παιδιά δεν έχουν πρόσβαση σε τουαλέτα, περίπου 101 εκατομμύρια παιδιά δεν πηγαίνουν σχολείο (τα 53 εκατομμύρια από αυτά είναι κορίτσια), 1,2 εκατομμύρια παιδιά πέφτουν θύματα τράφικινγκ, ενώ 126 εκατομμύρια παιδιά εξακολουθούν και εργάζονται, πολλά από αυτά κάτω από επικίνδυνες συνθήκες εργασίας. Ακόμη και σήμερα πολλά παιδιά θεωρούνται ιδιοκτησία των δικών τους και υπόκεινται σε πολλές μορφές κακοποίησης και εκμετάλλευσης. Η χώρα μας ενσωμάτωσε τη Σύμβαση το 1992, ισχυρό μέσο για τον μετασχηματισμό της σε μια ανοιχτή, πολυπολιτισμική κοινωνία χωρίς διακρίσεις. Σας ευχαριστώ για την πρόσκληση και την ευκαιρία να μοιραστώ αυτές τις σκέψεις μαζί σας.
20 ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ Η παιδική ηλικία και τα δικαιώματα του παιδιού του Δημοσθένη Δασκαλάκη* Πολλοί θεωρητικοί και ερευνητές από όλες τις κοινωνιολογικές σχολές εδώ και δεκαετίες είχαν ασχοληθεί με το ζήτημα της κοινωνικοποίησης. Μέχρι το 1980 τα παιδιά είχαν αντιμετωπιστεί μόνο ως υποκείμενα που μαθαίνουν ή ως εν δυνάμει και υπό διαμόρφωση ενήλικες. Οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις για το παιδί και την παιδική ηλικία μέχρι πριν από τρεις δεκαετίες εξαντλούνταν σχεδόν αποκλειστικά στα σχετικά με την κοινωνικοποίηση ζητήματα. Ιδιαίτερη άνθηση και επιρροή απέκτησαν οι λειτουργιστικές θεωρίες της κοινωνικοποίησης, ιδίως κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, υποστηρίζοντας ότι οι κοινωνικοί θεσμοί, όπως η οικογένεια και το σχολείο, διαδραματίζουν ουσιαστικό ρόλο, αφού διαμορφώνουν το αναπτυσσόμενο παιδί συμβάλλοντας στο να εσωτερικεύει τις αξίες και τους κανόνες της κοινωνίας των ενηλίκων. Επιπλέον όμως, κατά τη δεκαετία του 1950, το παιδί, εκτός από υποκείμενο που μαθαίνει, προσεγγίστηκε και ως «κοινωνική απειλή», ως απειλή για την κοινωνική ευταξία, στο πλαίσιο πλήθους μελετών σχετικών με τη νεανική παραβατικότη- * Καθηγητής Βιομηχανικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ 21 τα, ενώ περαιτέρω, κατά τις δεκαετίες του 1960 και του 1970, αντιμετωπίστηκε ερευνητικά ως θύμα σεξουαλικής ή άλλης φυσικής κακοποίησης. Από τη δεκαετία όμως του 1980 δημιουργείται μια νέα τάση αναφορικά με τη μελέτη της παιδικής ηλικίας, που αποτυπώνεται σε ένα ρεύμα σχετικών μελετών. Με αφετηρία το έργο του Γάλλου ιστορικού Φιλίπ Αριές (Philippe Ariès) 1, που εγκαθίδρυσε την κατηγορία της παιδικής ηλικίας όπως αυτή χρησιμοποιείται σήμερα από την ιστορική και κοινωνική έρευνα, δόθηκαν νέα ερεθίσματα. Το παιδί αντιμετωπίζεται πλέον ως δρων κοινωνικό υποκείμενο με ποικίλες βιωματικές εμπειρίες και ζωές, που συγκροτούν την παιδική ηλικία ως κοινωνική και πολιτισμική κατασκευή με μεταβαλλόμενο περιεχόμενο στον χώρο και στον χρόνο, μια κατηγορία κοινωνική και κοινωνιολογική, που, υπό αυτή την έννοια, φέρει ιδιότητες οι οποίες μπορεί να διαφωτίσουν πώς οργανώνονται και νοηματοδοτούνται ποικίλες άλλες κοινωνικές κατηγορίες αλλά και ποικίλες κοινωνικές κατασκευές της παιδικής ηλικίας, καθώς και της ενήλικης ζωής. Η τάση αυτή στη μελέτη της παιδικής ηλικίας εξελίχθηκε κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, ενώ, κατά τη δεκαετία του 1990 ειδικότερα, μεγάλες γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές με παγκόσμια εμβέλεια και επιπτώσεις οδήγησαν στη διερεύνηση παγκόσμιων πολιτισμικών και οικονομικών παραμέτρων σε σχέση με την παιδική ηλικία. Τα παιδιά της φτώχειας, της προσφυγιάς, της μετανάστευσης, του πολέμου, τα παιδιά του δρόμου και τα παιδιά στον δρόμο, φαινόμενα που συνδέονται με την παγκόσμια φτώχεια, τα κύματα προσφύγων και μεταναστών, τους περιφερειακούς πολέμους και την παγκοσμιο- 1. Αριές, Φ., (1990), Αιώνες Παιδικής Ηλικίας, εκδόσεις Γλάρος, Αθήνα.