Ελαιώνας - Αιγάλεω 1
Ιστορικά H πορεία της ανάπτυξης του Αιγάλεω και του Ελαιώνα από την ανακήρυξη της Aθήνας σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα 2
Ιστορικά Στην αρχαιότητα Ιερά οδός: Η Ιερά Οδός εκτείνεται σε 22 χιλιόμετρα, αρχίζει από το νεκροταφείο του Κεραμεικού, εκεί όπου παλιά υπήρχε η Ιερά Πύλη, και καταλήγει στην Ελευσίνα. Αυτή την οδό ακολουθούσε η πομπή των Μεγάλων Ελευσινίων. Και τις δύο πλευρές της κοσμούσαν μνημεία ηρώων και επιτύμβιες στήλες επιφανών Αθηναίων (που είχαν την τιμή να ταφούν εκεί). Αναλυτική περιγραφή των μνημείων αυτών βρίσκεται στο έργο του Παυσανία «Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά».Η πόλη περιελάμβανε κάποτε τμήμα του Αττικού Ελαιώνα, ο οποίος ήταν τόπος συνάντησης, συζήτησης και φιλοσοφίας προσωπικοτήτων, όπως ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας. Μέχρι την συγκρότηση της κοινότητας του Αιγάλεω Ίχνη της Ιερά Οδού που βρέθηκαν με την δημιουργία του μετρό στη πλατεία Εσταυρωμένου 1833 ανακήρυξη Αθήνας σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους πληθυσμός 12.000 άτομα ρυμοτομικό σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, ακολουθούν και άλλα πολεοδομικά σχέδια(vonκlenze,k.fr.schrinkel)που διατηρούν τον πυρήνα του αρχικού σχεδιασμού, το ιστορικό τρίγωνο του 1834 1888 χάρτης δυτικής Αττική, όπου διακρίνεται το πυριτιδοποιείο 1843 3 Σεπτεμβρίου επανάσταση για το Σύνταγμα 1870 απομάκρυνση Όθωνα, πρωθυπουργία Τρικούπη πραγματοποιούνται τα πρώτα έργα υποδομών σημαντική αύξηση του πληθυσμού εγκατάσταση στην Αθήνα αστών ομογενών ανάπτυξη της βιομηχανίας σε Αθήνα και Πειραιά ανέγερση μεγάλων δημόσιων κτιρίων και μεγάρων ένταση ταξικών αντιθέσεων επέκταση σχεδίου πόλεως Η καμινάδα του πυριτιδοποιείο στο άλσος Αιγάλεω Σχέδιο Κaupert, διακρίνονται η Ιερά Οδός, ο Κηφισός, η Θηβών και η λεωφόρος Αθηνών που συνδέει την Αθήνα με την Ελευσίνα 3
Ιστορικά 1922 μικρασιατική καταστροφή ερχομός προσφύγων στην Αθήνα δημιουργία προσφυγικών οικισμών Η διάνοιξη της οδού που συνδέει την Αθήνα με την Ελευσίνα και η δημιουργία του Πυριτιδοποιείου στη τοποθεσία που βρίσκεται ακόμα και σήμερα φέρνει τους πρώτους κάτοικους-εργάτες στην περιοχή. Η απογραφή του πληθυσμού το 1920 κάνει λόγο για 147 κατοίκους. Ο οικισμός θα αναπτυχθεί ουσιαστικά από τους πρόσφυγες, ενώ στις αρχές της δεκαετίας, σύμφωνα με προφορική παράδοση, θα εγκατασταθεί στο Μπαρουτάδικο μια ομάδα Ασσύριων προσφύγων.το 1928 ο πληθυσμός ανερχόταν σε 2150 άτομα και το 1929 απαλλοτριώθηκε περιοχή έκτασης 1 105 750 τ.μ. για την εγκατάσταση των προσφύγων. Μ αυτόν τον τρόπο δημιουργείται η κοινότητα των Νέων Κυδωνιών. Καταστροφή της Σμύρνης 1922 Χάρτης προσφυγικών μετά το 1922:χωροθέτηση οικισμών Στη περίμετρο,σε απόσταση από τον υπάρχον αστικό ιστό 1934 Ο οικισμός των Νέων Κυδωνιών, μαζί με άλλους, αποσπάται από τον δήμο Αθηναίων και ιδρύεται η κοινότητα του Αιγάλεω, στα δυτικά του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας, αποτελούμενη από τους συνοικισμούς α) τις Κυδωνίες,το Πυριτιδοποιείο, το Σωτηράκι, το κτήμα Αλεξάνδρου Λιούμη, β) την Αγία Βαρβάρα, την Αγία Ελεούσα, γ) το Χαϊδάρι, το Δαφνί, τη Νέα Φώκαια και το Σκαραμαγκά. Ένα χρόνο αργότερα οι τέσσερις τελευταίοι ενσωματώνονται στη νεοσυσταθείσα κοινότητα του Χαϊδαρίου, ενώ το 1949 η Αγία Βαρβάρα και η Αγία Ελεούσα αυτονομούνται με τη σειρά τους, δημιουργώντας ιδιαίτερη κοινότητα. Στην απογραφή του 1940, ο πληθυσμός του Αιγάλεω πλησιάζει τους 18.000 κατοίκους, και το 1941 αναβαθμίζεται σε δήμο. Χάρτης της πόλης των Αθηνών με τις μέχρι τότε επεκτάσεις του ρυμοτομικού σχεδίου Αεροφωτογραφία των Νέων Κυδωνιών 1937 4
Ιστορικά Μεσοπόλεμος Μετά την εγκατάσταση των προσφύγων στην Αθήνα, την τοποθέτηση των βιομηχανιών κατά μήκος του Κηφισού και την αστικοποίηση στις δύο πρώτες δεκαετίες του μεσοπολέμου δημιουργείται μια δυτική Αθήνα που πληθυσμός της θα ανήκει κυρίως στα λαϊκά στρώματα και θα διαχωρίζεται από την ανατολική όπου κατοικούν και τα ανώτερα αστικά στρώματα μέσω του Κηφισού. 1940 κατοχή εμφύλιος Ο πληθυσμός του Αιγάλεω αρχικά καταγόταν από την Μικρά Ασία, κυρίως από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί). Μετά τον εμφύλιο ο δήμος αποτέλεσε τόπο διαμονής εσωτερικών μεταναστών, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός του να υπερτετραπλασιαστεί μέσα σε 30 χρόνια (1940-1971).Τα επόμενα χρόνια συνεχίζει να αυξάνεται ο πληθυσμός μέχρι την τελευταία δεκαετία που παρουσιάζει μία μικρή μείωση. 1951 αεροφωτογραφία του δήμου Αιγάλεω Τέλος: Η σημερινή έκταση του δήμου, αποτέλεσμα της αύξησης του πληθυσμού του, διαμορφώθηκαν με τη προσθήκη νέων περιοχών στο αρχικό κέντρο, τις Νέες Κυδωνίες, που είχε εγκριθεί με το Διάταγμα 612/35.Η πρώτη προσθήκη έγινε το 1937,για να ακολουθήσει η επέκταση στην ανατολική πλευρά του Μπαρουτάδικου το 1952, στον Αγ. Κωνσταντίνο και στην οδό Κύπρου(1954), στο κάτω κτήμα Λιούμη (1955) και τέλος στα Νταμαράκια και στο άνω κτήμα Λιούμη(1967). Το Αιγάλεω σήμερα 5
Ιστορικά Ελαιώνας Κατά την αρχαιότητα φημισμένος ελαιώνας εκτεινόταν μεταξύ Ακαδημίας, Ιεράς Οδού και Κηφισού, μέχρι και την τουρκοκρατία με μερικά ελαιόδεντρα μεγάλης ηλικίας. Η κύρια είσοδος στην πόλη των Αθηνών ήταν από τα δυτικά. Στα κλασικά χρόνια εκεί ήταν το «κάλλιστον προάστειον» με το «δημόσιον σήμα». Μετά την ίδρυση του Νεοελληνικού κράτους η άρχισαν να μολύνονται τα πηγάδια και τα ρέματα της περιοχής από τα βοθρολήματα καθώς η πόλη δεν είχε υπονόμους να τα απορροφούν. Άλλη πηγή μόλυνσης αποτελούσαν τα σφαγεία που λειτουργούσαν με υποτυπώδεις συνθήκες υγιεινής. Το πλούσιο σε άργιλο έδαφος σε συνδυασμό με τα άφθονα κάποτευπόγεια νερά, το χαμηλό υψόμετρο, καθώς και η ευνοϊκή τοπογραφία (πεδινή θέση, ομαλό έδαφος) προσέλκυσαν από το 18 ο και το 19 ο αιώνα τα πρώτα ελαιοτριβεία και τα κεραμοποιεία, κοντά στην Ιερά Οδό. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου δημιουργήθηκαν οι πρώτες καλλιέργειες οπωροκηπευτικών, που προμήθευαν την Αθήνα (λαχαναγορά). Υπολείμματα με τις κατοικίες γαιοκτημόνων σώζονται ακόμη. Ακολούθησαν οι προπολεμικές εγκαταστάσεις χαρτοποιείων και σαπωνοποιείων, οι βυρσοδεψίες των δεκαετιών του 50 και 60 (κατά μήκος των οδικών αξόνων Ιεράς Οδού, Λ. Κηφισού κτλ), ως τα σύγχρονα συγκροτήματα πολυεπιχειρήσεων των κλάδων τροφίμων, χημικών προϊόντων, ηλεκτρικών συσκευών και πλαστικών. Το μοναδικό εναπομείναν δείγμα του άλλοτε φυσικού «ελαιοτοπίου» βρίσκεται στη θέση των ΤΕΙ Αιγάλεω, στη διασταύρωση της Π. Ράλλη με τη Θηβών. Σποραδικά εντοπίζονται μικροί ναοί των Βυζαντινών και Νεότερων χρόνων, κυρίως δυτικά του άξονα της Αγ. Άννης. Χάρτης Αθηνών και Πειραιώς τον καιρό του Παυσανία. Δίπλα στα Μακρά Τείχη, ο Ελαιώνας. Πηγή: Νικολάου Παπαχατζή, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις Αττικά Σήμερα ο Ελαιώνας αποτελείται από 9000 στρέμματα- εκ των οποίων τα 4000 είναι εκτός σχεδίου πόλης- με άναρχη δόμηση και δαιδαλώδες οδικό δίκτυο. Εμπίπτει διοικητικά στους δήμους Αθηναίων, Περιστερίου, Αιγάλεω, Μοσχάτου, Αγ. Ιωάννη Ρέντη και Ταύρου. Το Μάιο του 2007 εγκαινιάστηκε ο Σταθμός Μετρό Ελαιώνας, επί της Ιεράς οδού, στη συμβολή με την Εμμανουήλ Παππά. Από το 2006 βρίσκεται σε εξέλιξη η ανάπλαση μιας νησίδας της περιοχής κοντά στο σταθμό, με τη χωροθέτηση του νέου γηπέδου της ΠΑΕ «Παναθηναϊκός» καθώς και η κατασκευή μεγάλου εμπορικού συγκροτήματος. Η περιοχή του Ελαιώνα σε φωτογραφία του 1870, από τον Λυκαβηττό Πηγή: Εφημερίδα Το Βήμα 6
Αιγάλεω *Αιγάλεως (ή Αιγάλεων): Χαμηλό βουνό (ύψους 460μ. περίπου), στα δυτικά των Αθηνών με κατάληξη στο Πέραμα, (το στενό του Δαφνίου λεγόταν Ποικίλον Όρος, όπου και ο ναός του Απόλλωνα). Είναι το νοτιότερο τμήμα της Πάρνηθας. Η λέξη Αιγάλεω προέρχεται από τις λέξεις αίγες : κύματα και λάας : λίθος, βράχος (ο βράχος στον οποίο σπάζουν τα κύματα). 7
Το Αιγάλεω σήμερα Η ταυτότητα του Δήμου Αιγάλεω αναφέρεται στην πόλη που ουσιαστικά λειτουργεί ως "πρωτεύουσα" σε επίπεδο γεωγραφικής ενότητας. Διοικητικό και εμπορικό κέντρο το Αιγάλεω, με κεντροβαρική θέση στο Δυτικό Λεκανοπέδιο, με τις λειτουργίες αποτελεί το υπερτοπικό κέντρο εξυπηρετήσεων και πόλος έλξης των γειτονικών Δήμων. Πληθυσμός Σήμερα η επίσημη απογραφή της Στατιστικής Επετηρίδας για το 1991 εκτιμά πληθυσμό 79.560 κατοίκων, ενώ αντίθετα τα Στατιστικά δελτία καταναλωτών ΔΕΗ για το 1989 εκτιμούν πληθυσμό 107.715 κατοίκων. Σήμερα εκτιμάται ότι στην πόλη κατοικούν γύρω στους 120.000 κάτοικοι και η μέση καθαρή πυκνότητα είναι 225 κατ./ha. Αναλυτικότερα, η δομή του πληθυσμού, σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 1991, δεδομένου ότι τα αντίστοιχα στοιχεία από την απογραφή του 2001 δεν έχουν καταστεί ακόμη διαθέσιμα, παρουσιάζει την ακόλουθη μορφή. Ο πληθυσμός ηλικίας 0-14 ετών συμμετέχει με ποσοστό 19,4 % στο συνολικό πληθυσμό, ποσοστό το οποίο είναι ελαφρώς υψηλότερο από το αντίστοιχο της Περιφέρειας Πρωτεύουσας (18,2%). Υψηλότερο του μέσου όρου της Περιφέρειας Πρωτεύουσας είναι και το ποσοστό των παραγωγικών πληθυσμιακών ομάδων (69,8% έναντι 68,9%). Από τη σύγκριση των δύο φύλων μεταξύ τους, προκύπτει μάλιστα ότι τα παραπάνω ποσοστά είναι εντονότερα για τις γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες. Επιπλέον, ο Δείκτης Γήρανσης της περιοχής μελέτης είναι χαμηλότερος από το μέσο όρο της Περιφέρειας Πρωτεύουσας (0,56 έναντι 0,71). Το Αιγάλεω σήμερα από ψηλά 8
Το Αιγάλεω σήμερα Γεωγραφικά και μορφολογικά στοιχεία Γεωγραφικά βρίσκεται στη δυτική Αθήνα. Προς τα βόρεια συνορεύει με το Δήμο Περιστερίου, προς τα δυτικά με τους Δήμους Αγίας Βαρβάρας και Χαϊδαρίου, προς τα νότια με τους Δήμους Αγίου Ιωάννη Ρέντη και Νίκαιας και προς τα ανατολικά με το Δήμο Αθηναίων. Ο Δήμος περιβάλλεται βόρεια από τη Λεωφόρο Αθηνών, νότια από την Πέτρου Ράλλη και διασχίζεται από τρεις οδικούς άξονες υπερτοπικής σημασίας Θηβών, Ιερά Οδός και Κηφισού. Έτσι δημιουργούνται τέσσερα τεταρτημόρια που αποτελούν και τις τέσσερις συνοικίες του Δήμου. Έκταση πεδινή πλην της περιοχής Λιούμη που παρουσιάζει μεγαλύτερο υψόμετρο. Το Αιγάλεω διαθέτει συνολική έκταση 650 Ηα, από τα οποία η νομοθετημένη έκταση καλύπτει τα 538 Ηα. Η έκταση του μη νομοθετημένου τμήματος 112 Ηα αφορά την περιοχή του Ελαιώνα το μεγαλύτερο μέρος της οποίας καταλαμβάνεται από μεγάλες εγκαταστάσεις βιομηχανιών και βιοτεχνιών. Εθνικό σιδηροδρομικό δίκτυο Ηλεκτρικό σιδηρόδρομος Εθνική Οδός Οδός υπερτοπικής σημασίας Λεωφόρος Κηφισού στο ύψος της διασταύρωσης με την Ιερά 9
Το Αιγάλεω σήμερα Ο δήμος Αιγάλεω αντιμετωπίζει πρόβλημα έλλειψης ελεύθερων χώρων. Ο μόνος σημαντικός ελεύθερος είναι το άλσος του Αιγάλεω, εκεί που βρίσκεται και το Μπαρουτάδικο. Οι υπόλοιποι λίγοι ελεύθεροι χώροι είναι μικρής έκτασης (με εξαίρεση ίσως την πλατεία του Εσταυρωμένου) και βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλη την έκταση του δήμου.παρόλα αυτά το Αιγάλεω δεν παρουσιάζει την τραγική κατάσταση που έχουν άλλες πυκνοκατοικημένες περιοχές της Αθήνας όπως η Κυψέλη. Η περιοχή του δήμου Αιγάλεω χωρίζεται λόγω της λεωφόρου Κηφισού (ταχείας κυκλοφορίας) σε δύο περιοχές, μία γενικής κατοικίας στα ανατολικά και μία βιομηχανική ζώνη στα δυτικά (Ελαιώνας). Η περιοχή γενικής κατοικίας χωρίζεται από την Ιερά οδό και τη Θηβών. Κατά μήκος της Ιερά οδού αναπτύσσεται μία γραμμική ζώνη εμπορίου, η οποία διευρύνεται λίγο γύρω από την πλατεία Εσταυρωμένου. Σοβαρό πρόβλημα της περιοχής, που οδηγεί στην υποβάθμισή της, είναι η ύπαρξη οχλουσών δραστηριοτήτων στις κατοικημένες ζώνες, η οποία όμως περιορίζεται σταδιακά τα τελευταία χρόνια. Ο δήμος Αιγάλεω, αποτελώντας έδρα της νομαρχίας δυτικής Αττικής φιλοξενεί και αρκετές δημόσιες υπηρεσίες σε κτίρια που βρίσκονται διασκορπισμένα σε όλη την έκτασή του. Έχει όμως σημαντικές ελλείψεις σε κοινωνικές υποδομές. Χάρτης χρήσεων πριν την κατασκευή του σταθμού Πηγή: Πολεοδομία 1: αναλυτική προσέγγιση του αστικού χώρου 10
Το Αιγάλεω σήμερα Δομημένο περιβάλλον Ο Ο.Σ.Δ. για την περιοχή είναι 1.60, εκτός της περιοχής Λιούμη που είναι 1.80. Η μέση πυκνότητα δεν είναι ιδιαίτερα ψηλή, περίπου 200 κάτοικοι/ha. Ο τύπος της οικογενειακής πολυκατοικίας (οι πολυκατοικίες αυτές χτίστηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους από εσωτερικούς μετανάστες από το 1950 και μετά) που είχε από 1 έως 2 ορόφους, διατηρείται ακόμα και σήμερα σε αρκετά μεγάλο ποσοστό. Γι αυτό το λόγο ο σ.δ. σε πολλές περιπτώσεις δεν εξαντλείται. Κάτοψη σειράς κατοικιών για πρόσφυγες Παλιές κατοικίες Επιπλέον υπάρχουν και οι εργατικές πολυκατοικίες, που χτίστηκαν με δημόσιες δαπάνες και στις οποίες σήμερα κατοικούν αρκετοί οικονομικοί μετανάστες. Τα τελευταία 10 περίπου χρόνια αρχίζει να εφαρμόζεται όλο και περισσότερο στο Αιγάλεω το σύστημα της αντιπαροχής, με αποτέλεσμα την εξάντληση του σ.δ. και την δημιουργία κτιρίων με 3-5 περίπου ορόφους, αλλάζοντας σταδιακά την εικόνα του Αιγάλεω. Η λειτουργία σταθμού του μετρό στην περιοχή είναι πιθανό να ενισχύσει αυτή την αλλαγή. Τυπική άποψη δρόμου Δείγμα <<μοντέρνας>> πολυκατοικίας 11
Η περιοχή γύρω από το σταθμό του μετρό Χρήσεις γης Στο ισόγειο των κτιρίων φιλοξενούνται κυρίως εμπορικές χρήσεις τοπικής κυρίως σημασίας αλλά και ορισμένες υπερτοπικής. Η αγορά εξάλλου του Αιγάλεω εξυπηρετεί συχνά και κατοίκους γειτονικών δήμων. Επίσης υπάρχουν και ορισμένες δημόσιες υπηρεσίες. Στους ορόφους των κτιρίων γύρω από την πλατεία υπάρχει ένας συγκεντρωμένος αριθμός φροντιστηρίων αλλά και ιατρείων.στις πλευρές των οικοδομικών τετραγώνων που δεν βρίσκονται επί της πλατείας ή της Ιεράς οδού αναπτύσσονται κυρίως χρήσεις κατοικίας. Δεξιά επάνω: άποψη του εσωτερικού του Σταθμού Αιγάλεω του μετρό Δεξιά κάτω: άποψη της πλατείας Εσταυρωμένου και της Εκκλησίας Κάτω: γενική άποψη της πλατείας. 12
Περιοχή γύρω από το σταθμό Χρήσεις ισογείου Κλίμακα 1:2000 13
Περιοχή γύρω από το σταθμό Κυρίαρχες χρήσεις ορόφων Κλίμακα 1:2000 14
Η περιοχή γύρω από το σταθμό του μετρό Κτίρια Τα περισσότερα κτίρια είναι χτισμένα τις δεκαετίες 1950-1980, με αρκετά από αυτά να είναι χτισμένα γύρω στο 1950. Αυτά τα κτίρια του μεσοπολέμου είναι κατασκευασμένα από οπλισμένο σκυρόδεμα, έχουν χαμηλό ύψος, από ισόγεια μέχρι τριώροφα (το πιο πιθανό να έγιναν με προσθήκες). Γενικά βρίσκονται σε μέτρια προς καλή κατάσταση, λίγα είναι αυτά που έχουν αφεθεί στο χρόνο. Κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν είναι η καταστροφή του επιχρίσματος σε ορισμένα σημεία. Η συντήρηση των όψεων κτιρίων τις περισσότερες φορές είναι μάλλον επιφανειακή. Το φαινόμενο της εγκατάλειψης είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Παράλληλα υπάρχουν και ελάχιστα υπολείμματα κατοικιών από το 1920 και μετά. Πρόκειται για μικρές ισόγειες κατοικίες, κατασκευασμένες από πέτρα και που σήμερα βρίσκονται σε κακή κατάσταση. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν κτίρια της τελευταίας δεκαετίας,από οπλισμένο σκυρόδεμα, τα οποία με την εξάντληση του σ.δ. φτάνουν σε ύψος μέχρι και 6 ορόφων. Τέλος, είναι εμφανής και η τάση ανέγερσης νέων οικοδομών, για κατοικία, είτε σε πρώην ελεύθερους χώρους είτε στη θέση των μονοκατοικιών του μεσοπολέμου. 15
Περιοχή γύρω από το σταθμό Παλαιότητα Κλίμακα 1:2000 16
Περιοχή γύρω από το σταθμό Ύψος κτιρίων Κλίμακα 1:2000 17
Περιοχή γύρω από το σταθμό Κατασκευή Κλίμακα 1:2000 18
Περιοχή γύρω από το σταθμό Κατάσταση δομημένου περιβάλλοντος Κλίμακα 1:2000 19
Μέσα μαζικής μεταφοράς Το Αιγάλεω, μέχρι τη λειτουργία του μετρό το 2007,συνδεόταν με το κέντρο της Αθήνας,τις γειτονικές περιοχές και τον Πειραιά μόνο μέσω λεωφορείων. Ειδικά η σύνδεση με το δήμο Αθηνών είναι προβληματική,επειδή τα λεωφορεία διασχίζουν μέσω της Ιεράς Οδού τον Ελαιώνα, μια βιομηχανική περιοχή με σοβαρό κυκλοφοριακό πρόβλημα(μεγάλα φορτηγά, απορριμματοφόρα κλπ). Επίσης την κατάσταση επιδεινώνει η στένωση της Ιερά Οδού περίπου στο ύψος της Γεωπονικής Σχολής. Το 2007 ανοίγει ο σταθμός του μετρό στην πλατεία Εσταυρωμένου. Για την ώρα αποτελεί το τερματικό σταθμό της γραμμής 3 (Αιγάλεω- αεροδρόμιο). Πρόκειται να γίνει επέκταση της γραμμής μέχρι τον Πειραιά, συνδέοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μεγάλο κομμάτι των δυτικών προαστίων με το κέντρο και με τον Πειραιά, όπου εργάζεται ένας σημαντικός αριθμός κατοίκων του Αιγάλεω και των άλλων δυτικών προαστίων. Παράλληλα αλλάζουν οι διαδρομές των λεωφορείων έτσι ώστε να είναι δυνατή η πρόσβαση στο σταθμό με χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς. Εξάλλου δεν υπάρχει διαθέσιμος χώρος στάθμευσης κοντά στο σταθμό. 20
Ελαιώνας 21
Θεσμικό πλαίσιο Από το 1954, η προσπάθεια της Πολιτείας για νομοθετική ρύθμιση της περιοχής περνάει μέσα από διαδοχικά σχέδια, μελέτες, Νόμους και διατάγματα, που είτε δεν νομοθετούνται, είτε δεν εφαρμόζονται, είτε αντικαθίστανται από νεώτερα διαφορετικής φιλοσοφίας, είτε προσβάλλονται δικαστικά από τους ενδιαφερόμενους φορείς. Από το Ρυθμιστικό Σχέδιο του 1954 προβλέπεται κατοικία με πολύ χαμηλή πυκνότητα και σε μικρά τμήματα. Ούτε αυτό το Ρ.Σ., ούτε αυτό του 1965 απέκτησαν κανονιστική ισχύ. Μέχρι το νόμο 1515/85 θεσμοθετείται το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθήνας, το οποίο προβλέπει τη χρήση στον Ελαιώνα βιομηχανικών και βιοτεχνικών πάρκων (ΒΙΠΑ, ΒΙΟΠΑ), κατά ποσοστό περίπου 70% της έκτασης ενώ το υπόλοιπο 30% οργανώνεται σε γενική κατοικία κατά 18% και σε ειδικές χρήσεις. Στα ΒΙΠΑ- ΒΙΟΠΑ επιτρέπεται η επέκταση και η μετεγκατάσταση μέσης και χαμηλής όχλησης από τον ίδιο το Δήμο, ενώ επιβάλλεται η απομάκρυνση μεγάλων μονάδων υψηλής όχλησης που αδυνατούν να λάβουν τα αναγκαία μέτρα, ώστε να εκπέσουν σε άλλη κατηγορία όχλησης. Από τις πολεοδομικές μελέτες που ανατίθενται από το 1984 για τα ΒΠΑ-ΒΙΟΠΑ καμία μέχρι και το 1990 δε θεσμοθετείται. Τον Ιούλιο του 1990 το ΥΠΕΧΩΔΕ προχωρεί σε σύνταξη νέας μελέτης για ολόκληρη την περιοχή, που καταλήγει σε Π.Δ/γμα το οποίο δημοσιεύεται το Φεβρουάριο του 1991 (ΦΕΚ 74δ/91) και κατά του οποίου κατατίθενται προσφυγές στο Συμβούλιο Επικρατείας από τους ενδιαφερόμενους Δήμους. Το εν λόγω Π.Δ. εγκαταλείπει την ιδέα των ΒΙΠΑ-ΒΙΟΠΑ, δηλαδή καταργούν τις αμιγείς βιομηχανικές ζώνες και προτείνει ζώνες μικτές χρήσεις βιομηχανικές, εμπορικές και χονδρεμπορικές, την ανάμειξη κατοικίας με τις παραπάνω χρήσεις και εντατική εκμετάλλευση της γης (με υψηλούς συντελεστές δόμησης). Το ποσοστό τέλος των κοινόχρηστων χώρων πρασίνου δεν υπερβαίνει το 15% του συνόλου της έκτασης. Οι προσφυγές των Δήμων αφορούν,πέραν των διαδικαστικών, ακριβώς σε αυτά τα ζητήματα, καθώς και στην παντελή έλλειψη περιβαλλοντικής μελέτης. Το Π.Δ. δεν εφαρμόζεται και μέχρι τα τέλη του 1993 δεν επιτυγχάνεται ή αναθεώρησή του. Στις αρχές του 1994 μετά από εντολή του Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ, επιχειρείται από τον Οργανισμό Αθήνας σε συνεργασία με τη μελετητική ομάδα του ΕΜΠ, η εκπόνηση νέας πολεοδομικής μελέτης που οφείλει συν τοις άλλοις να λάβει υπόψη της τις απόψεις των Δήμων, του ΥΒΕΤ και των άλλων εμπλεκόμενων φορέων, τη διαμορφωμένη κατάσταση, καθώς και τις ανάγκες σε ευρύτερου δημόσιου Τομέα όπως είχαν επαναπροσδιορισθεί. Επάνω: Ελαιώνας- πρόταση γενικής ρύθμισης Πηγή: Οργανισμός ρυθμιστικού σχεδίου Σχεδιασμός μητροπολιτικής περιφέρειας, Εκδόσεις ΕΜΠ Δεξιά: Πρόταση οργάνωσης «Ελαιώνα» Πηγή: ο.π. 22
Ο Ελαιώνας σήμερα Σήμερα η περιοχή του Ελαιώνα εμπίπτει στα όρια των δήμων Αθηναίων (κατά 22% της συνολικής έκτασης), Αιγάλεω (16.5%), Περιστερίου (5.6%), Ταύρου (10%), Αγ. Ιωάννη Ρέντη (37.4%) και Μοσχάτου (8.2%), καταλαμβάνοντας συγχρόνως κεντρική περιοχή του οικιστικού ιστού της Πρωτεύουσας (απέχει 3 χλμ. από την Ομόνοια και μόνο 2 χλμ. από την Ακρόπολη και τον Κεραμεικό). Λόγω της νευραλγικής του θέσης ως προς το λιμάνι του Πειραιά και το Μητροπολιτικό Κέντρο της πόλης, του αβέβαιου ακόμη θεσμικού καθεστώτος που τον διέπει, της πολλαπλής ιστορικής του φυσιογνωμίας, αλλά και των πολλαπλών παλινδρομήσεων της Πολιτείας σε θέματα βιομηχανικής, περιβαλλοντικής και πολεοδομικής πολιτικής, ο Ελαιώνας συνιστά σήμερα μια κατακερματισμένη και αντιφατική πραγματικότητα. Κυρίαρχη εσωτερική λειτουργία στην περιοχή είναι η μικρής, μεσαίας και μεγάλης κλίμακας βιομηχανική δραστηριότητα και οι εγκαταστάσεις και χρήσεις που την πλαισιώνουν, ως υποδομή, ή ως υπηρεσίες υποστήριξης και εξυπηρέτησής της (αποθήκευση, μεταφορές). Εκτός από βιομηχανική περιοχή, όμως, ο Ελαιώνας μοιάζει σήμερα και με εκτεταμένο κυκλοφοριακό και μεταφορικό κόμβο. 23
Ο Ελαιώνας σήμερα Λόγω της διόγκωσης των μεταφορών, που ενισχύθηκε από το γεγονός ότι στην περιοχή συναντάται πληθώρα αστικών και υπεραστικών αξόνων, η μεταποιητική δραστηριότητα χάνει συνεχώς έδαφος προς όφελος του μεταφορικού/ αποθηκευτικού τομέα. Σ αυτήν την εξέλιξη συνέβαλε η αυξανόμενη ζήτηση για μεταφορές, καθώς και οι απαγορευτικές κατά καιρούς ρυθμίσεις για τη βιομηχανία από την Πολιτεία. Συγχρόνως το πλήθος των οικονομικών δραστηριοτήτων, άλλοτε μικρής κι άλλοτε μεγάλης οικονομικής επιφάνειας, διαμορφώνει ένα συνοθύλευμα ετερόκλητων κοινωνικών ομάδων με κοινό χαρακτηριστικό την έλλειψη συμφιλίωσης με το χώρο και αποκλειστική χρήση του για νόμιμες και παράνομες απολαβές. Η κερδοσκοπία και το ασταθές θεσμικό καθεστώς ευνοούν μια κατάσταση διαρκούς μεταβλητότητας και υπονομεύει την αποδοτικότητα των παραγωγικών επιχειρήσεων. Συνέπεια των παραπάνω είναι οι απότομες διακυμάνσεις στις τιμές γης και ένα βιομηχανικό και ημιβιομηχανικό κτισμένο περιβάλλον με έντονο χαρακτήρα προσωρινότητας και μηδενικές επενδύσεις σε πάγιο κεφάλαιο. Έτσι παρουσιάζεται σε μεγάλο βαθμό η εικόνα της εγκατάλειψης, της χωματερής ακόμη σε πολλά σημεία. 24
Ο Ελαιώνας σήμερα Από τους 2 χάρτες μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι η κατασκευή του σταθμού στον Ελαιώνα έχει πυροδοτήσει την οικοδομική δραστηριότητα, και γενικότερα την ανακατάταξη των χρήσεων. Όπως αναφέρθηκε, χτίζεται το νέο γήπεδο του «Παναθηναϊκού» και πλησίον μεγάλο εμπορικό κέντρο. Επίσης κατασκευάζεται το νέο Αμαξοστάσιο Ελαιώνα του μετρό. Ο σχεδιασμός προβλέπει επέκταση καθ ύψος σε δύο επιπλέον ορόφους, για να στεγασθούν μελλοντικά οι λειτουργίες του προβλεπόμενου Κεντρικού Σταθμού Υπεραστικών Λεωφορείων. (www.ametro.gr) Χάρτης χρήσεων πριν την κατασκευή του σταθμού Πηγή: Πολεοδομία 1: αναλυτική προσέγγιση του αστικού χώρου 25
Περιοχή γύρω από το σταθμό Χρήσεις γης Στην υπό μελέτη περιοχή κυριαρχούν χρήσεις μεταφορικές και αποθηκευτικές, καθώς και εμπορικές τοπικής αλλά και υπερτοπικής σημασίας (εμπόριο αυτοκινήτων, παλιατζίδικα κτλ.) Συναντώνται κτίρια γραφείων και διοίκησης, καθώς και κτίσματα και κομμάτια γης χωρίς χρήση, ή που λειτουργούν σαν χωματερές, για τα άχρηστο στις επιχειρήσεις εξοπλισμό (π.χ. εγκαταλειμμένα οχήματα κ.ά.) Οι χρήσεις ισογείου συμπίπτουν με αυτές των ορόφων. Σημαντικό θεωρούμε το γεγονός ότι ένα από τα κτίρια της περιοχής που παλιά στέγαζε το «Ελληνικό Μολύβι», έχει μετατραπεί σε πολιτιστικό κέντρο. Στην περιοχή είναι, τέλος, ορατή η ανάμιξη των χρήσεων κατοικίας και παραγωγικών διαδικασιών, που ερμηνεύεται από την ιστορική της διαδρομή, όπως έχει αναλυθεί παραπάνω. ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ, ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΧΟΝΔΡΕΜΠΟΡΙΟ, ΑΠΟΘΗΚΕΣ, ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ ΛΙΑΝΙΚΟ ΥΠΕΡΤΟΠΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ, ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΛΙΑΝΙΚΟ ΤΟΠΙΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΤΙΡΙΟ ΧΩΡΙΣ ΧΡΗΣΗ Κλίμακα 1:2000 26
Περιοχή γύρω από το σταθμό Ύψος κτιρίων Τα κτίρια της περιοχής είναι κυρίως ισόγεια, καθώς στην πλειοψηφεία τους είναι αποθηκευτικοί χώροι. Ωστόσο είναι ψηλά κτίρια, με μεγάλη χωρητικότητα. Το μέσο ύψος κυμαίνεται στα 7 μέτρα. Εξαιρέσεις είναι τα κτίρια επιχειρήσεων, που στεγάζουν και χώρους γραφείων, που είναι τριώροφα. Οι κατοικίες είναι κατά κανόνα ισόγειες. ΙΣΟΓΕΙΟ 1 ΟΡΟΦΟΣ 2 ΟΡΟΦΟΣ 3 ΟΡΟΦΟΙ και πλέον Κλίμακα 1:2000 27
Περιοχή γύρω από το σταθμό Κατασκευή Τα υλικά κατασκευής είναι οπλισμένο σκυρόδεμα, συνήθως σε συνδυασμό με μεταλλική στέγαση. Στις κατοικίες συναντάται και η πλινθοδομή, η στέγαση με λαμαρίνα και κεραμίδια, ενώ υπάρχουν κτίσματα κατασκευασμένα από πληθώρα υλικών, με μόνο σκοπό της άμεση στέγαση εμπορευμάτων. ΟΠΛΙΣΜΕΝΟ ΣΚΥΡΟΔΕΜΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΕΤΑΛΛΙΚΗ Ή ΞΥΛΙΝΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΠΛΙΝΘΟΚΤΙΣΟ Κλίμακα 1:2000 28
Περιοχή γύρω από το σταθμό Κατάσταση δομημένου περιβάλλοντος Τα περισσότερα κτίσματα βρίσκονται σε μέτρια έως κακή κατάσταση. Σε πολλά είναι φανερό ότι η συντήρηση αλλά και η κατασκευή εξ αρχής καλύπτει τις απολύτως βασικές προϋποθέσεις ώστε το κτίριο να μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Εξαίρεση αποτελούν τα κτίσματα στο μέτωπο της Ιεράς Οδού, μιας και στεγάζουν εμπορικές χρήσεις. Οι κατοικίες είναι κι αυτές συνήθως σε κακή κατάσταση και είναι φανερό ότι έγιναν σε διαδοχικές φάσεις. ΚΑΚΗ ΜΕΤΡΙΑ ΕΡΕΙΠΙΟ ΚΑΛΗ Κλίμακα 1:2000 29
Περιοχή γύρω από το σταθμό Παλαιότητα Όπως αναφέρθηκε, οι βιομηχανικές και συναφείς χρήσεις (μεταφορικές, αποθηκευτικές κτλ) κυριάρχησαν στον Ελαιώνα κυρίως μετά τον πόλεμο. Συνεπώς τα κτίρια στην περιοχή μελέτης χρονολογούνται μετά το 1950. 1950-1985 ΜΕΤΑ ΤΟ 1985 Κλίμακα 1:2000 30
Παρατηρήσεις Οι ίδιες της ανάγκες και οι απαιτήσεις της σύγχρονης πόλης - ιδιαίτερα ως κέντρου μιας ολόκληρης γεωγραφικής ενότητας- καθώς και οι ανάγκες των κατοίκων της, δημιούργησαν και προβλήματα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ελαιώνα, όπου η απραξία των αρμόδιων φορέων, ηθελημένη και μη, έχει διαμορφώσει μια έκταση με τεράστια περιβαλλοντική και ιστορική σημασία για το λεκανοπέδιο, σε βιομηχανική περιοχή χωρίς οργανωμένο πολεοδομικό σχεδιασμό στην πράξη. Με την κατασκευή του σταθμού του Μετρό, καθώς και με την «ανάπλαση» που συνοδεύεται από την κατασκευή του νέου γηπέδου της ΠΑΕ «Παναθηναϊκός», εκτιμάται ότι θα αλλάξουν ταχύτατα η πολεοδομική μορφή, το αστικό τοπίο και η φυσιογνωμία της περιοχής. Ωστόσο πρέπει να αναφερθούν οι θυελλώδεις αντιδράσεις στην κατασκευή τόσο του γηπέδου, όσο και του παρακείμενου εμπορικού συγκροτήματος γνωστής αθηναϊκής τεχνικής εταιρείας. Όσον αφορά στο γήπεδο, οι βασικές αντιδράσεις έχουν ως στόχο τη συνταχθέν επιχειρηματικό σχέδιο που συνδέεται με σκανδαλώδεις ρυθμίσεις, οικονομικές και πολεοδομικές, υπέρ του μεγάλου κεφαλαίου. Ο Δήμος έχει αναλάβει σχεδόν εξολοκλήρου τη χρηματοδότηση, ενώ η νέα σύμβαση αυξάνει την περίοδο που η ΠΑΕ ΠΑΟ δεν θα πληρώνει ενοίκιο για τη χρήση του γηπέδου από 20 χρόνια που είναι σήμερα σε 35 χρόνια. Επίσης χώρος που θα έπρεπε να ανήκει στους πολίτες και να αναβαθμίζει την ποιότητα της ζωής τους, θα αποτελέσει αντικείμενο εκμετάλλευσης από ιδιωτική ΑΕ. Συγχρόνως, η υπόλοιπη έκταση των 220 στρεμμάτων που αποτελεί την περιοχή παρέμβασης στον Ελαιώνα, παραμένει διαθέσιμη. Σε αυτήν έχουν ξεκινήσει ήδη εργασίες ανέγερσης εμπορικού μεγαθηρίου από τον όμιλο ΔΙΕΘΝΗΣ- ΤΕΧΝΙΚΗ- Μπ. Βωβός. Να σημειωθεί ότι η εταιρεία έχει κάνει χρήση ρυθμίσεων για μεταφορά συντελεστή δόμησης, που έχουν κριθεί αντισυνταγματικές από το Συμβούλιο της επικρατείας. Πλείστες κινήσεις πολιτών έχουν δραστηριοποιηθεί και διαμαρτυρηθεί στους φορείς. Στην περιβαλλοντική υποβάθμιση της περιοχής συμβάλλουν έντονα και οι δύο μεγάλοι κυκλοφορίας (Κηφισού, Ιερά Οδός). Επιπλέον στο Αιγάλεω σταθμεύει -ήδη από τη δεκαετία του 1980- και το μεγαλύτερο μέρος των απορριμματοφόρων του Δήμου Αθηναίων, κάτι που έχει ξεσηκώσει πολλές διαμαρτυρίες, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, παρά τις κατά καιρούς υποσχέσεις των δημοτικών αρχών και των δυο Δήμων. Επίσης σημαντικό "αγκάθι" για το δήμο Αιγάλεω αποτελεί η προοπτική δημιουργίας επί του εδάφους του, του Σταθμού Μεταφόρτωσης Απορριμμάτων, ο οποίος προορίζεται -σύμφωνα με πρόσφατες πληροφορίες- να δημιουργηθεί και αυτός - στην περιοχή του Ελαιώνα και αναμένεται να προκαλέσει μεγάλη περιβαλλοντική υποβάθμιση. Η έλλειψη σχεδιασμού και μέριμνας από το κράτος όσον αφορά την οικιστική ανάπτυξη της περιοχής έχει επιτρέψει την ανάπτυξη χρήσεων εντελώς ασύμβατες με την κατοικία. Παράλληλα, η υπερβολική συγκέντρωση συγκεκριμένων χρήσεων, όπως είναι το εμπόριο που αναπτύσσεται κατά μήκος Ιεράς Οδού και Θηβών, με υπερτοπικό συχνά χαρακτήρα, ενισχύουν την κυκλοφοριακή συμφόρηση. Υπολείμματα από τον καιρό της αυθαίρετης δόμησης αποτελούν οι πυλώνες της ΔΕΗ, συχνά και μέσα στις αυλές των σπιτιών. Οι υποσχέσεις και για αυτό το ζήτημα πολλές. Οι καταστάσεις αυτές δημιουργούν σημειακά ιδιαίτερα υποβαθμισμένες περιοχές κατοικίας, συνήθως με παλιές εργατικές πολυκατοικίες, παραμελημένες και σε κακή κατάσταση. Σ αυτές διαμένουν τώρα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα καθώς και πολλοί μετανάστες. Οι συνθήκες αυτές δημιουργούν και ποικίλες κοινωνικές συνέπειες. Μια έκφραση αυτών είναι οι υψηλοί δείκτες ανεργίας, σε ένα δήμο με μεγάλη πληθυσμιακή πυκνότητα και μεγάλο αριθμό νέων. Το έλλειμμα κοινωνικού εξοπλισμού, όπως κοινόχρηστοι χώροι, χώροι αθλητισμού, εκπαίδευσης κτλ. οδηγεί συχνά σε εντάσεις και συγκρούσεις με θύματα μειονότητες και άλλες ασθενείς κοινωνικές ομάδες (παράδειγμα ο πρόσφατος ξυλοδαρμός αλλοδαπών στο Αιγάλεω). 31
Χάρτης χρήσεων περιοχής Αιγάλεω - Ελαιώνα 32
Βιβλιογραφία - Πηγές Από τις Νέες Κυδωνίες στο Δήμο Αιγάλεω, Η συγκρότηση μιας πόλης στον 20 αιώνα, Ευγενία Μπουρνόβα, Εκδόσεις Πλέθρον Τα επτά βιβλία της πολεοδομίας, Δ.Ν. Καρύδης, Εκδόσεις Παπασωτηρίου Προτάσεις πολεοδομικής και κυκλοφοριακής ενοποίησης στην πόλη, η δυτική Αθήνα, Α. Σιόλας, Θ. Βλαστός, Εκδόσεις ΕΜΠ www.egaleo.gr www.egaleolib.gr www.minenv.gr Χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου, Κώστας Φωτεινάκης, ημερήσιος τύπος www.ntua.gr/egelados Οργανισμός ρυθμιστικού σχεδίου Σχεδιασμός μητροπολιτικής περιφέρειας, Εκδόσεις ΕΜΠ Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις Αττικά, Νικολάου Παπαχατζή 33