Δημήτρης Σπυρόπουλος Το χρονικό κατάρρευσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 1025-1461 μ.χ. Λευκή σελίδα
http://www.lefkiselida.gr Αυτό το κείμενο που δημοσιεύεται από τις εκδόσεις «Λευκή σελίδα», προστατεύεται από τους διεθνείς νόμους και τις διεθνείς συνθήκες που αφορούν τα συγγραφικά δικαιώματα. Η εκτύπωση του σε χαρτί, προορίζεται αποκλειστικά για τον αγοραστή και περιορίζεται στην προσωπική του χρήση. Κάθε άλλη αναπαραγωγή ή αντιγραφή, από όποιον και να προέρχεται, θα αποτελεί απομίμηση και θα υπόκειται στις προβλεπόμενες κυρώσεις από το σχετικό νομοθετικό πλαίσιο περί πνευματικής ιδιοκτησίας και από τις ισχύουσες διεθνείς συνθήκες για την προστασία των συγγραφικών δικαιωμάτων. Εκδόσεις Λευκή σελίδα Σταδίου 10, T.K. 105 64, Αθήνα Τηλ.: 210-3232870 IDDN.FR.010.0116295.000.R.P.2011.030.31500 Πρώτη έκδοση από τις εκδόσεις «Λευκή σελίδα», 2012
Ευχαριστώ θερμά την οικογένειά μου, που με βοήθησε υλικά, μα πάνω απ' όλα ηθικά, ώστε να μπορέσω να τελειώσω αυτό το βιβλίο κάτω από δύσκολες συνθήκες. Ευχαριστώ εξίσου τη Σέβη Χαραλαμποπούλου για την μετάφραση των αγγλικών κειμένων, δίχως την χρησιμοποίηση των οποίων το βιβλίο μου θα ήταν ελλιπές.
Περιεχόμενα Εισαγωγή...13 1. Σχετικά με το έτος έναρξης της βυζαντινής ιστορίας...17 2. Ο Ελληνισμός στο Βυζάντιο και η διαμόρφωση της ελληνικής εθνικής συνείδησης...21 3. Τα αίτια της παρακμής του Βυζαντίου (1025-1081)...43 4. Κωνσταντίνος Η (1025-1028)...53 4.1 Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Η (1025-1028)...53 4.2 Μια κριτική για τον Κωνσταντίνο Η...55 5. Ρωμανός Γ ο Αργυρός (1028-1034)...59 5.1 Η βασιλεία του Ρωμανού Γ Αργυρού (1028-1034)...59 5.2 Μια κριτική για τον Ρωμανό Γ Αργυρό...61 6. Μιχαήλ Δ Παφλαγόνας (1034-1041)...65 6.1 Η βασιλεία του Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα (1034-1041)...65 6.2 Μια κριτική για τον Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα...67 7. Η βασιλεία του Μιχαήλ Ε Καλαφάτη (1041-1042)...69 8. Κωνσταντίνος Θ ο Μονομάχος (1042-1055)...71 8.1 Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Θ Μονομάχου (1042-1055)..71 8.2 Μια κριτική για τον Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο...91 9. Θεοδώρα (1055-1056)...97 9.1 Η βασιλεία της Θεοδώρας (1055-1056)...97 9.2 Μια κριτική για την Θεοδώρα...98 10. Μιχαήλ ΣΤ (1056-1057)...101 10.1 Η βασιλεία του Μιχαήλ ΣΤ (1056-1057)...101 10.2 Μια κριτική για τον Μιχαήλ ΣΤ...103 9
11. Ισαάκιος Α Κομνηνός (1057-1059)...107 11.1 Η βασιλεία του Ισαακίου Α Κομνηνού (1057-1059)...107 11.2 Μια κριτική για τον Ισαάκιο Α Κομνηνό...109 12. Κωνσταντίνος Ι Δούκας (1059-1067)...111 12.1 Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Ι Δούκα (1059-1067)...111 12.2 Μια κριτική για τον Κωνσταντίνο Ι Δούκα...113 13. Ρωμανός Δ Διογένης (1068-1071)...117 13.1 Η βασιλεία του Ρωμανού Δ Διογένη (1068-1071)...117 13.2 Μια κριτική για τον Ρωμανό Δ Διογένη...123 14. Μιχαήλ Ζ Δούκας (1071-1078)...127 14.1 Η βασιλεία του Μιχαήλ Ζ Δούκα (1071-1078)...127 14.2 Μια κριτική για τον Μιχαήλ Ζ Δούκα...135 15. Νικηφόρος Γ Βοτανειάτης (1078-1081)...141 15.1 Η βασιλεία του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη...141 15.2 Μια κριτική για τον Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη...144 16. Γενικά στοιχεία για την δυναστεία των Κομνηνών...147 17. Αλέξιος Α Κομνηνός (1081-1118)...151 17.1 Η βασιλεία του Αλεξίου Α Κομνηνού...151 17.2 Μια κριτική για τον Αλεξίου Α Κομνηνό...165 18. Ιωάννης Β Κομνηνός (1118-1143)...171 18.1. Η βασιλεία του Ιωάννη Β (1118-1143)...171 18.2 Μια κριτική τον Ιωάννη Β Κομνηνό...185 19. Γενικά στοιχεία για τη δυναστεία των Αγγέλων...193 20. Γενικές πληροφορίες για την διακυβέρνηση του κράτους από τους Αγγέλους...195 21. Ο πόλεμος των δύο Ανδρόνικων 1321-1328...207 22. Οι συνέπειες του εμφυλίου πολέμου 1341-1347...217 23. Ενωτικοί και ανθενωτικοί στο Βυζάντιο...221 24. Η εμφάνιση των Οθωμανών και η εξάπλωσή τους...229 25. Πολιορκία και άλωση της Κωνσταντινούπολης...263 10
26. Οι τουρκικές κατακτήσεις μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης...283 27. Βιογραφίες συμπληρωματικά κείμενα...285 27.1 Ευδοκία Μακρεμβολίτσσα...285 27.2 Άννα Δαλασσηνή...287 27.3 Ισαάκιος Κομνηνός (αδελφός Αλεξίου Α )...289 27.4 Νικηφόρος Βρυέννιος (ο ιστοριογράφος)...291 27.5 Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός...293 27.6. Μουράτ Α...296 27.7. Βαγιαζίτ Α...298 27.8 Κωνσταντίνος ΙΒ Παλαιολόγος...299 28. Συμπληρωματικά κείμενα...301 28.1 Η αίρεση των Βογόμιλων...301 28.2. Οι βυζαντινές πηγές του 11ου αιώνα...302 29. Αποσπάσματα από τις πηγές...305 29.1 Από το βιβλίο του Δ. Κ. Έσσελιγκ «Βυζάντιον και βυζαντινός πολιτισμός» για τον Ρωμανό Δ Διογένη...305 29.2 Από το βιβλίο του Γεώργιου Α. Λεβενιώτη «Το στασιαστικό κίνημα του Νορμανδού Ουρσελίου» για την στάση του Ουρσελίου...306 29.3 Από το βιβλίο του Μιχαήλ Ψελλού «Χρονογραφία» για τον αδελφό του Μιχαήλ Ζ Κωνσταντίνο Δούκα...306 29.4 Από το βιβλίο του Michael Angold «Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204» για τον Νικηφορίτζη..307 29.5 Από το βιβλίο του Αλεξίου Γ. Κ. Σαββίδη «Μελέτες βυζαντινής ιστορίας 11ου 13ου αιώνα» για την παρακμή του βυζαντινού στρατού...308 29.6 Από το βιβλίο του H. A. Gibbons «Η θεμελίωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας» για το εμιράτο του Γκερμιάν...309 29.7 Από τα «Απομνημονεύματα» του Ιωάννη Καντακουζηνού, σχετικά με τους Οθωμανούς Τούρκους και την σημασία του ναυτικού...310 29.8 Από το «Χρονικό» του Γεώργιου Φραντζή, απόσπασμα της τελευταίας ομιλίας του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου...310 29.9 Από το «Βυζαντίου άλωσις» του Μιχαήλ Κριτόβουλου για την λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους.311 30. Βιβλιογραφία...313 30.1 Πρωτογενείς πηγές...313 30.2 Δευτερογενείς πηγές (σύγχρονα έργα)...314 11
Εισαγωγή Τις δεκαετίες μετά τον θάνατο του Βασίλειου Β (+1025) φυτεύτηκαν οι σπόροι της οριστικής παρακμής, οι οποίοι, ύστερα από ένα διάλειμμα κατά τον αιώνα των Κομνηνών, οδήγησαν στην καταστροφή του 1204, από την οποία το Βυζάντιο μέχρι και την τελική του πτώση δεν μπόρεσε ποτέ να ανακάμψει. Η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1261 δεν επέφερε ανάκαμψη στους κρίσιμους τομείς της αυτοκρατορίας, η οποία έμελλε να παλέψει σκληρά για την επιβίωσή της κατά τους δυο τελευταίους αιώνες της ύπαρξής της. Τα κοινωνικά προβλήματα, μαζί με τις δυναστικές έριδες και τις θρησκευτικές διαμάχες κατά την περίοδο 1261-1461 καθιστούσαν σχεδόν αδύνατη την αντιμετώπιση των εξωτερικών κινδύνων. Στόχο του συγγραφέα του βιβλίου αυτού αποτελεί η παρουσίαση διαφόρων μελετών πάνω στην πολύ ενδιαφέρουσα και κρίσιμη αυτή περίοδο της βυζαντινής ιστορίας, από το δεύτερο τέταρτο του 11ου αιώνα μέχρι την κατάληψη της τελευταίας ελεύθερης ελληνικής περιοχής, της Τραπεζούντας. Αρχικά μελετώνται τα αίτια της παρακμής του βυζαντινού κράτους την εποχή από τον θάνατο του Βασίλειου Β (Δεκέμβριος 1025) μέχρι την άνοδο στο θρόνο του Αλεξίου Α Κομνηνού (Απρίλιος 1081). Στη συνέχεια εξετάζονται οι βασιλείες των αυτοκρατόρων της περιόδου αυτής. Κάθε κείμενο εξιστόρησης της βασιλείας ενός αυτοκράτορα ακολουθείται από ένα άλλο, στο οποίο αναλύονται οι πολιτικοστρατιωτικές του επιλογές και στο οποίο ασκείται μια γενικότερη κριτική για τον ίδιο και την περίοδο κατά. 13
Μετά την ανάλυση της πολύ σημαντικής αυτής περιόδου του 11ου αιώνα ακολουθεί μια μελέτη σχετικά με την δυναστεία των Κομνηνών, καθώς και ανάλυση των δύο πρώτων Κομνηνών αυτοκρατόρων Αλεξίου Α (1081-1118) και Ιωάννη Β (1118-1143). Η εξιστόρηση των υπόλοιπων Κομνηνών αυτοκρατόρων, καθώς και εκείνων της Τραπεζούντας θα ακολουθήσει στον δεύτερο τόμο. Τους Κομνηνούς διαδέχθηκαν οι Άγγελοι, η χειρότερη ίσως δυναστεία του Βυζαντίου. Στο παρών βιβλίο, ύστερα από μια παρουσίαση της δυναστείας ακολουθεί ένα άρθρο για την διακυβέρνηση των Αγγέλων και τα χαρακτηριστικά του Βυζαντίου της εποχής τους, έτσι ώστε να γίνει κατανοητό το πώς οδηγήθηκε τόσο εύκολα στην άλωση του 1204. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του Βυζαντίου κατά την διακυβέρνησή του από τους Παλαιολόγους υπήρξαν οι εμφύλιοι πόλεμοι, τους κυριότερους από τους οποίους θεωρώ ότι οφείλω να αφηγηθώ δίνοντας την πρέπουσα σημασία. Γι αυτό εξιστορείται αναλυτικά ο εμφύλιος πόλεμος του 1321-1328 ανάμεσα στον Ανδρόνικο Β» και τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ, καθώς αναφέρονται και οι συνέπειες εκείνου ανάμεσα στην αντιβασιλεία της Κωνσταντινούπολης και τον Ιωάννη Καντακουζηνό την περίοδο 1341-1347, αμέσως μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου Γ.. Ο δεύτερος αυτός εμφύλιος υπήρξε τόσο καταστροφικός και οι συνέπειές του τόσο μεγάλες, ώστε δεν μπορούμε να μην τις απαριθμήσουμε και να τις αναφέρουμε. Από την άλλη, η διαμάχη Ενωτικών και Ανθενωτικών πήρε την μορφή εμφυλίου πολέμου, ο οποίος διήρκησε για δύο αιώνες, από την εποχή του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου μέχρι και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Στον τόμο αυτόν βλέπουμε το πώς διαμορφώθηκαν οι δυο αντίπαλες παρατάξεις, ενώ παρακολουθούμε τις αντιδράσεις τους στην εκάστοτε πολιτική των αυτοκρατόρων σχετικά με 14
την Ένωση των Εκκλησιών ή την παράκληση δυτικής βοήθειας εναντίον των Οθωμανών Τούρκων. Αφού έχει δοθεί το πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του Βυζαντίου κατά τους δύο τελευταίους αιώνες της ύπαρξής του εξιστορείται η δημιουργία και η εδραίωση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην πορεία των κατακτήσεών τους, ενώ δεν παραλείπονται τα αίτια της ταχείας εξάπλωσής τους καθώς και οι γενικότερες σχέσεις των Οθωμανών Τούρκων με την ακρωτηριασμένη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Η άλωση της Βασιλεύουσας αποτελεί ξεχωριστό κεφάλαιο, στο οποίο εξιστορούνται τα γεγονότα από το 1451, όταν άρχισαν οι προετοιμασίες για την πολιορκία. Η εξιστόρηση της πολιορκίας γίνεται αναλυτικά, τηρώντας πιστά την χρονολογική σειρά και βασιζόμενη στην βαθιά μελέτη των πηγών της εποχής. Το δραματικό αυτό γεγονός συμπληρώνεται με ένα άλλο κεφάλαιο στο τέλος, στο οποίο αναφέρονται οι τουρκικές κατακτήσεις μετά την άλωση και μέχρι το 1461 με την κατάλυση της απομονωμένης αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου υπάρχουν οι απαραίτητες παραπομπές και σημειώσεις, ενώ στο τέλος του βιβλίου υπάρχη μεγάλη βιβλιογραφία. Ευελπιστώ το βιβλίο μου να παρέχει στον αναγνώστη τις πληροφορίες εκείνες που θα τον βοηθήσουν να κατανοήσει καλύτερα την υστεροβυζαντινή περίοδο (1025-1461), παίρνοντας τον από το χέρι και ξεναγώντας στην πιο ενδιαφέρουσα περίοδο της βυζαντινής ιστορίας. 15
1. Σχετικά με το έτος έναρξης της βυζαντινής ιστορίας Η βυζαντινή αυτοκρατορία έζησε για περισσότερο από χίλια χρόνια, από την εποχή της ύστερης αρχαιότητας μέχρι την έναρξη της Αναγέννησης. Υπήρξε ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στην αρχαιότητα και τις απαρχές της ιστορίας των νεότερων χρόνων. Εκτός αυτού, η οριστική πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 (κατ άλλους η πτώση της Τραπεζούντας το 1461) σηματοδοτεί το τέλος της βυζαντινής ιστορίας και τις απαρχές της νεοελληνικής. Ένα από τα προβλήματα ωστόσο που απασχολεί τους βυζαντινολόγους είναι ότι δεν έχει καθταστεί σαφές το έτος έναρξης της βυζαντινής ιστορίας. Πάντως, υπάρχουν πέντε εκδοχές σχετικά με το έτος έναρξης της ιστορίας του Βυζαντίου, τις οποίες αναφέρω παρακάτω. α. το έτος 284, όταν ο Διοκλητιανός ανέβηκε στην εξουσία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και με τις μεταρρυθμίσεις του έθεσε τις βάσεις για την δημιουργία αυτού που σήμερα αποκαλούμε «βυζαντινή αυτοκρατορία». Την άποψη αυτή έχουν υιοθετήσει ο βραβευμένος βυζαντινολόγος Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, ο Warren Treadgold και ο Βασίλης Κυριακίδης β. το έτος 324, όταν μονοκράτορας Μέγας Κωνσταντίνος, ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους που επηρέασαν σε τόσο μεγάλο βαθμό την ροή της ιστορίας, έλαβε την πολύ τολμηρή απόφαση να μεταφέρει την πρωτεύουσα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από την Ρώμη στην 17
αρχαία αποικία των Μεγαρέων Βυζάντιο, ανάμεσα στην Ασία και την Ευρώπη. Μεταξύ άλλων οι διαπρεπείς βυζαντινολόγοι Alexander Vasiliev, Georg Ostrogorsky, Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Διονύσιος Ζακυθηνός, Μιχαήλ Σ. Κορδώσης, Γιώργος Καράμπελιας και Βασιλική Νεράντζη Βαρμάζη έχουν υιοθετήσει την άποψη αυτή. Το 324 έχει άτυπα επικρατήσει να θεωρείται επίσημα το έτος ενάρξεως της ιστορίας του Βυζαντίου γ. το έτος 330, όταν έγιναν τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης. Εγκαινιάστηκε μια νέα πρωτεύουσα, σε τοποθεσία πολιτιστικά και γλωσσικά τελείως διαφορετική από την προηγούμενη. Επομένως, κατά την άποψη αυτή, το 330, όταν το βάρος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μεταφέρθηκε και τυπικά στην Ανατολή αρχίζει η βυζαντινή ιστορία. Η άποψη αυτή έχει υιοθετηθεί από τους Νικόλαο Νικολούδη, Cesile Morrisson, Charles Diehl, Robert Bayron, Μαρία Βασιλάκη, Ελένη Βουραζέλη Μαρινάκου καθώς και από τον συγγραφέα του παρόντος βιβλίου δ. το έτος 395, όταν ο Θεοδόσιος Α χώρισε την ρωμαϊκή αυτοκρατορία σε ανατολική και δυτική, δημιουργώντας δύο κράτη, τα οποία οι συγκηρίες οδήγησαν στην αποξένωση του ενός από το άλλο. Ίσως αυτή η δημουργία να σηματοδοτεί την τυπική έναρξη της βυζαντινής ιστορίας, ωστόσο, χωρίς την συμβολή του Μεγάλου Κωνσταντίνου πιθανώς να μην υπήρχε ποτέ Βυζάντιο, τουλάχιστον όχι με τη μορφή που εμείς το ξέρουμε σήμερα. Ο J.B. Bury, ο Κωνσταντίνος Άμαντος και ο Kulakovsky ξεκινούν την την 18