ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ΙΟΥΛΙΟΣ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 16 ÅÔÏÓ 5 ïí ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΙΚΑΡΙΑΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 1
ÁÓÔÉÊÇ ÅÔÁÉÑÅÉÁ ÌÇ ÊÅÑÄÏÓÊÏÐÉÊÏÕ ÁÑÁÊÔÇÑÁ ΙΟΥΛΙΟΣ, ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ÁÑ. ÖÕËËÏÕ 16 ÅÔÏÓ 5 ïí ÌéëôéÜäïõ 3, 145 62 ÊçöéóéÜ, Ôçë.: 210 8016183, Fax.: 210 80 16 183, info@ikarianstudies.org Είμαστε ξενοι μεταξυ μασ, και οι αρετεσ τους με αηδιαζουν περισσοτερο απο τις κυβδηλιες και τα φτιαγμενα ζαρια τους. ðåñéå üìåíá φ. νιτσε 3 Ένα μουσείο για τον Ίκαρο. Γιατί; Ανδρομάχη Γκαζή 4 Μια Πινακοθήκη στην Ικαρία, Φούλη Βιτσαρά-Γκίζη 6 Εξόριστοι - "Σπίτι των Εξορίστων", Χριστόδουλος Μαλαχίας 8 Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Αγίου Κήρυκου. Θεμιστοκλής Κατσαρός 9 Η λειτουργία της τοπικής αρχειακής συλλογής Ικαρίας Αγγελική Κονταξοπούλου 11 Ικαριώτικη Λύρα και Ικαριώτικος, Δημήτρης Θέμελης 16 Πανηγύρια της Ικαρίας, Αργεντούλα Πάσχαρη - Κουλουλία 18 Η θεατρική ομάδα DUENDE και το θέατρο στην Ικαρία, Βασίλης Λουκάς 20 Αρχαιολογικοί χώροι της Ικαρίας Γεωργία Φακάρου 22 Τα τοπικά Φεστιβάλ και οι επιδράσεις τους στην τοπική κοινωνία Ηλίας Γαγλίας 23 Φεστιβάλ Πολιτισμικών Διαλόγων Ίκαρος Βαγγέλης Φάμπας 24 Τo Χωστοκέλι Κώστας Ε. Ρώζος 26 Γεωθερμία. Η ημερίδα της ΕΙΜ στην Ικαρία Óôï åîþöõëëï: Εικονική αναπαράσταση εσωτερικού του Μουσείου Ικάρου. Αρχιτεκτονικό γραφείο RCL-ROSSIER-ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ-ΛΑΣΚΑΡΙΔΗΣ &ΣΥΝ/ΤΕΣ Ο.Ε. ÓõíÜíôçóç Ìåëþí Ïé ößëïé êáé ôá ìýëç ôçò Åôáéñåßáò Éêáñéáêþí Ìåëåôþí óõíáíôþíôáé ôçí 1 ç Ôñßôç êüèå ìþíá ìåôü ôéò 21:00 óôç Í. Åñõèñáßá óôï åóôéáôüñéï ΠΙΚ-ΝΙΚ BAR, Πλατεία Νικ. Πλαστήρα 1, Ôçë.: 210 8077 501 Éäéïêôçóßá Åôáéñåßá Éêáñéáêþí Ìåëåôþí Åêäüôçò ñéóôüäïõëïò Ì. ÎåíÜêçò ÅðéìÝëåéá êäïóçò ÐÝôñïò ÈÝìåëçò Óýìâïõëïò êäïóçò ÈåìéóôïêëÞò Êáôóáñüò ÌÜêçò Öïõíôïýëçò ÓõíôáêôéêÞ ÏìÜäá Çñþ ÔóáñíÜ - Êü éëá Ãñáììáôåßá Å.Ä. ýëç ÄçìÞôñçò Ñüæïò ÂÜóù ÁíäñÝïõ Öùôïãñáößåò Êáëëéôå íéêüò Óýìâïõëïò ñéóôüäïõëïò Ó. Ìáëá ßáò ÓôáìÜôçò. Ìáëá ßáò Ó åäéáóìüò óåëéäïðïßçóç Êùí/íïò ÔñÜêáò Åêôýðùóç ÃñáöéêÝò ÔÝ íåò ÄåêÜëïãïò áñ. Ôñéêïýðç 153 Ôçë. 210 6460 338, 210 6451 335 ÐáñáëáâÞ Üñèñùí êáé åñãáóéþí óôá ãñáöåßá ôçò åôáéñåßáò: ÌéëôéÜäïõ 3, 145 62 ÊçöéóéÜ Ôçë.: 210 8016183 Fax.: 210 8016183 info@ikarianstudies.org www.ikarianstudies.org Áðáãïñåýåôáé ìå ïðïéïíäþðïôå ôñüðï, áíáäçìïóßåõóç, ðáñüöñáóç, äéáóêåõþ, ç åí ãýíç áíáðáñáãùãþ ìýñïõò Þ ïëüêëçñùí èåìüôùí ôïõ ðåñéïäéêïý, êáèþò êáé ç áíáðáñáãùãþ ôçò óôïé åéïèåóßáò êáé óåëéäïðïßçóþò ôïõ, óýìöùíá ìå ôéò äéáôüîåéò ôïõ Í. 2121/93, ôçò Äéåèíïýò Óýìâáóçò ÂÝñíçò Ðáñéóßùí êáé ôïõò êáíüíåò Äéåèíïýò Äéêáßïõ ðïõ éó ýïõí óôçí ÅëëÜäá. Ôá êåßìåíá åêöñüæïõí ôéò ðñïóùðéêýò áðüøåéò ôùí óõããñáöýùí. 2
Ένα μουσείο για τον Ίκαρο. Γιατί; Ανδρομάχη Γκαζή Όπως είναι γνωστό, η Εταιρεία Ικαριακών Μελετών έχει αναλάβει πρωτοβουλία για τη δημιουργία Μουσείου του Ικάρου στο Καταφύγι1 με στόχο να αναδειχθεί ο Ίκαρος ως σήμα κατατεθέν της Ικαρίας,. Για τον σκοπό αυτό έχει ήδη εκπονηθεί προκαταρκτική μελέτη2. Το Μουσείο του Ικάρου δεν θα είναι ένα συμβατικό μουσείο, δηλαδή ένα μουσείο αντικειμένων. Θα είναι κάτι πολύ περισσότερο: Ένα μουσείο ιδεών και εννοιών, ένα μουσείο που θα ξεκινά με την αφήγηση μιας ιστορίας του μύθου του Ικάρου και θα προχωρά σε αναζητήσεις και προβληματισμούς. Ένα μουσείο που δεν θα επιδιώκει μόνο την ενημέρωση, αλλά θα προχωρά στο κέντρισμα της περιέργειας, στην πρόκληση προβληματισμών. Τι είναι ο Ίκαρος; Τι αντιπροσωπεύει για την Ικαρία; Τι αντιπροσωπεύει για τον κόσμο; Πώς «διαβάζει» τον μύθο κάθε εποχή; Γιατί ο μύθος αντέχει στον χρόνο; Πώς αξιοποίησαν τον μύθο οι επιστήμες; Πώς τον προσέλαβαν οι τέχνες; Μας αφορά ο μύθος σήμερα και, αν ναι, γιατί; Αυτή είναι η μία διάσταση του Μουσείου, η οποία σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη συστηματοποίηση της έρευνας σε τομείς όπως η μυθολογία, η ιστορία της τέχνης, η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, η ψυχανάλυση, αλλά και με τη συστηματική διερεύνηση των σχέσεων του μύθου με την τεχνολογία και την ανάδειξη των τεχνολογικών καινοτομιών που σχετίζονται με το μύθο Ικάρου-Δαιδάλου. Η δημιουργία του Μουσείου μπορεί, επομένως, να δώσει καταρχήν την αφορμή για μια συστηματική διερεύνηση και καταγραφή των εμφανίσεων του μύθου στις τέχνες και των εφαρμογών του στις επιστήμες, έρευνα που θα εμπλέκει επιστήμονες από ποικίλα επιστημονικά πεδία από την Ελλάδα και το εξωτερικό3. 1 Βλ. Δελτίο της Εταιρείας Ικαριακών Μελετών, αρ. 2, 2007, σελ. 3 και Γκαζή, Α. 2008, «Ένα μουσείο δημιουργείται... Το Μουσείο του Ικάρου στο Καταφύγι της Ικαρίας», Δελτίο της Εταιρείας Ικαριακών Μελετών, αρ. 4, σελ. 13-14. 2 Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, Δεκέμβριος 2007, Προκαταρκτική Μελέτη για τη δημιουργία Μουσείου του Ικάρου στο Καταφύγι Ικαρίας, Αρχιτεκτονικό γραφείο RCL - ROSSIER ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΟΥ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗΣ & ΣΥΝ/ΤΕΣ Ο.Ε. και Ανδρομάχη Γκαζή ως μουσειολόγος. Βλ. και Γκαζή, Α. 2008, «Ένα μουσείο δημιουργείται... Το Μουσείο του Ικάρου στο Καταφύγι της Ικαρίας», Δελτίο της Εταιρείας Ικαριακών Μελετών, αρ. 4, σελ. 13-14. 3 Προς αυτή την κατεύθυνση έχει κατατεθεί πρόταση χρηματοδότησης ερευνητικού προγράμματος στο πλαίσιο της πράξης ΘΑΛΗΣ: Ενίσχυση της Διεπιστημονικής ή και Διιδρυματικής έρευνας και καινοτομίας από το Πολυτεχνείο Κρήτης σε συνεργασία με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Πάντειο Παν/μιο. Τρισδιάστατες φωτορεαλιστικές απεικονίσεις από την μελέτη του "Μουσείου Ικάρου" στο Καταφύγι, από το αρχιτεκτονικό γραφείο Σόλων Λιόσης. Το Μουσείο θα μπορούσε, επίσης, να λειτουργεί ως τόπος επίδειξης πρωτοπόρων τεχνολογικών εφαρμογών και να αποτελέσει πόλο έλξης ερευνητικών ομάδων από όλο τον κόσμο. Ενώ, με την οργάνωση εικαστικών δράσεων (π.χ. καθιέρωση προγραμμάτων artists in residence σε συνεργασία με Σχολές Καλών Τεχνών ανά τον κόσμο) το Μουσείο μπορεί να λειτουργήσει και ως τόπος καλλιτεχνικής δημιουργίας. Όπως είναι σήμερα. 3
Μια άλλη σημαντική διάσταση του Μουσείου αφορά την τουριστική αξιοποίηση του μύθου του Ικάρου με καινοτόμους τρόπους. Με την στοχευμένη, μάλιστα, αξιοποίηση εξειδικευμένων δράσεων (π.χ. οργάνωση πειραμάτων αεροναυπηγικής, εγκατάσταση sky-diving, κ.λπ.) το Μουσείο μπορεί να αποτελέσει πόλο έλξης ειδικών μορφών τουρισμού. Προς την κατεύθυνση αυτή έχουν ήδη επισημανθεί τα πλεονεκτήματα της συνεργασίας με αερολέσχες, αλλά και αεροπορικές εταιρείες σε όλο τον κόσμο 4. Τέλος, εξίσου σημαίνουσα είναι η διάσταση που αφορά τη συμβολή της τοπικής κοινωνίας στη δημιουργία και τη λειτουργία του Μουσείου. Η παράμετρος αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς σήμερα ένα μουσείο δεν μπορεί να είναι βιώσιμο αν δεν καταφέρει να συσπειρώσει γύρω του μια κοινότητα ανθρώπων και ειδικά εκείνους που ζουν και δρουν στον τόπο λειτουργίας του. Έτσι, πέρα από τα οικονομικά, ερευνητικά και τουριστικά οφέλη που αναφέρθηκαν παραπάνω και όλα τα άλλα που έχουν ήδη συζητηθεί (π.χ. δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, ένταξη σε δίκτυα πολιτιστικής ανάπτυξης, προβολή του νησιού, κ.λπ.), βασική για την υπόθεση του Μουσείου είναι η δέσμευση των Καριωτών σε ένα κοινό σκοπό, έναν σκοπό που μπορεί να συσπειρώσει το δυναμικό του νησιού και να βελτιώσει την αίσθηση του ανήκειν σε μια δυναμική κοινότητα. Το μουσείο του Ικάρου θα είναι σε μεγάλο βαθμό ένα ψηφιακό μουσείο που θα αξιοποιεί τα πλεονεκτήματα των νέων τεχνολογιών, αλλά και τις σύγχρονες αντιλήψεις για το ρόλο του μουσείου σήμερα. Ένα «καλό» ή ένα «χρήσιμο» μουσείο είναι στις μέρες μας αυτό που έχει κάτι να πει στο παρόν. Είναι αυτό που εμπλέκει ενεργά όχι μόνο τους επισκέπτες του, αλλά και όσους ζουν γύρω του. Ένα μουσείο που εμπλουτίζει τη ζωή μας με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους και μας κάνει να νιώθουμε ότι μας αφορά. Φανταστείτε ένα μουσείο σύγχρονο, φιλικό, καινοτόμο, ανοιχτό και προσβάσιμο σε όλους, ένα μουσείο που αφουγκράζεται τις ανάγκες της εποχής και συμβαδίζει με αυτές, ένα μουσείο κέντρο πολιτισμού και εργαστήρι δράσεων. Το Μουσείο του Ικάρου μπορεί να αποτελέσει ένα ζωντανό κύτταρο αναζωογόνησης για την Ικαρία, ένα πόλο έλξης για μικρούς και μεγάλους, για ανθρώπους από όλο τον κόσμο. Μπορεί να γίνει ένα τοπόσημο που θα κάνει τους Καριώτες περήφανους όχι μόνο για την κληρονομιά τους αλλά και για τις προσπάθειές τους να αναδείξουν το νησί στο παρόν. Αν οι Καριώτες υιοθετήσουν την ιδέα ενός τέτοιου μουσείου, τότε η υπόθεση της δημιουργίας του Μουσείου του Ικάρου θα έχει κερδίσει ήδη πάρα πολλά. Έχει πολύ εύστοχα ειπωθεί ότι το μουσείο είναι 50 % αγάπη, 40 % ενθουσιασμός και 10 % χρήματα 5. Αν οι επίσημοι ορισμοί προδιαγράφουν τις βασικές λειτουργίες του μουσείου, το τι δηλαδή πρέπει να κάνει ένας οργανισμός ώστε να μπορεί να χαρακτηρίζεται ως «μουσείο», αυτός ο ανεπίσημος ορισμός, φωτίζει την ανθρώπινη διάσταση των πραγμάτων, την έμπνευση, το πάθος και το μεράκι που χρειάζονται για να λειτουργήσει κάθε μουσείο. Οι Καριώτες τα διαθέτουν όλα αυτά. Μένει να τα μετατρέψουν σε πράξη. 4 Βλ. υποσ. 2 παραπάνω. 5 Neal, A. 1987, Help for the Small Museum. Handbook of exhibit ideas and methods, Boulder, Colorado, Pruett Publ., xi Μια Πινακοθήκη στην Ικαρία Φούλη Βιτσαρά-Γκίζη Στο άκουσμα της επιθυμίας του κ. Χριστόδουλου Ξενάκη, ψυχιάτρου και πολύ αγαπητού συμπατριώτη μας, να ιδρυθεί πινακοθήκη στην Ικαρία με χαροποίησε. Καθώς φαίνεται, ήταν μια κρυφή επιθυμία του να δημιουργηθεί μια τέτοια εστία πολιτισμού στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Τα πρώτα έργα τα προσφέρουν οι: Σίμος Τριπόδης πρώην έπαρχος της Ικαρίας, ο Χριστόδουλος Ξενάκης, ο ζωγράφος Αιμίλιος Φρέρης και ο ζωγράφος Βαγγέλης Ρήνας. Νίκος Ίκαρης, Κρήνη. Προσφορά του Χριστόδουλου Ξενάκη, προέδρου της ΕΙΜ. Η πραγματοποίηση ενός τέτοιου έργου θα φέρει πολλά οφέλη στην Ικαρία. Θα είναι ένα ζωντανό και δραστήριο κύτταρο που θα δώσει κίνηση, δύναμη και πνευματική ώθηση στο λαό του νησιού μας. Σε πολλές πόλεις και χωριά της Ελλάδας έχουν ιδρυθεί πινακοθήκες δημόσιες και ιδιωτικές που προσφέρουν σημαντικό έργο στον τόπο τους. Ακόμη πινακοθήκη έχει ιδρυθεί στο 3 ο δημ. Σχολείο Σταυρούπολης όπου δάσκαλοι, γονείς και παιδιά με κέφι και μεράκι δίνουν ένα καλλιτεχνικό ερέθισμα, προσφέροντας εικαστικές γνώσεις στους κατοίκους και στους επισκέπτες, συμβάλλοντας στην προώθηση των τοπικών παραδόσεων και της λαϊκής τέχνης. Σημαντικό έργο φαντάζομαι και ελπίζω ότι θα προσφέρει 4
στο νησί μας η ίδρυση μιας πινακοθήκης, έργο κοινωνικό, μορφωτικό, πολιτιστικό κ.α. Θα έχει σκοπούς και στόχους, γύρω από τους οποίους θα δραστηριοποιείται, θα μπορεί να συνεργάζεται με όλους τους φορείς του νησιού, Δήμο, σχολεία και συλλόγους. Θα βοηθήσει στη διάδοση των εικαστικών τεχνών, όπως ζωγραφική, γλυπτική, εφαρμογές, κατασκευές. Θα μπορεί να συνεργασθεί, να προβάλει και να αξιοποιήσει το τοπικό καλλιτεχνικό δυναμικό που ήδη υπάρχει στην Ικαρία. Είναι πολλοί οι Καριώτες που ασχολούνται με τις εικαστικές τέχνες. Άλλοι είναι απόφοιτοι σχολών καλών τεχνών και άλλοι αυτοδίδακτοι με σπουδαίο δάσκαλο το έμφυτο ταλέντο τους. Επίσης θα μπορεί να έχει τη δυνατότητα να διοργανώνει εκθέσεις Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών και με ανταλλαγή έργων. Κατ αυτό τον τρόπο η Ικαρία θα γίνει γνωστή στους καλλιτεχνικούς κύκλους, θα προσελκύει τουρίστες και θα συμβάλει αποφασιστικά στη σύσφιξη των φιλικών σχέσεων του νησιού μας με άλλες πόλεις και χώρες. Η πινακοθήκη μπορεί προοδευτικά να μετατραπεί σε κέντρο πνευματικού πολιτισμού και με άλλες δραστηριότητες γύρω από τις καλές τέχνες. Θα μπορεί να γίνει ένας χώρος διαλέξεων, προβολής ταινιών, μουσικών εκδηλώσεων, εκπαιδευτικών προγραμμάτων που θα δίνει ερεθίσματα για προβληματισμό στο πνεύμα της φιλίας, της κοινωνικής προόδου και θα Αιμίλιος Φρερής. Προσφορά του ίδιου του ζωγράφου. συμβάλει στην προβολή, διάδοση της τοπικής και ξένης τέχνης. Η πινακοθήκη επίσης θα πρέπει να είναι ένας οικείος χώρος για τα παιδιά όλων των σχολικών βαθμίδων. Θα μπορεί να λειτουργεί σαν χώρος ελεύθερου εργαστηρίου όπου τα παιδιά θα μπορούν να εκφράσουν τις καλλιτεχνικές τους ανησυχίες και να εκθέτουν τα έργα τους. Με αυτό τον τρόπο τα παιδιά θα αγαπήσουν αυτό τον χώρο και τις δραστηριότητες του και έτσι από νωρίς θα μυηθούν στα θέλγητρα της τέχνης που θα τα βοηθήσει στην πνευματική και ψυχική τους ανάπτυξη.. Ακόμα μπορεί να δημιουργηθεί και βιβλιοθήκη εικαστικών βιβλίων και άλλων παρεμφερών με δυνατότητα αναγνωστηρίου. Τελικά, νομίζω πως δεν θα ήταν υπερβολή αν έλεγα πως μια πινακοθήκη θα ήταν ένας ήλιος μέσα στην καρδιά του νησιού μας που θα ακτινοβολούσε φως. Φως ζωογόνο Φως ευαισθησίας Φως παιδείας Φ ως πνευματικής και εικαστικής καλλιέργειας των συμπατριωτών μας. n Δημήτρης Πουλιανός. Άποψη του Αγ. Κήρυκου. Προσφορά του Σίμου Τριπόδη, πρώην έπαρχου της Ικαρίας. 5
Εξόριστοι - "Σπίτι των Εξορίστων" Χριστόδουλος Μαλαχίας Έμαθα να διαβάζω την ιστορία φωτογραφίζοντας τον χώρο της Ικαρίας, φυσικό και ανθρώπινο, που κρατάει ακόμη ζωντανή τη μνήμη του στο χρόνο. Ένα κομμάτι της νεότερης ιστορίας του νησιού, ολοζώντανο ακόμα σ` όλα τα χωριά του, είναι τα χρόνια της εξορίας. Πολιτικοί εξόριστοι στην Ικαρία στα χρόνια του Εμφυλίου (1946-1950). Σφραγισμένο για πολλούς το θέμα της Εθνικής Αντίστασης, του Εμφυλίου, της εξορίας, πάντα ζωντανή όμως ιστορία για την Ικαρία. Σ` ένα κουτί μεταλλικό, παλιό, φυλαγμένο από κάθε κίνδυνο κρατάει το κάθε σπίτι, μέσα σε φωτογραφίες και έγγραφα, την ιστορία του. Σ` ένα τέτοιο κουτί αισθάνομαι ότι φυλάνε οι Ικαριώτες αυτό το κομμάτι της ιστορίας μας, μνήμη κατάφορτη από γεγονότα και πρόσωπα, που βαραίνει το παρόν μας, όχι όμως ως νοσταλγία. Ένα κουτί που ανοίγει και γεμίζει ακόμη μνήμες. Από το 1997 με κάλεσμα του Συλλόγου Ραχιωτών γίνεται κάθε χρόνο, τον Αύγουστο, Πολιτικό Μνημόσυνο στη Μονή Μουντέ. Εκεί που στα χρόνια της εξορίας λειτούργησε το Σανατόριο των Εξορίστων, με ευθύνη του εξόριστου γιατρού Δ. Νταλιάνη, τώρα συναντιόνται οι Πολιτικοί Εξόριστοι, και μεταξύ τους και με τους Ικαριώτες. Παρακολουθώ σ` αυτή τη συνάντηση ένα άλλο ταξίδι στην εξορία. Θυμούνται τον καιρό της πολιτικής κράτησης, της απομόνωσης, αλλά και της δράσης, της αντίστασης Μι- λάνε με σεβασμό και συγκίνηση για τους Ικαριώτες, που τους δέχτηκαν όλοι, χωρίς διάκριση, τους κράτησαν στη ζωή, τους προστάτεψαν και τίμησαν τον αγώνα τους, τον έκαμαν και δικό τους. Έτσι έμειναν στη συνείδηση της Ικαρίας οι Εξόριστοι, δικό της κομμάτι. Κάθε χρόνο όλο και λιγότεροι εξόριστοι έρχονται στην καθιερωμένη εκδήλωση μνήμης. Βαραίνουν τα χρόνια Ένας κόσμος όμως συγγενών, και μάλιστα νέων, φίλων έρχονται στην Ικαριά να μάθουν για τους ανθρώπους τους, για τη ζωή που έζησαν, που ονειρεύτηκαν να ζήσουν και για κείνην που αρνήθηκαν Έχω την τύχη να τους συναντώ στο φωτογραφείο μου, να ακούω τα όσα άκουσαν ή δεν άκουσαν οι ίδιοι από τους ήρωές τους, και να συμμετέχω στον αγώνα τους να αναγνωρίσουν τους ανθρώπους τους στις φωτογραφίες εξορίστων του αρχείου μου. Πολλοί ταξιδεύουν στα χωριά του νησιού για να δουν και να μάθουν κι από τον τόπο και τους ανθρώπους όσα οι δικοί τους έζησαν. Και παντού η ίδια εικόνα της Ικαριάς, μια νέα πατρίδα που φέρεται με ανθρωπιά και πολιτισμό σε χιλιάδες αγωνιστές που η πατρίδα τους φοβήθηκε και τους εξόρισε. Στους Βρακάδες, ένα ορεινό χωριό στην περιοχή των Ραχών, το σπίτι της οικογένειας Πλάκα είναι ιστορικό τεκμήριο της εποχής της εξορίας στην Ικαρία, αφού φιλοξένησε εξόριστους και το Μίκη Θεοδωράκη. Με την ευγενική Τα σκίτσα είναι του Μ. Θεοδωράκη στο σπίτι των Βρακάδων, «το σπίτι με τους σκορπιούς». 6
χειρονομία των ιδιοκτητών του παραχωρήθηκε στο Δήμο Ραχών και τη Νομαρχία, που στοχεύουν να λειτουργήσει ως χώρος μνήμης εκείνης της εποχής. Αυτή η λειτουργία του καθορίζει και το όνομά του. Το «Σπίτι με τους σκορπιούς», όνομα που του έδωσε ο Μ. Θεοδωράκης, μετονομάζεται σε «Σπίτι των εξορίστων-μ. Θεοδωράκης». Κέντρο Έρευνας και Τεκμηρίωσης. Στην πρόταση της Έλενας Μαμουλάκη για τη λειτουργία του κέντρου, «βασικός στόχος της μελέτης είναι να εντάξει στο κοινό του κέντρου τόσο τους μόνιμους κατοίκους όσο και τους επισκέπτες στο πλαίσιο μιας επικαιροποιημένης φιλοξενίας με σκοπό τόσο την ανάδειξη όσο και την περαιτέρω καλλιέργεια του πολιτισμού». Ένα τέτοιο κέντρο «ενεργοποιεί και διαχειρίζεται δημιουργικά τη συλλογική μνήμη εντάσσοντας την στις ευκαιρίες και τις προκλήσεις της 28.09.1947. Εξόριστοι στον Κουντουμά Ικαρίας. Όρθιοι από αριστερά οι: Σιδηρόπουλος σύγχρονης ζωής Αναδεικνύει ένα σημαντικό (πρώτος) και Ναυπλιώτης (τέταρτος), οι λοιποί αγνώστων στοιχείων, όλοι εξόριστοι. Καθικομμάτι της πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας στοί: ο Γιάννης Κοντογιάννης και ο Μάρκος Ξενάκης, Κουντουμαδιώτες που, όπως και οι άλλοι συμπατριώτες τους, άνοιξαν τα σπίτια τους και τις καρδιές τους στους εξόριστους της Ελλάδας που σχετίζεται με την εξορία και με πολλούς από τους οποίους ανέπτυξαν φιλία που κράτησε σ όλη τους τη ζωή. τον εμφύλιο πόλεμο. Γνωστοποιεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση από πολιτικής, ιστορικής και βραβείο του και 50 ευρώ, ως συμβολική συνεισφορά για κοινωνιολογικής σκοπιάς, συμμετέχοντας στον ευρύτερο το «Σπίτι των εξορίστων». προβληματισμό γύρω από θέματα συλλογικής μνήμης, Στην ιδέα της μνήμης ως δύναμη που κινεί τη ζωή στοανθρωπίνων δικαιωμάτων και κοινωνικής ειρήνης». χεύει ο Σύλλογος Ραχιωτών με το ιστορικό-φωτογραφικό Ένα πρώτο βήμα για να γίνει η ιδέα πράξη, είναι η χειλεύκωμα που ετοιμάζει.και είναι κι αυτό μια πράξη για ρονομία του σεμνού ήρωα, εξόριστου στην Ικαρία, Λ. Σάνα μείνει ζωντανός ο μύθος της νεότερης ιστορίας της ντα. Κατάθεσε τις μνήμες του από την εξορία και έδωσε Ικαρίας, οι Εξόριστοι. n ένα ζευγάρι γυαλιά, ανάμνηση από εκείνη την εποχή, ένα Η επισκευή του σπιτιού των εξορίστων και η χρησιμοποίησή του ως μουσείο. Η επίσκεψη του Μ. Θεοδωράκη στο σπίτι στους Βρακάδες, όταν διέμενε. Ομιλία στην Ακαμάτρα. Επιμνημόσυνη δέηση για τους εξορίστους που πέθαναν στην Ικαρία. 7
Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Αγίου Κήρυκου Θεμιστοκλής Κατσαρός Μπορεί η ψυχή να κλειστεί ανάμεσα σε τοίχους; Μπορεί φαίνεται! Περνώντας το κατώφλι του Λαογραφικού και Ιστορικού Μουσείου Αγίου Κηρύκου το νιώθεις. Μια άυλη παρουσία, η ψυχή των εικόνων, είναι αυτή που σου δημιουργεί σχεδόν ρίγος. Οι πρόγονοι με τη χαρακτηριστική ντοπιολαλιά τους σου διηγούνται και σε διδάσκουν τόσο για τις κορυφαίες στιγμές της ζωής τους όσο και για τις κουραστικές ώρες του πολύπλευρου μόχθου τους. Γι αυτό στο χώρο αυτό γίνεται προσπάθεια να συγκεντρωθεί όλη η καριώτικη κληρονομιά κομμάτι κομμάτι. Κάθε αντικείμενο που παραδίνεται με περηφάνια από το σημερινό του κάτοχο, αγκαλιάζεται με αγάπη και υπευθυνότητα για να εκτεθεί έτσι ώστε να αναδειχθεί η αξία του. Τα εκθέματα ενταγμένα σε θεματικές ενότητες καλύπτουν ένα μέρος του αύλειου χώρου του Πνευματικού Κέντρου Αγ. Κηρύκου και σχεδόν τρεις χώρους εσωτερικού. Έξω παρουσιάζονται το μελισσοτόπι, το λιοτρίβι και η άγκυρα. Στο εσωτερικό οι καλαίσθητες βιτρίνες, δωρεά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας, φιλοξενούν από τη σημαία και τα έγγραφα της Ικαριακής Επανάστασης του 1912, το αφιέρωμα στον Ι. Μελά πολιτικό και ιστορικό της Ικαρίας, την εργαλειοθήκη του πρωτεργάτη της Ικαριακής Επανάστασης γιατρού Ι. Μαλαχιά μέχρι το απλό κόκκινο φέσι της υφαντής φορεσιάς, τα μαθητικά σκονάκια και το παραδοσιακό σιφούνι. Τα εκκλησιαστικά κειμήλια, οι πίνακες, οι χάρτες, οι παλιές φωτογραφίες και λιθογραφίες πλαισιώνουν τον αργαλειό με τα υφαντά και τα εργόχειρα, τα σκεύη και τα εργαλεία στη στεριά και τη θάλασσα και τα πρώτα στοιχεία της αστικοποίησης του πληθυσμού. Όλα αυτά με ένα στόχο: να πληροφορήσουν τους επισκέπτες αλλά και να τους διεγείρουν το ενδιαφέρον, γιατί τα μουσεία πρέπει να είναι χώρος ζωντανός, ιδιαίτερα για τους νέους. Σύμφωνα με αυτή την άποψη το καλοκαίρι του 2010 προσέφεραν τις υπηρεσίες τους εθελοντικά ξεναγώντας στο Μουσείο η κυρία Σοφία Τσαντέ εκπαιδευτικός, Δάφνη Καστανία εκπαιδευτικός, Άννα Λαρδά φιλόλογος και Ιστορικός Τέχνης και Παναγιώτα Λαρδά αρχαιολόγος. Ιδιαιτέρως η κ. Άννα Λαρδά ανέλαβε και τα εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες της εκπαίδευσης κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. Ακολούθησε το σεμινάριο Λαογραφίας και Παράδοσης για ενηλίκους που οργάνωσε ο πολιτιστικός σύλλογος «Ιωάννης Μελάς» που πραγματοποιήθηκε από την κυρία Γεωργία Παπαδοπούλου, πολιτισμολόγο ξεναγό. Για να επιτευχθούν όλα αυτά χρειάστηκαν σαράντα και πλέον χρόνια άοκνης προσπάθειας και αμείωτου ζήλου του εμπνευστή και ιδρυτή του Λαογραφικού και Ιστορικού Μουσείου του Θεμιστοκλή Θ. Κατσαρού, αρχαιολόγου Ιστορικού. Το 1966 η πρώτη μικρή συλλογή φιλοξενήθηκε στο τότε Γυμνασιακό κτίριο, αργότερα περισσότερα αντικείμενα φυλάχθηκαν και εξετέθησαν στο Δημαρχείο αφού η συνεργασία με τον εκάστοτε Δήμαρχο υπήρξε συνεχής. Έτσι το όνειρο τόσων δεκαετιών, μέσα από προσκόμματα και δυσκολίες, έγινε πραγματικότητα. Εγκαινιάστηκε η επανέκθεση του Λαογραφικού και Ιστορικού Μουσείου Αγίου Κηρύκου στις 18 Ιουλίου 2010 με μια σεμνή τελετή όπου μετά τον Ικαριακό Ύμνο από τη Φιλαρμονική του Αγίου Κηρύκου ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Σάμου Ικαρίας- Φούρνων ο Δήμαρχος Σπύρος Τέσκος και ο Ιδρυτής Θεμιστοκλής Θ. Κατσαρός παρουσίασαν το έργο και τη σημασία του. Απομένει το σπουδαιότερο μέρος. Να ενστερνιστεί την προσφορά η τοπική κοινωνία και να εμπλουτίζεται διαρκώς το Μουσείο με νέα εκθέματα. Όλα τα αντικείμενα, σκεύη, εργαλεία, κειμήλια παντός είδους έχουν την ίδια αξία για τη συλλογική μνήμη του τόπου. Καλούνται όλοι! Το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Αγίου Κηρύκου είναι απόδειξη ότι αρκεί και ένα χελιδόνι για να φέρει την άνοιξη. 8
Η λειτουργία της τοπικής αρχειακής συλλογής Ικαρίας Αγγελική Κονταξοπούλου Από το Σεπτέμβριο του 2007, όταν δηλαδή άρχισε να λειτουργεί η Τοπική Αρχειακή Συλλογή της Επαρχίας μας, έχουν περάσει σχεδόν τέσσερα χρόνια. Ο απολογισμός της λειτουργίας της κατά το διάστημα αυτό επιβεβαιώνει την αναγκαιότητα και τη χρησιμότητα της ίδρυσής της. Η Συλλογή διαθέτει ένα σημαντικό αριθμό αρχείων και συλλογών, δημόσιων και ιδιωτικών. Πρόκειται για κοινοτικά, δημοτικά, εκπαιδευτικά, δικαστικά, ιδιωτικά έγγραφα, εφημερίδες, φωτογραφίες, είτε σε πρωτότυπη μορφή είτε ως αντίγραφα. Παράλληλα η Ικαριακή Βιβλιογραφία που δημιουργήθηκε και εμπλουτίζεται συνεχώς αποτελείται από 182 τίτλους βιβλίων, εργασιών, περιοδικών, φυλλαδίων κ. ά. που αφορούν στην Ικαρία ή είναι Ικαριώτες οι συγγραφείς τους. Το αρχειακό υλικό της Συλλογής και την Ικαριακή Βιβλιογραφία τα έχουν αξιοποιήσει αρκετοί ερευνητές, οι οποίοι αναζητούν πληροφορίες και στοιχεία για εργασίες και μελέτες που εκπονούν. Έχουν εξυπηρετηθεί επίσης αρκετοί συμπολίτες μας με στοιχεία που τους αφορούν και υπάρχουν είτε στα παλιά Δημοτολόγια και Μητρώα του Δήμου Αγίου Κηρύκου είτε στα παλιά αρχεία των Δημοτικών Σχολείων του νησιού μας, όσα φυσικά έχουν εισαχθεί στην Τοπική Συλλογή και έχουν αρχειοθετηθεί. Με ανάλογο τρόπο διευκολύνθηκε επανειλημμένα ο Δήμος Αγίου Κηρύκου, βρίσκοντας έγγραφα και φωτογραφίες που χρειαζόταν. Δεν έχουν λείψει και οι περιπτώσεις της εξυπηρέτησης εξ αποστάσεως, καθώς συγκέντρωσα και έστειλα στοιχεία σε αρκετούς ερευνητές, οι οποίοι δεν μπορούσαν να έλθουν στην Ικαρία ή να αναζητήσουν μόνοι τους υλικό. Από την 21η Μαρτίου του 2011 η Τοπική Αρχειακή Συλλογή Ικαρίας λειτουργεί στη δυτική πτέρυγα του Παλιού Γυμνασίου του Αγίου Κηρύκου, η οποία προοριζόταν εξαρχής για τη μόνιμη εγκατάστασή της. Στο χώρο αυτό πραγματοποιούνταν τα προηγούμενα δύο χρόνια οικοδομικές εργασίες με έξοδα του πρώην Δήμου Αγίου Κηρύκου. Συγκεκριμένα έγιναν παρεμβάσεις ανακατασκευής, ώστε το κτίριο να γίνει πιο λειτουργικό και ασφαλές, και να μοιάζει με το παρακείμενο νεοκλασικό κτίσμα, που στεγάζει πλέον το Αρχαιολογικό Μουσείο, τοποθετήθηκε κεντρικό σύστημα κλιματισμού, ψευδοροφή, σύγχρονες αρχειοθήκες, ραφιέρες κ.ά. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το Μάρτιο με τη συμβολή του ενιαίου Δήμου Ικαρίας και έτσι προχώρησε η διαδικασία της μεταφοράς του αρχειακού υλικού από το Δημαρχείο του Αγίου Κηρύκου, όπου φιλοξενούνταν η Αρχειακή Συλλογή, στο νέο χώρο εγκατάστασής της. Σε αυτόν θα είναι πολύ μεγαλύτερη η ευχέρεια συγκέντρωσης, αποθήκευσης και αρχειοθέτησης περισσότερου υλικού. Γιατί υπάρχει πολύτιμο αρχειακό υλικό στις διάφορες Δημόσιες Υπηρεσίες, στις πρώην Κοινότητες, στους πρώην Δήμους και στα Σχολεία της Επαρχίας μας. Όμως εξίσου σημαντικά είναι τα αρχεία και οι συλλογές εγγράφων, βιβλίων, εφημερίδων, περιοδικών, φωτογραφιών κ. ά. που έχουν στην κατοχή τους Σύλλογοι του νησιού και ιδιώτες. Όλα αυτά μπορούν να τα εμπιστευτούν στην Τοπική Συλλογή,` είτε ως πρωτότυπα είτε ως αντίγραφα. Επιπλέον ο χώρος προσφέρει τη δυνατότητα άνετης και ευχάριστης μελέτης σε κάθε ενδιαφερόμενο, καθώς και συνεργασίας με τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές των σχολείων μας. Ήδη ένα τμήμα της Γ Τάξης του Γυμνασίου Αγίου Κηρύκου επισκέφθηκε τον Απρίλιο την Αρχειακή Συλλογή και ενημερώθηκε για το περιεχόμενο, τη λειτουργία και τους σκοπούς της. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε ότι από την 1η Ιουλίου 2011 και για δύο μήνες θα κάνει πρακτική εξάσκηση στο Αρχείο μία φοιτήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής των Ιωαννίνων. Ιστορικό αρχείο Ικαρίας, όπως είναι σήμερα. 9
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονίσουμε ότι η Τοπική Αρχειακή Συλλογή Ικαρίας υπάγεται και εποπτεύεται από τα ΓΑΚ Σάμου, στα οποία άλλωστε οφείλει την ύπαρξή της, αφού ιδρύθηκε με την πρωτοβουλία και τις πολύχρονες προσπάθειες του προϊσταμένου τους κ. Χρίστου Λάνδρου. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, με τη σειρά τους, λειτουργούν σύμφωνα με τις διατάξεις του Νόμου 1946/91 και αποτελούν ενιαία αυτοτελή δημόσια υπηρεσία που υπάγεται απευθείας στον Υπουργό Παιδείας, Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων. Το παλιό γυμνάσιο. Σύμφωνα λοιπόν με τον παραπάνω Νόμο (αρθρ. 9) σκοπός της υπηρεσίας των ΓΑΚ είναι : α. Η εποπτεία, διάσωση, συγκέντρωση, συντήρηση, καταγραφή, μικροφωτογράφηση, ταξινόμηση και ευρετηρίαση του αρχειακού υλικού της χώρας και η διάθεση προς μελέτη όλων των δημόσιων και ιδιωτικών αρχείων, εγγράφων και χειρογράφων, τα οποία αναφέρονται στην ιστορία και στην πολιτιστική κληρονομιά του ελληνικού έθνους και σε ό,τι έχει σχέση με τη διοικητική, οικονομική και κοινωνική ζωή του ελληνικού κράτους. β. Η επισήμανση και απογραφή των εχόντων ιστορικό ενδιαφέρον δημόσιων αρχείων, η επιλογή και εισαγωγή τους στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και η προετοιμασία για τη διάθεση στους μελετητές. γ. Η συνεργασία με τις αρχές της Εκκλησίας, των εκκλησιαστικών και μοναστηριακών ιδρυμάτων και άλλων θρησκευτικών φορέων για τη διάσωση του αρχειακού υλικού. δ. Η συνεργασία με τους κατόχους ιδιωτικών αρχείων, τα οποία παρουσιάζουν ιστορικό ενδιαφέρον. ε. Η εποπτεία των ειδικών αρχείων του άρθ. 39. στ. Η έκδοση δημοσιευμάτων (περιοδικών και αυτοτελών), που εξυπηρετούν τη γνώση των ιστορικών πηγών της χώρας. ζ. Η συμμετοχή σε ερευνητικά προγράμματα σε συνεργασία με άλλους επιστημονικούς φορείς της ημεδαπής ή της αλλοδαπής. η. Ο εμπλουτισμός με αγορά ή αποδοχή δωρεάς αρχειακού υλικού από τους κατόχους τους και ομοιοτύπων αρχειακού υλικού που βρίσκονται σε ξένα κράτη ή οργανισμούς. Σύμφωνα πάντα με τον ίδιο Νόμο (αρθρ. 7) δημόσια έγ- γραφα χαρακτηρίζονται τα έγγραφα που εκδόθηκαν ή προέρχονται, ιδίως: α. Από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, τα μέλη των αυτοκρατορικών δυναστειών και τους υπαλλήλους του βυζαντινού κράτους. β. Από τις διοικητικές αρχές των ξενοκρατούμενων ελληνικών περιοχών, τις κοινοτικές και θρησκευτικές αρχές, τους νοταρίους, καντζιλιέρηδες και μνήμονες. γ. Από τις διάφορες αρχές που συγκροτήθηκαν κατά την επανάσταση και τους αμέσως μετά από αυτή χρόνους. δ. Από τους βασιλείς των Ελλήνων, τα μέλη των βασιλικών δυναστειών και γενικά των ανακτορικών υπηρεσιών. ε. Από οποιαδήποτε αρχή αυτόνομων ελληνικών πολιτειών, όπως π.χ. της Ιονίου, της Κρητικής, της Ηγεμονίας της Σάμου. στ. Από τις εκκλησιαστικές αρχές. ζ. Από τις αρχές της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας του κράτους. η. Από τις δημόσιες υπηρεσίες, νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου και οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης. θ. Από τους οργανισμούς και τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας. ι. Από τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, που τελούν υπό την εποπτεία του κράτους και ανήκουν στο δημόσιο τομέα. ια. Από συμβολαιογράφους και υποθηκοφυλακεία. ιβ. Από ληξιαρχεία. ιγ. Από τις ελληνικές κοινότητες και τα ιδρύματα του εξωτερικού, όπως εκπαιδευτικά, φιλανθρωπικά, εκκλησιαστικά, πολιτιστικά. ιδ. Από τα δημόσια εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας, όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης. ιε. Από τους διεθνείς οργανισμούς. ιστ. Από υπηρεσίες ξένων κρατών εγκατεστημένες στην ελληνική επικράτεια. Τέλος, σύμφωνα με τον παραπάνω Νόμο (αρθρ. 1), το αρχειακό υλικό περιλαμβάνει πρωτότυπα ή αντίγραφα οποιασδήποτε ύλης ή τεχνικής, ιδίως : α. Μεμονωμένα έγγραφα, χειρόγραφα, κατάστιχα, κώδικες και συλλογές αυτών. β. Απομνημονεύματα και ημερολόγια. γ. Αλληλογραφία επίσημη και ιδιωτική δημοσίων προσώπων. δ. Έντυπα προπαγανδιστικά, εκκλήσεις, προκηρύξεις, αφίσες. ε. Αρχεία καταχωρισμένα σε Η/Υ με οποιαδήποτε μορφή, σύμφωνα με την εξέλιξη της τεχνολογίας. στ. Οποιοδήποτε υλικό σε ηχητικές και οπτικές αποτυπώσεις με ιστορική και πολιτιστική αξία. Τελειώνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους εκείνους που βοήθησαν και βοηθούν στην ίδρυση, στη μεταστέγαση, στη λειτουργία, στον εμπλουτισμό, στην προβολή και στις κάθε είδους ανάγκες της Αρχειακής Συλλογής. Η συνεχής συμπαράσταση και η ανιδιοτελής υποστήριξή τους αποτελεί την ασφαλέστερη επιβεβαίωση του ενδιαφέροντος και της εκτίμησης προς αυτήν. 10
Ικαριώτικη Λύρα και Ικαριώτικος Μερικές σκέψεις για τις απαρχές της λύρας με δοξάρι Δημήτρης Θέμελης Η έντονη και διαχρονική παρουσία του Ικαριώτικου χορού με την χαρακτηριστική του φυσιογνωμία, που χορεύεται με οργανική κυρίως συνοδεία και σε ορισμένες περιπτώσεις τραγουδιέται, έχει ιδιαίτερη σημασία για τη μουσικοχορευτική παράδοση της Ικαρίας, και αποτελεί θα έλεγα την πεμπτουσία της. Θα επαναλάβω κάτι, που έγραψα και παλαιότερα, ότι ο καριώτικος χορός είναι η ταυτότητα των Ικαριωτών, αντικατοπτρίζει μ έναν άμεσο τρόπο την ιδιοσυστασία όχι μόνο των ανθρώπων που τον βιώνουν και τον αναδημιουργούν, αλλά και του ίδιου του νησιού τους, της Νικαριάς. Για τους Ικαριώτες ο Αλέξης Πουλιανός γράφει μεταξύ άλλων πολύ χαρακτηριστικά τα εξής. «Ο Ικαριακός λαός είναι μία παλλόμενη πραγματικότητα. Σ όλες τις εκδηλώσεις, τα έθιμα, στην κοινωνική του συμπεριφορά, στη σκέψη και στο στοχασμό και πρωτ απ όλα στη λαλιά, βρίσκομε την αιώνια επιβίωση της ελληνικής φυλής.» (Πουλιανός 1976). Τον Ικαριώτικο χορό τον έζησα και τον γνώρισα από κοντά όχι μόνο ως ακροατής, αλλά και ως οργανοπαίκτης, όταν παιδί ακόμα ζώντας αποκλεισμένος στον Εύδηλο- όπου είχα πάει για να περάσω τις διακοπές μου κοντά σε συγγενείς - έμαθα να τον παίζω στην καριώτικη λύρα, δηλαδή πριν από μισό και πλέον αιώνα και μάλιστα στα δύσκολα χρόνια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου (1940-1944). Για το λόγο αυτό θεωρώ χρήσιμο να σας μεταφέρω τις προσωπικές μου εμπειρίες και σκέψεις γι αυτόν. Ήδη λοιπόν από το 1940 είχα την ευκαιρία να ακούω συχνά τον ικαριώτικο να παίζεται και φυσικά να χορεύεται σε γάμους πανηγύρια και άλλες χοροεσπερίδες. Πρέπει καταρχήν να σημειώσω ότι, μολονότι εκείνη την εποχή υπήρχαν ακόμα λυράρηδες, το κυρίαρχο όργανο ωστόσο ήταν το βιολί. Οι περισσότεροι λυράρηδες είχαν μεταπηδήσει στο βιολί, που όπως είναι φυσικό, τους προσέφερε μεγαλύτερες ηχητικές και τεχνικές δυνατότητες. Πρόκειται για μια τάση που συναντάμε και σε άλλες περιοχές της νησιώτικης και στεριανής Έλλάδας, όπου η λύρα - με εξαίρεση την Θράκη, την Κρήτη και ορισμένα από τα Δωδεκάνησα- η λύρα αντικαταστάθηκε από το βιολί. ψυχοσύνθεση και μουσική αίσθηση, που αντανακλούσε στο παίξιμό τους και στον τρόπο που αυτοσχεδίαζαν επηρεάζοντας καθοριστικά και την διαμόρφωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του Iκαριώτικου του τόπου τους, απ ό,τι οι οργανοπαίκτες των παραθαλάσσιων περιοχώνμάλιστα ιδιαίτερα π.χ. του Ευδήλου, που ως λιμάνι με εμπορική κίνηση, με τελωνειακές και δικαστικές αρχές, γυμνάσιο κτλ., δηλαδή με αστικά χαρακτηριστικά, που επηρεάζουν αντίστοιχα τόσο την ψυχοσύνθεση και μουσική αντίληψη των κατοίκων όσο βέβαια και των μουσικών. Όπως είναι φυσικό αυτές οι διαφορετικές συνθήκες επηρεάζουν καθοριστικά και τον τρόπο που χορεύεται και διαμορφώνεται χορευτικά ο ικαριώτικος. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι τραγουδιστές παραλλαγές του ικαριώτικου είναι και περιορισμένες αριθμητικά αλλά και δεν έχουν τον πλούτο και την μεγάλη ποικιλία - αν θέλετε και το προφίλ- που έχουν οι οργανικές παραλλαγές, μπορεί κανείς να πει ότι ο Ικαριώτικος χορός από μουσική Ικαριώτικος. Αρχείο Χ. Μαλαχία. άποψη είναι ένας κατεξοχήν χαρακτηριστικός οργανικός χορευτικός σκοπός στον τύπο του συρτού νησιώτικου χορού σε διμερές μέτρο-σήμερα θα τον μεταγράφαμε σε 2/4. Όπως είναι φυσικό διαμορφώνεται και αποκτά την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του καταρχήν μέσα από τις ηχητικές και τεχνικές ιδιαιτερότητες του παραδοσιακού μουσικού οργάνου στο οποίο παίζεται, της ικαριώτικης λύρας. Βέβαια στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του ικαριώτικου σκοπού συμβάλλει επίσης καθοριστικά ο τρόπος παιξίματος και η προσωπικότητα του παραδοσιακού οργανοπαίκτη. Κάθε Ικαριώτης οργανοπαίκτης έπαιζε τον δικό του ικαριώτικο. Έτσι ο ικαριώτικος σκοπός δεν διέφερε μόνο από περιοχή σε περιοχή της Ικαρίας, αλλά και στον τρόπο που τον έπαιζε ο κάθε οργανοπαίκτης σε πολλές περιπτώσεις της ίδιας περιοχής. Στο πλαίσιο μιας ιστορικής προσέγγισης της διαμόρφωσης της βασικής φυσιογνωμίας του Ικαριώτικου οργανικού σκοπού, ανεξάρτητα από επί μέρους πιο ειδικά χαρακτηριστικά του, που όπως εξηγήθηκε μπορεί να διαφοροποιούνται, θα πρέπει να δεχθούμε τον πρωταρχικό ρόλο της λύρας στη διαμόρφωσή του, η οποία είναι - ή τουλάχιστον ήταν μέχρι μια ορισμένη χρονική στιγμή, που παρακάτω Καριώτικο λυράκι Δημ. Θέμελη. 11
θα προσπαθήσω κατά το δυνατό να την προσδιορίσω - το κύριο παραδοσιακό μουσικό όργανο και στην Ικαρία. Αργότερα, όταν το βιολί αρχίζει σιγά-σιγά να αντικαθιστά τη λύρα και να γίνεται αυτό το κυρίαρχο όργανο, προσδίδει στον καριώτικο και νέα στοιχεία, που προκύπτουν από τις ηχητικές και τεχνικές ιδιαιτερότητες αυτού του οργάνου. Ωστόσο στη νέα του αυτή βιολιστική φάση ο καριώτικος ως οργανικός σκοπός διατηρεί όχι μόνο τον βασικό μελωδικό του πυρήνα- που κι αυτός είναι πιθανό να προήλθε κάποτε από μια τραγουδιστή μορφή - αλλά κάτι πολύ πιο σύνθετο δηλαδή μια βασική μελωδική δομή, η οποία διαμορφώθηκε στη μακρόχρονη συμβίωση του καριώτικου με τη λύρα. Τα διάφορα τεχνικά χαρακτηριστικά του τρόπου που παίζεται η ικαριώτικη λύρα, έχουν αναμφίβολα αντίστοιχη καθοριστική επίδραση και στη μελωδική δομή του καριώτικου χορού. Άλλωστε η επίδραση των τεχνικών ιδιαιτεροτήτων ενός οργάνου στη διαμόρφωση της μελωδικής δομής ενός σκοπού είναι γενικά κάτι το πολύ φυσικό και μπορεί να το κατανοήσει κανείς καλύτερα συγκρίνοντας τον ικαριώτικο που παίζεται στο βιολί ή στη λύρα με αυτόν που παίζεται π.χ. στην ικαριώτικη τσαμπουνοφυλάκα. Αυτό είχα την ευκαιρία να το συνειδητοποιήσω, όταν το στην περιοχή Δεκάκια του Ευδήλου και περνώντας από τον Κάτω Γιαλό κάπου σε μια γειτονιά άκουσα να παίζει κάποιος λύρα. Μου κίνησε, όπως ήταν φυσικό, την περιέργεια και το ενδιαφέρον και πλησίασα κοντά. Είδα ένα παιδί στην ηλικία μου καθισμένο σ ένα πεζούλι να παίζει έξοχα -για την τότε εκτίμησή μου- λύρα. Μαζεύτηκαν κι άλλα παιδιά γνωστά μου που μου είπαν ότι ήταν ο Μάκης ο Φουσκής από τη Μεσαριά- στην Ικαρία συνηθίζονται πολύ τα παρατσούκλια και δεν είμαι σίγουρος αν σ αυτή την περίπτωση πρόκειται για πραγματικό όνομα. Ο καθένας μας, θυμάμαι, του ζητούσε να μας παίξει και κάτι διαφορετικό κι αυτός πρόθυμα μας έκανε το χατήρι. Το κέφι μας άρχισε σιγά σιγά να φουντώνει, ενώ τα καϋμένα τα ζώα μου με περίμεναν καρτερικά στα Δεκάκια να πάω να τα λύσω και να τα βοσκήσω, όπως συνήθως έκανα. Το συναρπαστικό παίξιμο της λύρας μας έκανε να ξεχάσουμε ακόμα και την πείνα, που εκείνη την περίοδο ήταν μια θανατηφόρα μάστιγα. Βέβαια στην καλή μας διάθεση συνέβαλε αποφασιστικά και το γεγονός, ότι τα σύκα και οι σταφίδες, που συνήθιζα να παίρνω μαζί μου όταν πήγαινα στα χωράφια, βρήκαν τους καλύτερούς τους αποδέκτες στην πιο κατάλληλη στιγμή. Μέσα λοιπόν σ αυτό το αυτοσχέδιο και τόσο αυθόρμητο γλέντι ξαφνικά ένιωσα την Μαματάς Γιώργος Ξηρός Στέλιος Τσεπέρκας Νικόλαος 1991 σε ένα από τα μουσικά οδοιπορικά μου στις Καρυές Ραχών άκουσα τον καριώτικο στην τσαμπουνοφυλάκα, παιγμένο από τον Φώτη Κόχυλα, μοναδικό στην εποχή του οργανοπαίκτη και κατασκευαστή τσαμπουνοφυλάκας. Η μορφή αυτή του καριώτικου είχε χαρακτηριστικά, που συνδέονταν στενά με τις τεχνικές ιδιαιτερότητες της καριώτικης γκάιντας. Όπως προαναφέρθηκε από το 1940 κυρίαρχο όργανο στην παραδοσιακή μουσική πράξη της Ικαρίας είναι προφανώς το βιολί, μολονότι παράλληλα και ιδιαίτερα μέχρι τα μέσα του 20 ου αιώνα είναι αισθητή και η παρουσία της παραδοσιακής λύρας. Ήδη το 1941, που ένα τυχαίο γεγονός στον Εύδηλο οδήγησε κι εμένα - δεκάχρονο τότε παιδί - στον κόσμο της καριώτικης λύρας, υπήρχαν την ίδια εποχή και άλλα, περίπου συνομήλικα με μένα παιδιά, που έπαιζαν κι αυτά λύρα. Να μου επιτρέψετε να σας διηγηθώ αυτή την προσωπική μου ιστορία, γιατί αναφέρεται σε πρόσωπα που συνδέονται με την παραδοσιακή μουσική πράξη στην Ικαρία σ αυτή την τόσο σημαντική χρονική περίοδο, που αποτελεί ίσως ορόσημο γενικά για την ελληνική παραδοσιακή μουσική, και που έπαιξε καθοριστικό ρόλο και στη δική μου προσωπική σταδιοδρομία και εξέλιξη ως μουσικό. Το 1941 λοιπόν- πρέπει να ήταν άνοιξη, Μάρτιος ή Απρίλιος - ένα απόγευμα πηγαίνοντας στα χωράφια μας επιθυμία να μάθω κι εγώ λύρα. Άρχισα λοιπόν να ρωτώ τον συνομήλικό μου λυράρη διάφορες τεχνικές λεπτομέρειες για το παίξιμό της. Η επόμενη ερώτησή μου ήταν αν πουλούσε την συγκεκριμένη λύρα. Ο Μάκης με παρέπεμψε αμέσως στον γνωστό τότε ως Συμιακό που στεκόταν δίπλα του και στον οποίο ανήκε η λύρα, την οποία ο ίδιος είχε αποκτήσει από τον λυράρη και βιολίστα Ραντά ανταλλάσοντάς την με μία πετονιά για ψάρεμα. Ο Συμιακός μου είπε ευθέως ότι «στο δίνω το λυράκι, αν μου δώσεις δυο οκάδες σταφίδες και δυο οκάδες σύκα σαν κι αυτά που μας έδωσες να φάμε». Έτσι και έγινε και μάλιστα την επομένη μέρα. Όμως είναι ενδιαφέρουσα η παρατήρηση του κηδεμόνα τότε θείου μου Κωστή Ανταράκη στην προσπάθεια μου να τον πείσω να με βοηθήσει να αποκτήσω αυτή τη λύρα. «Δημητράκη», μου είπε, «δεν μαθαίνεται εύκολα η λύρα, όταν δεν έχει κανείς αντίστοιχη οικογενειακή παράδοση». Μου έφερε μάλιστα σαν παράδειγμα τον μικρό Μάκη, που, όπως μου είπε, «οι θείοι του οι Φουσκήδες ήταν γνωστοί οργανοπαίκτες στη Μεσαριά». Αυτή η παρατήρηση του θείου μου θίγει νομίζω μια νέα πτυχή της παραδοσιακής μουσικής πράξης στην Ικαρία και δίνει αφορμή να υποθέσουμε ότι το παίξιμο ενός παραδοσιακού μουσικού οργάνου σε πολλές περιπτώσεις συνδεόταν με αντίστοιχη οικογενειακή παράδοση επαγγελματιών οργανοπαικτών και στην Ικαρία. Πρόκειται άλλωστε για κάτι το εύλογο που συναντά κανείς συχνά και 12
στο χώρο της έντεχνης μουσικής δημιουργίας. Οι λαϊκοί οργανοπαίκτες είναι βέβαια συνήθως αυτοδίδακτοι, ωστόσο εξελίσσονται σε περιβάλλον που καλλιεργείται η παραδοσιακή μουσική πράξη, το οποίο τους δίνει την ευκαιρία να δέχονται τα κατάλληλα ερεθίσματα. Το περιβάλλον αυτό μπορεί να είναι το ευρύτερο του τόπου τους ή το πιο στενό οικογενειακό. Θυμάμαι π.χ. ότι ο Λινάρδος Ραντάς είχε ένα νεότερο αδελφό -περίπου συνομήλικό μου- τον Γιάννη Ραντά, που έπαιζε κι αυτός πολύ καλά λύρα. Όταν πήγαινα στον Κάμπο, όπου έμενε, τον συναντούσα και παίζαμε λύρα. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο ικαριώτικος χορός βρισκόταν πάντοτε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός μας, σαν σκοπός, σαν παίξιμο. Όμως εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία σχετικά με τα ερωτήματα που προέκυψαν στο πλαίσιο της ομιλίας μου είναι το γεγονός, ότι ήδη στις αρχές της δεκαετίας του 40, όπου η παρουσία του βιολιού είναι πια κυρίαρχη, ωστόσο ταυτόχρονα συνεχίζεται ακόμα και η παράδοση της ικαριώτικης λύρας. Επίσης έχει σημασία το γεγονός ότι οι περισσότεροι παραδοσιακοί βιολιστές της Ικαρίας αρχίζανε με λύρα και στη συνέχεια μεταπηδούσαν στο βιολί. Εξαίρεση ίσως αποτελούσαν ορισμένοι Ικαριώτες, που εκτός Ικαρίας -σε κάποια αστικά κέντρα- έμαθαν εξαρχής βιολί. Έτσι ο τρόπος που έπαιζαν βιολί οι Ικαριώτες, πρώην λυράρηδες, όπως ήταν φυσικό, ήταν επηρεασμένος ως ένα βαθμό και από το παίξιμο τους στη λύρα. Βέβαια παράλληλα υπήρχαν πάντοτε και αυτοί που, είτε γιατί δεν είχαν την ευκαιρία να μάθουν βιολί είτε γιατί δεν είχαν ανάλογο ενδιαφέρον, επέλεγαν και έμεναν πιστοί στη λύρα τους, συμμετέχοντας στην παραδοσιακή μουσική πράξη πάντοτε ως λυράρηδες. Έτσι κατά καιρούς αναδεικνύονται φημισμένοι λυράρηδες στην Ικαρία. Ήδη στην περίοδο του β παγκοσμίου πολέμου που είχα αρχίσει κι εγώ να παίζω λύρα και να ενδιαφέρομαι για τους λυράρηδες άκουγα συχνά να γίνεται λόγος για τον περίφημο λυράρη Σταμάτη Καστανιά, που ήταν γνωστός και ως «Γιαγνήσης» και ήταν ένας πραγματικός θρύλος. Πρέπει να ζούσε μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 30 - όπως ακόμα και πρόσφατα με πληροφόρησαν Καριώτες που εκείνοι την εποχή τον είχαν επανειλημμένα ακούσει. Μάλιστα άκουσα από πολλούς να λένε πως «έπαιζε ολόκληρη νύχτα χωρίς διακοπή, γιατί μπορούσε να κοιμάται παίζοντας τη λύρα του». Άλλοι λυράρηδες για τους οποίους άκουγα συχνά να γίνεται εκείνη την εποχή λόγος ήταν μεταξύ άλλων οι Τσαγκάς από την Πλαγιά και Πίτακας από το Φραντάτο και κάποιος Θεόδωρος Παράλαιμος από το χωριό Αμάλου, τον οποίο ο αείμνηστος Σίμων Καράς χαρακτηρίζει «λυριστήν, τσαμπουνιστήν, τραγουδιστήν και χορευτήν δόκιμον «(βλ. Βιβλιογραφία). Άλλωστε ακόμα και επί των ημερών μας υπάρχει στο νησί ένας γνήσιος παραδοσιακός λυράρης, που επιβεβαιώνει την ύπαρξη και συνέχιση αυτής της λυράρικης παράδοσης στην Ικαρία. Πρόκειται για τον Γιώργο Μαματά από το ορεινό χωριό Δρούτσουλα, περίπου 80 χρονών, που είχα την ευκαιρία να τον ακούσω στο χωριό του σε δύο από τα ταξίδια μου στην Ικαρία στο πλαίσιο επιτόπιας έρευνας στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Μια από τις διάφορες εκδοχές του καριώτικου που πολύ πρόθυμα μου είχε παίξει, περιλαμβάνεται στον δίσκο CD με τον τίτλο «Τραγούδια της Ικαρίας«. Η περίπτωση του λυράρη Μαματά έχει ιδιαίτερο μουσικολαογραφικό ενδιαφέρον τόσο για το γεγονός ότι -όπως ήδη αναφέρθηκε- είναι ένα μοναδικό στο είδος του ζωντανό παράδειγμα της συνέχισης της παράδοσης της λύρας στην Ικαρία, όσο και για το ότι μας προσφέρει ένα ζωντανο δείγμα της σχέσης του ικαριώτικου χορού με την παραδοσιακή λύρα. Πιο ειδικά σχετικά με τη συνέχιση της παράδοσης της ικαριώτικης λύρας έχει ιδιαίτερη σημασία ότι ο Γιώργος Μαματάς έμαθε να παίζει λύρα από τον παππού του, γνωστό στην εποχή του Γιάννη Ξηρό. Όσον αφορά τον ικαριώτικο χορό στη σημερινή πραγματικότητα καταρχήν ισχύει και γι αυτόν ό,τι ισχύει για την δημοτική μουσική συνολικά. Είναι γνωστό ότι σήμερα υπάρχει μια νέα κατάσταση σχετικά με τον τρόπο που λειτουργεί και βιώνεται η δημοτική μουσική όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο. Στο σημείο αυτό θέλω να διευκρινίσω ότι η λέξη «σήμερα» έχει στην περίπτωση μας μια ευρύτερη χρονική διάρκεια που καλύπτει μερικές δεκαετίες προς τα πίσω, γιατί ήδη στη δεκαετία του 1960 γινόταν λόγος για τη νέα αυτή κατάσταση στο χώρο της δημοτικής μουσικής. Όμως ήδη μετά τον β παγκόσμιο πόλεμο στην Ελλάδα λόγω της βιομηχανοποίησης και της τεχνολογικής εξέλιξης άρχισε να αλλάζει ο τρόπος ζωής. Ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού μετακινείται και εγκαθίσταται στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου υπήρχαν και μεγαλύτερες δυνατότητες εργασίας, εγκαταλείποντας τα νησιά του και τα χωριά του. Είναι γνωστό ότι π.χ. στην Αθήνα ζει σήμερα περίπου ο Βατούγος Σταμάτης μισός πληθυσμός της χώρας μας, το ίδιο ισχύει αναλογικά και για τη Θεσσαλονίκη και άλλες πόλεις. Επίσης άνθρωποι, που παλαιότερα ήταν φορείς μιας ζωντανής μουσικής παράδοσης, δεν ζουν πια, σφραγίζοντας έτσι μια εποχή, όπου ο τρόπος ζωής ήταν στενά συνδεδεμένος με τα έθιμα, τα παραδοσιακά τραγούδια και τους χορούς, με το παίξιμο των παραδοσιακών μουσικών οργάνων. Βέβαια ευτυχώς υπάρχουν ακόμα περιοχές στην Ελλάδα, όπου η μουσική παράδοση διατηρείται σε ικανοποιητικό βαθμό αυθεντική, σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως είναι φυσικό με κάποιες αναπόφευκτες επιρροές από τον μοντέρνο, επηρεασμένο από την τεχνολογική πρόοδο τρόπο ζωής. Όμως δεν μπορούμε ακόμα να εκτιμήσουμε τις επιδράσεις που θα έχει στο άμεσο μέλλον η λεγόμενη παγκοσμιοποίηση, που στη σημερινή εποχή πραγματοποιείται με ιδιαίτερα γοργούς ρυθμούς διεισδύοντας και στις πιο απομονωμένες γωνιές του πλανήτη, δημιουργώντας νέες συνθήκες ζωής, που επηρεάζουν όλες τις εκφάνσεις της. Ωστόσο είναι παρήγορο το γεγονός, ότι ήδη προ πολλού έχει συνειδητοποιηθεί η ανάγκη συντήρησης και καλλιέργειας της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης, μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις γίνονται και προσπάθειες αναβίωσής της, μολονότι η ανανεωμένη αυτή μουσικοχορευτική παράδοση όπως είναι φυσικό έχει και τη δική της νέα φυσιογνωμία, που σε πολλές πε- 13
ριπτώσεις την χαρακτηρίζει η επιτήδευση. Πολλοί λαϊκοί οργανοπαίκτες στην εποχή μας - και αυτό ισχύει και για την Ικαρία - χρησιμοποιούν και διάφορα μέσα που τους παρέχει η τεχνολογία, μάλιστα κάνοντας συνήθως κατάχρηση. Το πιο συνηθισμένο μέσο είναι το μικρόφωνο με αντίστοιχους ενισχυτές ήχου. Επιδιώκεται σχεδόν πάντοτε η μέγιστη ένταση, που έχει σαν αποτέλεσμα την παραμόρφωση του ήχου, ιδιαίτερα βέβαια του ήχου των παραδοσιακών οργάνων, που είναι πιο δεμένος με το φυσικό του περιβάλλον, το οποίο -σε παλαιότερες εποχές με τον χαρακτηριστικό γαλήνιο τρόπο ζωής- λειτουργούσε σαν φυσικό ηχείο, που ενίσχυε εντελώς φυσικά τον ήχο τους -ακόμα και της λύρας που συνήθως παιζόταν μόνη της χωρίς συνοδεία και που πολλές φορές το βράδυ με απόλυτη ησυχία ακουόταν μέχρι το κοντινότερο χωριό. Όπως είναι γνωστό, ιδιαίτερα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο οι συνθήκες ζωής έχουν αλλάξει ριζικά στην Ικαρία. Ο περισσότερος κόσμος έφυγε, κι αυτοί που ζουν μόνιμα στο νησί επέλεξαν ένα πιο σύγχρονο τρόπο ζωής. Λυράρηδες δεν υπάρχουν πια. Η ύπαρξη δύο η τριών Διάφοροι τύποι Αραβικού Ρεμπέκ. Μουσείο Βασιλείας. δεν αλλάζει την κατάσταση. Όμως είναι συναρπαστικό και ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός, ότι η παράδοση του ικαριώτικου χορού συνεχίζεται έχοντας και σήμερα μια έντονη παρουσία. Ο Ικαριώτης όπου κι αν βρίσκεται αισθάνεται την ανάγκη να χορέψει τον ικαριώτικο του. Αυτό διαπιστώνει κανείς στα καριώτικα γλέντια, στα πανηγύρια και στις διάφορες άλλες εκδηλώσεις, ακόμα και εκτός Ικαρίας. Ο χορός λοιπόν, ή καλύτερα η ανάγκη για χορό που συνδέεται στενά με την ιδιοσυγκρασία του Ικαριώτη, είναι το πρωταρχικό στοιχείο, η πρωταρχική κινητήρια δύναμη, που συμπαρασύρει και την αντίστοιχη μουσική δημιουργία και πράξη. Ο χορός ως ενέργεια και κίνηση με διάρκεια -μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις μεγάλη διάρκεια, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι ο καριώτικος στους γάμους και στα πανηγύρια χορεύεται ασταμάτητα- «τρινόκτουμ κοντίνουουμ» όπως χαρακτηριστικά σημειώνει και ο Σίμων Καράς, δηλαδή τρία ημερόνυκτα χωρίς διακοπή-, δίνει στον οργανοπαίκτη το ερέθισμα και την ευκαιρία να αυτοσχεδιάσει, διαμορφώνοντας διάφορες μελωδικές φιγούρες, ανάλογες με τις τεχνικές δυνατότητες του οργάνου που παίζει (π.χ. λύρα ή βιολί) και φυσικά ανάλογα με το ταλέντο του, προσαρμόζοντάς τες στην ξέφρενη πολλές φορές δίνη του χορευτικού ρυθμού. Οπωσδήποτε όμως υπάρχει και μια αμοιβαιότητα. Ο οργανοπαίκτης με το παίξιμό του διοχετεύει κι αυτός απ τη μεριά του στους χορευτές αντίστοιχη μουσική ενέργεια, αυξάνοντας την διάθεση τους για χορό οδηγώντας τους πολλές φορές σε χορευτικές εξάρσεις, θα έλεγα υπερβάσεις. Για τον τρόπο που χόρευαν οι Ικαριώτες στο τέλος περίπου της δεκαετίας του 40 είναι ενδεικτική και ενδιαφέρουσα η σύντομη αλλά ιδιαίτερα περιεκτική περιγραφή του Μίκη Θεοδωράκη στην αυτοβιογραφία του, όπου μεταξύ άλλων γράφει τα εξής. «ο χορός τους πήγαινε σε άλλες σφαίρες. Θα λεγα ιερατικές. Ήταν μια βακχική γιορτή, με την έννοια της υπέρβασης. Πολύ με είχαν επηρεάσει αυτές οι βραδιές. Κι από την άποψη της μουσικής κι από την άποψη του χορού «( Μ. Θεοδωράκης, 1986-1995). Ο τύπος της αχλαδόμορφης τρίχορδης λύρας -που συναντάμε εκτός από την Ελλάδα και σε χώρες των Βαλκανίων και της εγγύς Ανατολής- προφανώς διαμορφώθηκε κατά τους χρόνους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Παρόμοιος τύπος οργάνου με την ονομασία «λύρα» μαρτυρείται και στη Δυτική Ευρώπη ήδη από τον 10 ο μ.χ. αιώνα. Κατά τον Γερμανό μουσικολόγο Curt Sachs φαίνεται ότι η λύρα με δο ξάρι μεταφέρθηκε από το Βυζάντιο στη Δύση κατά το 1000 μ.χ. όπου ως γνωστό υπήρχαν στενές πολιτιστικές και εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και τις χώρες της Δύσης ακόμα και στο τομέα της εξαγωγής αραβικών μουσι κών οργάνων 1. Η άποψη αυτή ενισχύεται και από το γεγονός, ότι οι Άραβες που χρη σιμοποιούν ακόμα και σήμερα αυτή τη λύρα, την ονομάζουν kemange rumi (δηλαδή ελληνικό βιολί). Άλλωστε ήδη το 1484 ο θεωρητικός της μουσικής Tinctoris αναφέρει ότι ή λύρα είναι a grecis (ut ajunt) comperta 2. Ο τύπος αυτός της αχλαδόμορφης λύρας είναι, όπως αναφέραμε, διαδεδο μένος και σε άλλες χώρες των Βαλκανίων. Μάλιστα στις Δαλματικές Ακτές την συναντάμε με την ονομασία lira ή lirica 3. Επίσης την συναντάμε σε διάφορες περιοχές της Βουλγαρίας καθώς και στην Βουλγαρική Θράκη με την ονομασία gadulka 4. Δεν είναι βέβαιο αν το περιστατικό που αναφέρει στο χρονικό του ο Θεο φύλακτος Σιμοκάττης 5 (από το έτος 583 μ.χ.) ότι τρεις Σλάβοι στρατιώτες κρα τούσαν λύρες αντί για όπλα, στην προκειμένη περίπτωση αφορά την gadulkα, δηλαδή λύρα με δοξάρι, όπως ερμηνεύεται από τον Ivan Katchulev 6, καθ όσον σύμφωνα με τα σημερινά δεδομένα της μουσικολογικής έρευνας, η χρη σιμοποίηση του δοξαριού μαρτυρείται μόλις από το 10 ο μ.χ. αιώνα 7. Αν θεωρήσουμε την άποψη του Ivan Katchulev σωστή -ότι δηλαδή ο Σιμοκάττης λέγοντας «λύρα» εννοεί την αχλαδόμορφη μεσαιωνική λύρα -που οι Βούλγαροι ονομάζουν gadulka-, τότε η πληροφορία αυτή του Σιμοκάττη είναι μοναδική και ιδιαίτερα πολύτιμη σαν μαρτυρία: για την χρήση του δοξαριού ήδη τον 6 ο μ.χ. αιώνα, για την ύπαρξη του τύπου αυτού του οργάνου ήδη τον 6 ο μ.χ. αιώνα, για το ότι το μεσαιωνικό αυτό έγχορδο όργανο ήταν γνωστό στους Έλληνες με το όνομα λύρα ήδη άπο τον 6ο μ.χ. αιώνα -επειδή στην ελληνική αρχαιότητα με το όνομα «λύρα», συνδέονταν διαφορετικός τύπος οργάνου. Πάντως όπως αναφέραμε, δεν θα ήταν δυνατό με τα σημερινά δεδομένα της μου σικολογικής έρευνας να στηριχθεί αυτή η άποψη. Κατά τον Bachmann (Die Anfange des Streichinstrumentenspiels- Οι απαρχές του παιξίματος εγχόρδων με δοξάρι -σ. 19-20), σε φιλολογικές πηγές του 9 ου μ.χ. αιώνα αναφέρονται έγχορδα όργανα που σε 14
μεταγενέστε ρους αιώνες εμφανίζονται σαφώς ως έγχορδα με δοξάρι. Ωστόσο σε καμμιά από αυτές τις πηγές δεν γίνεται λόγος για δοξάρι. Σε μία από αυτές τίς πηγές που είναι ένα ταξιδιωτικό ρεπορτάζ του Πέρση Ibn Horradabehi και που το έγραψε τον 9 ο αι. στην Αυλή του Χα λίφη Al- Mutamid αναφέρεται, ότι οι Βυζαντινοί κατείχαν ένα ξύλινο μουσικό όργανο με πέντε χορδές, που το ονόμαζαν lura, και ήταν όμοιο με το rabab. Επειδή στη συγκεκριμένη αυτή περίπτωση δεν αναφέρεται η χρήση δοξαριού κι επειδή γενικά δεν μαρτυρείται ακόμα η χρήση τόξου στα έγχορδα όργανα, ο Bachmann αφήνει να εννοηθεί πως τα όργανα αυτά λύρα και rabab, που αργότερα αποδεδειγμένα είναι όργανα με δοξάρι, τον 9 ο αιώνα πρέπει να παιζότανε με διαφορετικό τρόπο (ίσως με πλήκτρο). Επίσης σχετικά με τα έγχορδα όργανα με δοξάρι που εμφανίζονται το μεσαίωνα σε χώρες με ισλαμική πολιτιστική παρά δοση, πολλά από αυτά αναφέρονται ήδη κατά τα τέλη του 8 ου μ.χ. αι. σε αραβικά χειρό γραφα. Ωστόσο κατά τον Bachmann είναι αμφίβολο αν ήδη τον 8ο αιώνα τα όργανα αυτά παιζότανε με δοξάρι επειδή γι αυτή την εποχή δεν υπάρχει μέχρι στιγμής καμμιά συγκεκρι μένη ένδειξη για τη χρήση του. Οι πιο παλιές μαρτυρίες (από ισλαμικές φιλολογικές και εικονογραφικές πηγές) για την χρήση του δοξαριού προέρχονται από τις αρχές του 10 ου αιώνα (βλ. Bachmann, σ. 44) Πάντοτε με απασχολούσε το ερώτημα σχετικά με τι απαρχές του παιξίματος εγχόρδου οργάνου με δοξάρι. Όπως είδαμε παραπάνω από την επίσημη μοσικολογική έρευνα η χρήση του δοξαριού τεκμηριώνεται μόλις απ το 1000 μ.χ. (Bachmann). Μάλιστα όσον αφορά στην ελληνική Αρχαιότητα εκ πρώτης όψεως είναι ξεκάθαρο ότι η Λύρα της Αρχαιότητας με όλες τις σχετικές ονομασίες της που είχε κατά καιρούς, απέκλειε τη χρήση δοξαριού κυρίως λόγω της κατασκευής της. Άλλος τύπος της νησιώτικης ή της ποντιακής λύρας δεν εμφανίζεται πουθενά στην αρχαία ελληνική εικονογραφία. Στο πλαίσιο αυτό αποκτά μοναδικότητα η αναφορά από τον Ηράκλειτο του τόξου και της λύρας. «.. τόξου τε και λύρας). Μάλιστα την αναφορά αυτή παραθέτει και σχολιάζει ο Πλάτων στο Συμπόσιον. Το κείμενο του Ηράκλειτου όπως το παραθέτει ο Πλάτων σε νεοελληνική μετάφραση είναι το ακόλουθο: «το εν διαφοροποιείται και αντιμάχεται το ίδιο με τον εαυτό του και πάλι συμφιλιώνεται σε νέα σύνθεση, όπως ακριβώς η αρμονία που βγαίνει από το δοξάρι και τη λύρα» (Πλάτων, συμπόσιο -Κριτίας, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Β. Δεδούσης, Γ. Κορδάτος, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος σς. 124,125,126 και 127) Το αντίστοιχο αρχαίο κείμενο του Ηράκλειτου όπως το παραθέτει ο Πλάτων είναι: «το εν γαρ διαφερόμενον αυτό αυτώ ξυμφέρεσθαι, ώσπερ αρμονίαν τόξου τε και λύρας» Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι σχολιαστές και μεταφραστές αυτής της έκδοσης εντελώς άμεσα και αυθόρμητα αντιλαμβάνονται και δέχονται -ανεξάρτητα από κάθε είδους μουσικολογικής ή φιλοσοφικής προβληματικής- ότι πρόκειται για το μουσικό έγχορδο όργανο τη λύρα και το δοξάρι της. Στο σχόλιό τους αναφέρουν μεταξύ άλλων (υποσημείωση 144) τα εξής: «Η λύρα και το δοξάρι της αποτελούν μια ενότητα, ένα μουσικόν όργανον, γίνονται αντιμαχόμενα (διαφερόμενα) μέλη του ενός οργάνου, παλαίουν, από την πάλην αυτήν βγαίνει ο ήχος, (η μουσική), που διαφοροποιείται κι αυτός σε βαρύ και οξύ ήχο κι απ αυτούς πάλι βγαίνει η μελωδία (αρμονία)». Συνεχίζοντας το σχόλιό τους παραθέτουν μάλιστα το ακόλουθο απόσπασμα από τον Δωδεκάλογο του Γύφτου του Παλαμά: «Και ρίξου σα σπαθί δοξάρι- προς την τετραπλή χορδή- και χτύπα την και σπάραξέ την- η αρμονία να γεννηθεί- γιατί κι ο κόσμος ο βαθύς- γεννιέται πάντ απόνα πάλαιμα σα δοξαριού με μια χορδή». Οι σπουδαίοι αυτοί στίχοι του Παλαμά δημιουργούν άμεσα την εντύπωση ότι είναι εμπνευσμένοι απευθείας από την αντίστοιχη φολοσοφική κοσμοθεώρηση, όπως αυτή μας παρουσιάζεται στο παραπάνω κείμενο του Ηράκλειτου. Η ερμηνεία αυτή των σχολιαστών σίγουρα δεν γίνεται αποδεκτή από μεγάλη μερίδα μελετητών και από τον διεθνή χώρο για τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω δηλαδή τόσο από το γεγονός ότι η λύρα με δοξάρι δεν τεκμηριώνεται στην αρχαιότητα όσο και για το ότι όπως ήδη αναφέρθηκε η κλασική λύρα της αρχαιότητας -όπως και η κιθάρα- έχουν τέτοια κατασκευή που δεν παρέχει την δυνατότητα για παίξιμο με δοξάρι. Έτσι αποκλείεται η χρήση δοξαριού σ αυτά τα έγχορδα όργανα. Μήπως όμως το τσιτάτο αυτό του Ηράκλειτου είναι αποκαλυπτικό δίνοντάς μας αφορμή να σκεφτούμε κάπως διαφορετικά; Όταν βέβαια η λέξη λύρα μας δίνει την εικόνα της αρχαίας λύρας του Ορφέα και του Απόλλωνα η λέξη τόξον (δοξάρι) δεν είναι δυνατόν να συσχετιστεί μ αυτήν. Πρέπει ωστόσο να λάβουμε υπόψη μας ότι η Λύρα της Αρχαιότητας με τη θεϊκή της προέλευση που γνωρίζουμε από αναφορές και αγγειογραφικές απεικονίσεις, ανήκε μάλλον αποκλειστικά στο χώρο της έντεχνης μουσικής, μ αυτήν ασχολούνταν οι ζωγράφοι και οι άλλοι τεχνίτες. Ίσως όμως υπήρχε παράλληλα και ο άλλος τύπος της λύρας με δοξάρι,ο οποίος συνδεόταν με την δημοτική μουσική δηλαδή ανήκε στο χώρο της δημοτικής μουσικής πράξης η οποία όπως και η δημοτική ποίηση δεν καταγραφόταν, δεν απεικονιζόταν. Είναι νομίζω κάτι που θα πρέπει να μελετηθεί σε βάθος. 1 Curt Sachs, Reallexikon der Musikinstrumente, Berlin 1913 (λ. lyra), σ. 247 ΑΒ. 2 Curt Sachs, Handbuch der Musikinstrumentenkunde, Leipzig 1930, σ. 178. 3 Βλ. Milovan Gavazi,Adriatoceska Lira-Lirica, Narodni Sterini,Zagreb 1930. 4 Ivan Katchulev,Les rebecs en Bulgarie, Bulletin de l Institut de Musique, τόμ. V (1959), σ. 131. 5 Θεοφύλακτος Σιμοκάττης, «Ιστορία», έκδοση Debor VI, Ί. 6 «Les rebeces en Bulgarie», σ. 131. 7 Βλ. W. Bachmann, Die Anfänge des Streichinstrumentenspiels,AW, Einzeldarstellungen III, Leipzig 1964, σ. 52, ύποσ. 113. Βιβλιογραφία Αλέξης Πουλιανός,, Λαϊκά τραγούδια της Ικαρίας, Αθήνα 1964 Λαογραφικά Ικαρίας.Της Στεριάς και της Θάλασσας, τομός Α, Αθήνα 1976, Εισαγωγή, σ. 9 Δημήτρης Θέμελης, Η Λύρα της Θράκης, Γ Συμπόσιο λαογραφίας του βορειοελλαδικού χώρου, Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1979, 273-282. Πρβλ. Samuel Βaud-Bovy, Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι, Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1984, σ. 36. Μίκης Θεοδωράκης, Οι Δρόμοι του Αρχαγγέλου, εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα 1986-1995, τόμος ΙΙ, σ. 111 Σίμων Καράς, Τραγούδια Ικαρίας και Σάμου, έκδοση δίσκου του Συλλόγου προς διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής (SDNM 128), τεύχος σ. 3κε 15
Πανηγύρια της Ικαρίας Καταγράφοντας την εξέλιξή τους στο χρόνο Αργεντούλα Πάσχαρη - Κουλουλία Χορός από γυναίκες σε ημερήσιο πανηγύρι, 1955. (Φωτ. αρχείο, Αργεντούλα Πάσχαρη Τα πανηγύρια είναι θρησκευτικές εκδηλώσεις που τελούνται στη διάρκεια του χρόνου με βάση το εκκλησιαστικό εορτολόγιο. Περιλαμβάνουν εθιμικές πράξεις και ενέργειες, οι οποίες πλαισιώνουν τις γιορτές των εκκλησιών, όπως: τάματα, αγιασμούς, περιφορές εικόνων, παρακλήσεις, αρτοκλασίες, προσφορά φαγητού, κοινές εστιάσεις. Σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, που αναφέρονται σε προηγούμενους αιώνες, τα πανηγύρια της Ικαρίας τελούνταν με σημείο αναφοράς τις γιορτές, του Χριστού, της Παναγίας ή αγίων πολιούχων και τους ναούς - ενοριακούς ή ξωκλήσια - που είναι αφιερωμένοι σε αυτούς. Ακόμη, συνδέονται με παραδόσεις που αφορούν σε αγίους προστάτες (π.χ. αϊ-νικόλας, στον Αρμενιστή), ή στην εύρεση θαυματουργών εικόνων ή λειψάνων (π.χ. Οσία Θεοκτίστη, η Λεσβία, στην Πηγή. Αγία Σοφία, στο Μονοκάμπι. Παναγία η Λέφαινα, στην Ακαμάτρα), ή στην ανέγερση ναών (π.χ. αϊ-σίδερος, στο Πέζι), κ.ά. Σύμφωνα με το εκκλησιαστικό τυπικό, ο εορτασμός της εκκλησίας αρχίζει την παραμονή και ολοκληρώνεται την ημέρα της γιορτής. Την παραμονή γίνεται εσπερινός, ολονυχτία ή αγρυπνία. Την ημέρα της γιορτής τελείται θεία λειτουργία με αρτοκλασία, με την παρουσία του Μητροπολίτη, μερικές φορές, ή άλλων κληρικών - από γειτονικές ενορίες - που τελούν «συλλείτουργο». Στη συνέχεια γίνεται η περιφορά της εικόνας του αγίου που γιορτάζει γύρω από το ναό και η προσκύνηση της εικόνας από τους πιστούς. Μετά την απόλυση, «απολείτουργα», παρατίθεται φαγητό στους παρευρισκόμενους πιστούς, σε κοινή εστίαση, στην αυλή της εκκλησίας, το οποίο αναλαμβάνει και ετοιμάζει η εκκλησιαστική επιτροπή. Ακολουθεί το γλέντι και ο χορός, κυρίως ο «ικαριώτικος», με τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Τα πανηγύρια, στην πρωτογενή τους μορφή, τελούνταν με όρους που είχαν αναγραφεί σε δικαιοπρακτικά έγγραφα οικογενειών, τα οποία έχουν συμπεριληφθεί στους κώδικες των εκκλησιών, τις «μάνες», όπως αποκαλούνται στην Ικαρία. Ανάμεσα στα άλλα περιλαμβάνονται ο εορτασμός της εκκλησίας «και τις εκκλησίες μας να εορτάζη ως καθώς τις εορτάζομεν και πρότερον», αλλά και σχετικά αφιερώματα των πιστών. Ειδικότερα, για την τέλεση του πανηγυριού, ορίζονταν ποσοτικές και ειδολογικές προσφορές σε κρέας, ψωμί, κρασί, όπως «μισό κατζίκι», ή «ένα κάρτο σιτάρι», τις οποίες έδιναν οι κληρονόμοι των διαθετών ή εκείνοι που καλλιεργούσαν τα κτήματα αφιερώματα των εκκλησιών. Σε άλλες περιπτώσεις, η τέλεση των πανηγυριών υπαγορευόταν από δωρεές διαθηκών αντί μνημοσύνων. Μέχρι τις αρχές του 20 ου αιώνα παρατιθέμενο φαγητό στους πανηγυριώτες ήταν η «πρόθεση». Ο όρος υποδηλώνει, ποσοτικά, το κρέας, το ψωμί, το κρασί και το ζωμό που διατίθετο, κατά βούληση, στους συνδαιτυμόνες πανηγυριστές. Σχετική είναι η περιγραφή του λαογράφου, Αλέξη Πουλιανού: «Κάθε εκκλησία έκανε στην εορτή του αγίου, παναγύρι με φαγοπότι. Το προσφερόμενο φαγητό ελέγετο (κι ακόμα λέγεται) πρόθεση. Περιλαμβάνει μια οκά βραστό κατσίκι, μια οκά κρασί, ένα ψωμίν οκαδιάρικο και ζουμί κατά θέληση. Τους ευεργέτες της εκκλησίας και γενικά του τόπου, η εκκλησία ανακήρυσσε προθεσσάριους. Είχαν το προνόμιο να τρώγουν δωρεάν την πρόθεσή τους στα παναγύρια σαν τιμητική προσφορά». Αργότερα προστέθηκε και ο «οφτός», κρέας ψητό. Σε περιπτώσεις νηστείας τα φαγητά στα πανηγύρια είναι νηστήσιμα. Ενδεικτικά αναφέρω τα προσφερόμενα στη γιορτή τ αϊ-γιαννιού του «Νηστημάρη»: «χταποδοπίλαφο», στο Μαυράτο ή κουκιά, στα Κοσοίκια, ή ψωμί, χαλβάς και ούζο, στην Πρινέ της Λαγκάδας. Του Ευαγγελισμού, μπακαλιάρο τηγανιτό, στου Μαυριάνου. Τα τελευταία χρόνια, τα ικαριώτικα πανηγύρια εξελίχθηκαν, ως προς το χρόνο και τον τόπο τέλεσής τους, σε ευρύτερες ψυχαγωγικές εκδηλώσεις με σύμμεικτο χαρακτήρα, αποκομμένες, σε αρκετές περιπτώσεις, από το θρησκευτικό τυπικό. Στην εξέλιξη αυτή συνέβαλε, κυρίως, ο οικονομικός χαρακτήρας των πανηγυριών και οι κοινωφελείς σκοποί για τους οποίους τελούνται.. Έτσι, στις μέρες μας, πανηγύρια αναλαμβάνουν και διοργανώνουν, εκτός από την εκκλησιαστική επιτροπή, διάφοροι φορείς της κοινότητας, όπως οι πολιτιστικοί και εξωραϊστικοί σύλλογοι. Τα περισσότερα από αυτά τελούνται στη διάρκεια του καλοκαιριού για την υλοποίηση κοινωφελών έργων της τοπικής κοινωνίας: όπως είναι η κατασκευή ή η επισκευή δρόμων, σχολείων, εκκλησιών, πολιτιστικών κέντρων, δικτύων ύδρευσης, κ.ά. Η εκκλησιαστική επιτροπή ή ο σύλλογος που αναλαμβάνει, κατά περίπτωση, την τέλεση πανηγυριού αποσκοπεί σε αθρόα προσέλευση κόσμου, τον οποίο προσκαλεί μέσω έντυπων αφισών, διαφημίζοντας την ορχήστρα, τα εδέσματα: κατσίκι «ρασκό»και τον «πράμνειο οίνο», το καλό καριώτικο κρασί. 16
Κάθε ικαριώτικο πανηγύρι, μεγάλο, μικρό ή «κουτσοπανήγυρο» έχει τη δική του ιστορία, γιατί δίνει την ευκαιρία να επιστρέψουν στα χωριά τόπους καταγωγής - οι ντόπιοι, αλλά και οι μετανάστες που βρίσκονται στο νησί και να ανανεωθούν συγγενικοί και φιλικοί δεσμοί. Άλλωστε, την πάνδημη συμμετοχή των Ικαριωτών στα πανηγύρια επεσήμανε η Αγγελική Χατζημιχάλη, σε επίσκεψη που πραγματοποίησε, το 1931: «Μόνο σα γιορτάζει η εκκλησιά του χωριού οι Ικαριώτες μαζεύονται από παντού κι από τα πιο μακρινά μέρη του νησιού». Στις μέρες μας, τα πανηγύρια έχουν εξελιχθεί σε μαζικές εκδηλώσεις με ποικίλες προσθήκες στο τυπικό τους. Από το «αυλογύρι» της εκκλησίας, που τελούνταν παλαιότερα, μεταφέρθηκαν σε μεγάλους ανοιχτούς χώρους, πλατείες, σχολεία ή πολιτιστικά κέντρα. Αντί της παραδοσιακής «πρόθεσης», που, μερικές φορές, στα σύγχρονα πανηγύρια παραλείπεται, προστέθηκαν κι άλλα φαγητά: σαλάτες, πατάτες, μπύρες, αναψυκτικά. Οι παραδοσιακοί οργανοπαίχτες, βιολιτζήδες και λαουτιέρηδες, αντικαταστάθηκαν από σύγχρονες ορχήστρες με πλούσιο ρεπερτόριο μουσικής και τραγουδιών. Οι «πανηγυριώτες» αποτελούν μια μίξη ντόπιων και ξένων επισκεπτών του νησιού, οι οποίοι χορεύουν, πέρα από τον τοπικό «ικαριώτικο», ποικίλους χορούς, σε αλλεπάλληλους κύκλους, τους «κάβους», στους οποίους δεν διακρίνεται ο πρωτοχορευτής που σέρνει το χορό κι ο τελευταίος που βαστά το «πέταλο». Από τους χορευτές των σύγχρονων πανηγυριών απουσιάζουν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία που σε παλαιότερες εποχές έσερναν πρώτοι το χορό. Τα λεβέντικα τσακίσματα κι οι φιγούρες, τα «τσαλίμια», του «ικαριώτικου» αντικαταστάθηκαν από τις ιαχές των πανηγυριστών στο ρυθμό μοντέρνων μελωδιών του «ικαριώτικου» σκοπού. Ωστόσο, παρά την ανατροπή που παρατηρείται, τα πανηγύρια στις μέρες μας επιβιώνουν χάρη στη μαζικότητά τους. Με αυτό τους το χαρακτήρα προβάλλονται ως οι κορυφαίες εκδηλώσεις των Ικαριωτών,σε εκπομπές τη- Προσφορά χαλβά στη γιορτή τ άϊ Γιαννιού, του «Νηστημάρη», στην Πρινέ Λαγκάδας, 1997. (Φωτ. αρχείο, Αργεντούλα Πάσχαρη) Πανηγύρι στο Φραντάτο, 1954. (Φωτ. αρχείο, Αργεντούλα Πάσχαρη). λεοπτικές, ντοκιμαντέρ, σε αφιερώματα περιοδικών και εφημερίδων, σε ποικίλα βίντεο και cds, στο Διαδίκτυο, κ.ά. Επιπλέον τα πανηγύρια της Ικαρίας αποτελούν εξαγώγιμες εκδηλώσεις που τελούνται και, εκτός Ικαρίας, στην Αθήνα, από διάφορους φορείς. Ενδεικτικά αναφέρω τα πανηγύρια που διοργανώνονται κάθε χρόνο, στο Πέραμα, τα πανηγύρια που διοργάνωσε το Φεστιβάλ Ικαρίας, αλλά και ο Σύλλογος Κάβο Πάπας, στην Πετρούπολη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βαρδαρού Λεωνίδα, Οι ζευκαλήδες της Νικαριάς, ντοκιμαντέρ, με αναφορά τη μουσική, τους χορούς και τα τραγούδια της Ικαρίας, ΝΕΤ, 2009. Ζολώτα Σταυρινού, Οι ναοί της Ικαρίας, Ικαριακά, περ. Γ, τ. 3-4, 1976, σ. 21-22. Μάζαρη Μιχ., Στην Παναγιά τη Λέφαινα, Ικαριακά, τ. 7, Δεκέμβριος, 1976, σ. 32. Μερακλή Μ. Γ., Ελληνική Λαογραφία, ήθη και έθιμα, Αθήνα Οδυσσέας, 1986, σ.123-151, «Θρησκευτική συμπεριφορά». Πάσχαρη Κουλουλία Αργεντούλα, Τα καριώτικα πανηγύρια, άρθρο στο ένθετο «Επτά Ημέρες» εφημ. Καθημερινή, 21 Ιουνίου 1998, όπου και σχετική βιβλιογραφία. Της ιδίας, Το κρασί στη λαϊκή παράδοση της Ικαρίας, άρθρο στο έντυπο: Πράμνειος οίνος, Μύθος, Ιστορία, Λαογραφία, Έκδοση Συλλόγου Κάβο- Πάπας, Αθήνα, 1999. Της ιδίας, O καριώτικος χορός: Οι παραλλαγές, η τελετουργία και οι σύγχρονες εκφράσεις του χορού, ανακοίνωση στο 20ο παγκόσμιο συνέδριο χορού CID UNESCO, Aθήνα, 25-29 Οκτωβρίου 2006. Πουλιανού Αλέξη, Λαογραφικά Ικαρίας της στεριάς και της θάλασσας, Αθήνα, τ. Α`, Β`, Γ`, 1976. Σπυριδάκη Γ. Κ., Έκθεσις λαογραφικής αποστολής εις Δυτικήν Ικαρίαν από 13-31 Ιουλίου 1962, Επετ. Λαογρ. Αρχ. Τ. 15-16 (1962-63), σ. 230-240. Τσαντέ Ι. Θ., Η γιορτή της Αγίας Μαρίνας, Ικαριακά, περιοδική έκδοση της Πανικαριακής Αδελφότητος Αθηνών, περ. Γ, τ. 2, 1975, σ. 11-13. Χουτρίδη Χρυσοστ., Παναϋρια και Τραταμέντα, Ικαριακά, περιοδική έκδοση της Πανικαριακής Αδελφότητος Αθηνών, περ. Γ, τ. 2, 1975, σ. 30-31. Κώδικας της Υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου εις Κώμην Κοσσίκια του τμήματος Μεσσαρίας της νήσου Ικαρίας. Εν Μεσσαρία τη 15 Αυγούστου 1869. 17
Η θεατρική ομάδα DUENDE και το θέατρο στην Ικαρία Βασίλης Λουκάς Θέατρο: Πεδίο διαλόγου και αντιπαράθεσης Αν ρωτήσουμε τα μέλη μιας ερασιτεχνικής θεατρικής ομάδας ποιος ο λόγος που ασχολούνται με το θέατρο θα συλλέξουμε πολλές διαφορετικές απαντήσεις. Η δυνατότητα δημιουργίας και έκφρασης, η ομαδική εργασία, η προσπάθεια βελτίωσης μέσα από τη συλλογική προσπάθεια, οι στιγμές ευχαρίστησης και ψυχαγωγίας είναι μερικές από αυτές. Όλοι δηλαδή εννοούν ότι θέλουν να κάνουν τη ζωή τους πιο ουσιαστική. Αυτή την ουσία το θέατρο την προσφέρει μέσω της επικοινωνίας. Από την Αγγλία του 16 ου αιώνα του Σαίξπηρ ως την Τσαρική Ρωσία του Τσέχωφ και από τη Γερμανία της μεσοπολεμικής κρίσης του Μπρεχτ ως τη χώρα του Παραλόγου του Ιονέσκο τα ερωτήματα είναι συνεχώς τα ίδια: Γιατί οι άνθρωποι βασανίζουν τον εαυτό τους και τους άλλους; Γιατί αδυνατούν να επικοινωνήσουν; Γιατί ακολουθούν επιλογές με ολέθρια αποτελέσματα; Ποιος ευθύνεται για αυτό; Μπορεί να αλλάξει; Αν όχι γιατί; Αν ναι πως; Από τη στιγμή που θα επιλεχθεί ένα έργο μέχρι τη στιγμή που θα παρουσιαστεί ολοκληρωμένο μπροστά σε κοινό λαβαίνουν χώρα ατέλειωτες αντιπαραθέσεις. Πολλοί και διαφορετικοί άνθρωποι προσπαθούν να πάρουν θέση σε αυτά τα ερωτήματα. Οι απαντήσεις είναι προσωπικές αλλά προϋποθέτουν αφ ενός την ειλικρινή επικοινωνία με τον κόσμο που περιβάλλει τον καθένα, αφ ετέρου το προσωπικό ξεγύμνωμα από παραδοχές και ιδέες που ο καθένας έχει άκριτα ενσωματώσει. Το κάθε μέλος μιας θεατρικής ομάδας από τον σκηνοθέτη και τους ηθοποιούς, μέχρι τους τεχνικούς και τους υπόλοιπους συντελεστές διαλέγεται και συγκρούεται με τον εαυτό του, με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας του, με τους συντοπίτες του, με τον κόσμο όλο. Αυτό είναι το θέατρο. Ερωτήσεις που δημιουργούν γόνιμες «συγκρούσεις» και ακολουθούν τη διαδρομή κοινωνία-συγγραφέας-ομάδα-θεατές-κοινωνία. Εντυπωσιακή διαδρομή. Και ο μεσαίος κρίκος αυτής τη αλυσίδας είναι η θεατρική ομάδα. DUENDE - Ικαρά. Μια σχέση αλληλεπίδρασης Το DUENDE είναι ισπανική λέξη που αναφέρεται στο δαιμόνιο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αυτό που εκπορεύεται από την φθαρτότητα της ύπαρξης, τον έρωτα και το θάνατο. Τον «δαίμονα» αυτόν έχει υμνήσει ο Φερδερίκο Γκαρθία Λόρκα στο ομότιτλο βιβλίο του. Αυτό το όνομα διάλεξε μια ομάδα από κατοίκους της Ικαρίας το Χειμώνα 2002-2003 αφού διάβασαν και πήραν την απόφαση να ανεβάσουν τη «Θαυμαστή Μπαλωματού» του μεγάλου ισπανού ποιητή και συγγραφέα. Από τότε η ομάδα ανεβάζει κάθε χρονιά ανελλιπώς ένα θεατρικό έργο που το παρουσιάζει στο κοινό της Ικαρίας, συνήθως τους μήνες Μάιο-Ιούνιο. Κάθε θεατρική ομάδα έχει τη δική της ιστορία. Γιατί κάθε θεατρική ομάδα είναι δημιούργημα των ανθρώπων ενός συγκεκριμένου τόπου σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Βέβαια παντού υπάρχει μια κοινή αφετηρία: Ένας μικρός πυρήνας ανθρώπων που διαθέτει τις βασικές γνώσεις και είναι αποφασισμένος να κάνει τα αδύνατα δυνατά για να πραγματοποιήσει το εγχείρημα. Η συνέχεια όμως είναι υπόθεση της τοπικής κοινωνίας, που θα στελεχώσει, θα υποστηρίξει, θα αγκαλιάσει τη διαδικασία και το τελικό αποτέλεσμα. Έτσι, η DUENDE είναι γέννημα θρέμμα της Ικαρίας τη δεκαετία που πέρασε. Κάθε χρονιά, με εξαίρεση έναν πυρήνα 8-10 ατόμων, η σύνθεση της ομάδας άλλαζε. Αυτό που δεν άλλαξε ήταν ο αέρας της Ικαρίας. Οι χαλαροί ρυθμοί, η έντονη πολιτικοποίηση, το κλίμα της παρέας και ο εθελοντισμός-ερασιτεχνισμός. Αυτό τον αέρα αναπνέει μέχρι σήμερα η DUENDE. Πάνω από 100 άνθρωποι έχουν περάσει αυτά τα 9 χρόνια από την ομάδα. Η συντριπτική πλειοψηφία δεν είχε ασχοληθεί ποτέ με το θέατρο στο παρελθόν. Οι περισσότεροι μένουν ακόμα στην Ικαρία και έχουν δημιουργήσει μια τεράστια παρέα, αλλά και ένα πολύτιμο δίκτυο υποστήριξης της ομάδας αλλά και του θεάτρου γενικότερα. Η έλλειψη υποδομών οδήγησε την ομάδα στο να δίνει παραστάσεις σε όχι διαμορφωμένους χώρους. Έτσι, μέχρι τώρα έχει παίξει σε περίπου 20 διαφορετικές τοποθεσίες κυρίως σε σχολεία, πλατείες, και αίθουσες συλλόγων. Το στήσιμο-ξεστήσιμο-μεταφορά είναι μια επώδυνη διαδικασία αλλά και ένα μεγάλο σχολείο πάνω στη συνεργασία, την υπευθυνότητα και τη συνοχή μιας ομάδας. Το κυριότερο όμως είναι πως κάνει τη σχέση της ομάδας με τους ανθρώπους του κάθε χωριού πολύ πιο άμεση. Αναδεικνύονται οι δυνατότητες αλλά και επισημαίνονται οι αδυναμίες όλων μας και αυτό είναι πολύ ουσιαστικό. Σημαντικοί σταθμοί της DUENDE Το Μάιο του 2007 η ομάδα απέκτησε νομική υπόσταση. Τα πρώτα χρόνια οι πρόβες γινόντουσαν στο πνευματικό κέντρο του Αγίου Πολυκάρπου. Το καλοκαίρι του 2008, της παραχωρήθηκε το πρώην δημοτικό σχολείο των Μαντριών. Έπειτα από την ανακαίνιση του, έργο αποκλειστικά των μελών και των φίλων της ομάδας, το κτήριο έγινε το στέκι της ομάδας. Εκεί γίνονται οι συναντήσεις και οι πρόβες της, εκεί φυλάσσεται ο εξοπλισμός, το βεστιάριο και το αρχείο της. 18
Η ομάδα έχει πραγματοποιήσει 3 σεμινάρια με γνωστούς δασκάλους του θεάτρου, έχει οργανώσει στην Ικαρία 2 συναντήσεις με τη θεατρική ομάδα μαθητών της Αίγινας, έχει παράσχει βοήθεια σε πολλές θεατρικές ομάδες που ήρθαν στο νησί, σε θεατρικές ομάδες μαθητών του νησιού, και έχει εμπλακεί μέσω του εξοπλισμού της σε πλήθος καλλιτεχνικών γεγονότων (δρώμενα, συναυλίες κ.α.). Έχει συμμετάσχει σε δύο συναντήσεις ερασιτεχνικών θιάσων Αιγαίου (Σύρος 2007 και Μυτιλήνη 2008). ΕΡΓΟ / ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ 2003 Η Θαυμαστή Μπαλωματού / Λόρκα 2004 Όνειρο θερινής νυκτός / Σαίξπηρ 2005 Τα όπλα του Αχιλλέα / Χριστοδούλου 2006 Η όπερα της πεντάρας / Μπρεχτ 2007 Ο Δράκος / Σβαρτς 2008 Η φαλακρή τραγουδίστρια / Ιονέσκο 2008 Οι βλαβερές συνέπειες του καπνού / Τσέχωφ 2009 Το ξενοδοχείο των δύο κόσμων / Σμιτς 2010 Το Ημερολόγιο ενός απατεώνα / Οστρόφσκι 2011 Ο Μπίντερμαν και οι εμπρηστές / Φρις 2011 Λεύτερο Ζευγάρι / Ντάριο Φο Ικαρία. Δύο αντιφατικές εικόνες σχετικές με το θέατρο Όλες σχεδόν οι παραστάσεις που φιλοξενούνται ή ανεβαίνουν στο νησί βρίσκουν ανταπόκριση. Αυτό δε συμβαίνει σε όλα τα μέρη της Ελλάδας και υπάρχει εξήγηση. Η κουλτούρα των ανθρώπων της Ικαρίας και η τάση τους να εκφραστούν καλλιτεχνικά είναι φανερή. Η μουσική, ο χορός, ακόμα και τα εικαστικά είναι μέρος της καθημερινότητάς τους. Όμως το σπουδαιότερο είναι η κοινωνική συνοχή του νησιού. Οι συζητήσεις στα καφενεία, η οργάνωση των πανηγυριών και των χοροεσπερίδων, οι πολιτικές και οι πνευματικές εκδηλώσεις, η δραστηριοποίηση γύρω από περιβαλλοντικά θέματα είναι μερικά δείγματα αυτής της συνοχής. Το θέατρο είναι ο χώρος που η τέχνη συναντά την κοινωνία. Εκεί, η κριτική της εξουσίας εναλλάσσεται με την κριτική των κοινωνικών δομών για να καταλήξει στην κριτική του ατόμου ως δέκτη, φορέα και παραγωγό κοινωνικών συνθηκών. Από τα αρχαία χρόνια ως την αναγέννηση, και από τις αστικές επαναστάσεις του 19 ου αιώνα μέχρι τις λαϊκές-εργατικές επαναστάσεις του 20 ου, το θέατρο συμπυκνώνει την τάση των ανθρώπων να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, να θέσουν ερωτήματα και να αναζητήσουν απαντήσεις. Όλοι μαζί. Ο κόσμος της Ικαρίας διψάει για θέατρο. Αυτό όμως έρχεται σε αντίθεση με τις δυνατότητες του νησιού να φιλοξενήσει θεατρικές παραστάσεις. Το θέατρο έχει ανάγκη από υποδομές και τεχνογνωσία. Η απουσία ενός οργανωμένου θεάτρου, έτοιμου ανά πάσα στιγμή να φιλοξενήσει έναν θίασο από κάποιο άλλο μέρος της Ελλάδας αδικεί τους κατοίκους της Ικαρίας και θα πρόσθετε κανείς αδικεί και την ομάδα που θα έπαιζε σε ένα τέτοιο κοινό. Είναι κρίμα να παρατηρεί κάποιος ότι διαθέτουμε αμέτρητες αίθουσες για χορεσπερίδες αλλά καμία για κλειστό θέατρο. Μπορεί να υπάρχουν κάποιοι χώροι όπως είναι ο Δημοτικός Κινηματογράφος στον Άγιο Κήρυκο, η αίθουσα του ΓΕ.Λ. Ευδήλου ή η Αίθουσα του συλλόγου Χριστού Ραχών αλλά όταν μιλάμε για θέατρο εννοούμε κάτι πολύ πιο οργανωμένο, εξειδικευμένο και πλαισιωμένο από ανθρώπους που έχουν την απαραίτητη τεχνογνωσία. Η ύπαρξη ενός κλειστού θεάτρου θα ανέβαζε κατακόρυφα την πολιτιστική ζωή του τόπου το χειμώνα όπου τα πολιτιστικά γεγονότα είναι μετρημένα. Γιατί και μόνο η ύπαρξη του χώρου συνδέεται με ένα πολύ μεγαλύτερο φάσμα γεγονότων εκτός μιας θεατρικής παράστασης. Από μια συζήτηση ή μια εκδήλωση ως ένα δρώμενο ή μια συναυλία. Πάντα το θέατρο ήταν δείκτης της ανάπτυξης ενός τόπου, δείκτης της δημοκρατίας ή καλύτερα της θέλησης για δημοκρατία. Από την άλλη, ένα ανοικτό θέατρο θα μπορούσε να κάνει την Ικαρία τόπο επιτυχημένων θεατρικών συναντήσεων το καλοκαίρι. Ένα σημείο επαφής του πληθυσμού με τους επισκέπτες του πολύ πιο γόνιμο και δημιουργικό. Όλα αυτά βέβαια προϋποθέτουν την οικονομική δυνατότητα αλλά το σημαντικότερο είναι να υπάρχει η πολιτική βούληση και αυτή δυστυχώς μέχρι σήμερα πρέπει να παραδεχτούμε ότι δεν έχει υπάρξει. Αν αναγνωρίσουμε αυτήν την αναγκαιότητα θα έχουμε κάνει το σημαντικότερο βήμα. Το θέατρο στα χρόνια της κρίσης Στα χρόνια της ρευστότητας των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών δομών, το θέατρο, και ειδικά το ερασιτεχνικό μπορεί να διαδραματίσει έναν επιπλέον ρόλο. Μπορεί και πρέπει να γίνει όπλο στα χέρια του κόσμου που παλεύει για μια καλύτερη κοινωνία. Γιατί η διαχείριση της κρίσης από τη μεριά των πλουσίων και ισχυρών δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη χειραγώγηση του πληθυσμού. Και αυτή έχει ως εργαλεία τη διχόνοια μεταξύ των αδυνάτων, τον κοινωνικό αυτοματισμό, τις θλιβερές εικόνες και την απαισιοδοξία. Το ερασιτεχνικό θέατρο είναι στον αντίποδα αυτών. Προάγει το διάλογο, τη συνεργασία, τον αλληλοσεβασμό, την ομορφιά της ζωής. Αποδεικνύουν οι ερασιτεχνικές ομάδες ότι μπορούν να έχουν όνειρα, στόχους, σκέψη, οργάνωση, δράση και παραγωγή αποτελέσματος αυτοί που η γνώμη τους είτε αγνοείται, είτε λοιδορείται, είτε πολεμάται από τους ισχυρούς της πολιτικής, της οικονομίας και του πνεύματος. Μια θεατρική παράσταση από μία τοπική ερασιτεχνική ομάδα είναι ένα γεγονός που γεμίζει αισιοδοξία όλους, συντελεστές και κοινό, ότι η λύση δεν θα έρθει από ψηλά αλλά από εμάς τους ίδιους. Όσο η κρίση θα βαθαίνει, όσο οι άνθρωποι θα ψάχνουν να βρουν τις αιτίες της, τόσο θα αυξάνεται η ανάγκη τους για περισσότερες και καλύτερες θεατρικές παραστάσεις. 19
Οι αρχαιολογικοί χώροι της Ικαρίας. Μία παρότρυνση. Γεωργία Φακάρου Οι αρχαιολογικοί χώροι της Ικαρίας είναι πολλοί και ιδιόμορφοι. Δεν «κηρύσσονται» εύκολα με τη συμβατική ακτίνα προστασίας. Διαχέονται στο τοπίο της, είναι σώμα της. Είναι από βράχο και ακισαρές. Εντοπίζονται και αγαπιούνται πρώτα από τους λάτρεις της και μετά από τους ειδικούς επιστήμονες και αρχαιολόγους. Αμέτρητες μικρές ιστορίες των ανθρώπων της Νικαριάς, με ρευστά τα όρια ανάμεσα στην αλήθεια και το μύθο για το παρελθόν και τα κατάλοιπά του, σμίγουν με τα «αστροπελέκια» στις αυλές των παππούδων, τα «μίσαλα» στα χωράφια, το πλήθος των πετρόκτιστων κτισμάτων της, τα παραδοσιακά λιομαζώματα, τα διονυσιακά πανηγύρια της. Όλα σε ένα συμπαγές παρόν υλικού και άυλου πολιτισμού. Με αυτές τις σκέψεις θα περιηγηθώ σύντομα τους περισσότερο γνωστούς αρχαιολογικούς χώρους. Η διαχρονική διαδρομή μου θα ακολουθήσει το φυσικό διαχωρισμό που κάνει ο Αθέρας σε νότια και βόρεια πλευρά της νήσου και θα καταλήξει σε επιγραμματική αναφορά βυζαντινών και νεώτερων μνημείων. Στο δρόμο για το Φάρο σε μικρά πλατώματα κοντά στη θάλασσα οι άνθρωποι της μεσολιθικής Ικαρίας άφησαν τα ίχνη τους. Πολλά λίθινα εργαλεία χωρίς κεραμεική στη θέση Κεραμέ δίνουν το στίγμα της μακρινής εποχής του 9000-8000 π.χ.. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα, τον Αδαμάντιο Σάμψων, καθηγητή προϊστορικής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, εδώ διαπιστώνεται και χρήση κατά την Αρχαιότερη Νεολιθική περίοδο (7000-6000 π.χ.) και έτσι γεφυρώνεται η χρονολογική ακολουθία τόσο για τη συγκεκριμένη περιοχή όσο και για όλο το ανατολικό Αιγαίο. Στην παρακείμενη θέση Νύφι εκπροσωπείται η Νεότερη Νεολιθική, δηλαδή 5000 π.χ. όχι μόνο με εργαλεία και κεραμεική, αλλά και με λείψανα κτισμάτων. Στο σπήλαιο της Χάλαρης κοντά στην είσοδο του χωριού Χρυσόστομος σύμφωνα με τις αναφορές του αρχαιολόγου-εκπαιδευτικού Θεμιστοκλή Κατσαρού, οστά ζώων, ανθρώπων αλλά και θραύσματα τέχνεργων, καθώς και οικιστικά λείψανα αναμένουν την περαιτέρω διερεύνησή τους. Στη θέση Παλιοπερίβολο στο Γλαρέδων εντοπίστηκαν αρχικά από τον Κατσαρό Εικ. 1. Ο πύργος του Δρακάνου μετά τις εργασίες αποκατάστασης. κυκλικά κτίσματα ενός νεολιθικού οικισμού, του 5000 π.χ. Στα Χαλασμένα Θέρμα ερείπια λουτρικών εγκαταστάσεων κυρίως ρωμαϊκών χρόνων παραπέμπουν στην αίγλη της αρχαίας λουτρόπολης. Η πόλη μάς είναι γνωστή από τους φορολογικούς καταλόγους της Αθηναϊκής Συμμαχίας ενώ μετά τα μέσα του 4 ου αι. π.χ. οι Θερμαίοι των κλασικών χρόνων μετονομάζονται σε Ασκληπιείς, κατά μία άποψη. Στο Καταφύγι εντοπίζεται η ακρόπολη της αρχαίας πόλης των Θέρμων. Σώζεται τμήμα τείχους του 5 ου αι. π.χ. καθώς και οικιστικά λείψανα. Στα βόρεια της ακρόπολης εκτεινόταν το Γεωμετρικό-Αρχαϊκό νεκροταφείο από την περιοχή του οποίου προέρχεται η γνωστή στήλη της Ικαρίας. Στο βορειανατολικό ακρωτήριο του νησιού, Φανάρι, σύμφωνα και με τις τελευταίες ανασκαφικές έρευνες της Μαρίας Βιγλάκη-Σοφιανού, αρχαιολόγου της ΚΑ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων εκτεινόταν το αρχαίο Δράκανο. Το τείχος διέθετε μεγάλους πελεκημένους λίθους και τετράγωνους πύργους στις γωνιακές απολήξεις του. Στη δυτική απόληξη των δύο σκελών του δεσπόζει ο κυκλικός πύργος κτισμένος με το ισοδομικό σύστημα (Εικ. 1). Οι κυφωτοί μαρμαρόλιθοί του είναι πελεκημένοι με βελόνι και στις δύο όψεις. Εντός του οχυρωμένου χώρου αποκαλύφθηκαν σκευοθήκη, βωμός έμπυρων θυσιών και ορθογώνια κτήρια. Το ένα από αυτά είναι ναΐσκος με πρόναο και σηκό, αφιερωμένος στις Ειλείθυιες, θεές προστάτιδες του τοκετού. Η οχύρωση φαίνεται να έχει δύο φάσεις μια στον 5 ο -4 ο αι. π.χ. και μια μεταγενέστερη του 4 ου αι. π.χ. που η παράδοση έχει συνδέσει με τον Δημήτριο τον Πολιορκητή. Κοντά στο Δράκανο η θέση Ιερό συνδέθηκε από τον Κατσαρό με τη λατρεία του Διονύσου και το μύθο της γέννησης του θεού από το μηρό του Δία. Στην ανατολική ακτή του ομώνυμου όρμου υπάρχει σπήλαιο όπου βρέθηκε κεραμεική κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Δυτικά του χειμάρου Βουτσιδέ στον Κάμπο μπορεί κανείς να φανταστεί την αρχαία Οινόη, γνωστή από ψήφισμα του 4 ου αι. π.χ αλλά και από τους φορολογικούς καταλόγους της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Στη θέση Ζούδια η Βιγλάκη- 20