ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΙΖΟΥΜΕ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΑΙΖΟΥΜΕ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ Το Παιδικό Κέντρο συμμετέχει στο διεθνές δίκτυο Π.Ε. «Οικολογικά Σχολεία» από το Φεβρουάριο του 2013 μέχρι και σήμερα. Στο πλαίσιο της συμμετοχής μας στο δίκτυο Οικολογικά Σχολεία με θέμα «Η σχολική αυλή» υλοποιήσαμε το πρόγραμμα «Παίζουμε στη Φύση Δημιουργώντας» που είχε ως βασικό στόχο την ανάπλαση του υπαίθριου χώρου του Παιδικού Κέντρου Στόχοι Προγράμματος Θέσαμε ως βασικό στόχο του προγράμματος την αναμόρφωση της σχολικής μας αυλής και αποφασίσαμε να βασιστούμε για την επιλογή των σχετικών δράσεων σχεδόν εξολοκλήρου στις ιδέες και τις προτάσεις των παιδιών. Εμπλέξαμε το σύνολο των παιδιών του σχολείου, καθώς και το σύνολο του προσωπικού σε όλα τα στάδια σχεδιασμού και υλοποίησης του προγράμματος. Η συγκεκριμένη επιλογή υπαγορεύτηκε από τους βασικούς παιδαγωγικούς στόχους που θέσαμε για το πρόγραμμα, οι οποίοι ήταν: η εξοικείωση, η γνωριμία και η ανάπτυξη σεβασμού για το φυσικό περιβάλλον, η οικειοποίηση του χώρου του σχολείου, η ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για τη βελτίωση του περιβάλλοντος στο οποίο ζούμε, η ενθάρρυνση μίας σχετικής στάσης ενεργούς συμμετοχής, η ενίσχυση της ικανότητας συνεργασίας στο πλαίσιο ομάδας για την επίτευξη ενός κοινού στόχου και ακολούθως η αίσθηση ικανοποίησης από την επίτευξη του. Σχεδιασμός Προγράμματος Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε στο συγκεκριμένο πρόγραμμα ήταν η έρευνα δράσης με βασικό στοιχείο την ενεργή συμμετοχή όλων των μελών της σχολικής κοινότητας σε όλες τις φάσεις διεξαγωγής της. Συστάθηκε μία ομάδα βασικών υπευθύνων για τη δράση, στην οποία συμμετείχαν η διευθύντρια, οι νηπιαγωγοί που ήταν υπεύθυνες για κάθε τμήμα, ένας εκπρόσωπος του Συλλόγου Γονέων και κηδεμόνων και ένα στέλεχος της περιβαλλοντικής ομάδας του Γραφείου Περιβάλλοντος ΑΠΘ. Επιπλέον, στην πορεία της υλοποίησης δημιουργήθηκαν ομάδες ευθύνης για την κάθε επιμέρους δραστηριότητα ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις γνώσεις ή δεξιότητες παιδιών και εκπαιδευτικών. Αναζητήθηκε, ταυτόχρονα, βοήθεια από το ευρύτερο περιβάλλον του σχολείου (συνεργασία με ειδικούς του ΑΠΘ και γονείς που είχαν την απαιτούμενη τεχνογνωσία, αναζήτηση κατευθύνσεων από το δίκτυο «Οικολογικών σχολείων», εξασφάλιση στήριξης από την τοπική αυτοδιοίκηση). Η ομάδα των υπευθύνων συναντιόταν σε εβδομαδιαία φάση (κυρίως οι νηπιαγωγοί και η διευθύντρια), συζητούσε και αξιολογούσε την πορεία της δράσης, ενώ ταυτόχρονα ενθαρρύνονταν ο προβληματισμός και ο αναστοχασμός σε σχέση με την εκπλήρωση των βασικών στόχων του προγράμματος και σε σχέση με τις πρακτικές που ακολουθούνταν. Πέρα από τη διαρθρωτική αξιολόγηση του προγράμματος (αξιολόγηση κατά την υλοποίηση), που πραγματοποιούνταν κατά τη διάρκεια των παραπάνω συναντήσεων, προβλέφθηκαν οι τρόποι με τους οποίους θα υλοποιούνταν και η τελική αξιολόγηση του προγράμματος. Υλοποίηση Προγράμματος 1. Έρευνα στο σχολικό χώρο πριν την εφαρμογή του Σχεδίου Δράσης

Πριν το σχεδιασμό και την εφαρμογή του προγράμματος πραγματοποιήθηκε έρευνα στο σχολικό χώρο: Τα παιδιά, ανάλογα με τις σχετικές ευκαιρίες που δίνονταν και τον διαθέσιμο χρόνο, «εξερεύνησαν» την αυλή με τρεις τρόπους α. στο πλαίσιο των εβδομαδιαίων θεματικών του αναλυτικού προγράμματος β. με την καθοδήγηση και τη διατύπωση συγκεκριμένων ερωτήσεων από τις παιδαγωγούς, γ. ελεύθερα κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων. Σε κάποια τμήματα διαμόρφωσαν τον χάρτη της αυλής και τον εμπλούτισαν με τις αλλαγές που θα ήθελαν να πραγματοποιηθούν. Σε άλλα διαμόρφωσαν σχετικούς πίνακες με τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία τα οποία παρατήρησαν, ενώ σε άλλα ζωγράφισαν την αυλή όπως ήταν και την αυλή όπως θα ήθελαν να είναι. Σε συνεργασία με το εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου του Τμήματος Γεωπονίας ΑΠΘ, καθώς και το τμήμα Τοπογράφων Μηχανικών έγινε τοπογραφική αποτύπωση της αυλής και χαρτογράφηση των περιοχών τσιμέντου, άμμου και φυσικής βλάστησης που μας βοήθησε να ελέγχουμε κάθε φορά τη δυνατότητα ή μη πραγματοποίησης των διάφορων προτεινόμενων δραστηριοτήτων και να βελτιώσουμε το σχεδιασμό της υλοποίησης αυτών που τελικά επιλέχθηκαν. 2. Α` φάση λήψης αποφάσεων/παράλληλες δράσεις Συγκεντρώνοντας τις πρώτες ιδέες των παιδιών και των παιδαγωγών σχετικά με τις αλλαγές που θα ήθελαν να πραγματοποιηθούν στην αυλή, συνειδητοποιήσαμε ότι ήταν αναγκαία η παροχή κατάλληλων ερεθισμάτων προκειμένου οι αρχικές αυτές προτάσεις να εμπλουτιστούν, να αποκτήσουν, ίσως, έναν περισσότερο οικολογικό προσανατολισμό (χρήση φυσικών υλικών, ανακύκλωση άχρηστων υλικών, φροντίδα και αξιοποίηση φυσικού περιβάλλοντος) και να πάρουν μία πιο συγκεκριμένη μορφή τόσο ως προς το περιεχόμενο, όσο και ως προς την υλοποίηση τους. Προς αυτήν την κατεύθυνση και λαμβάνοντας υπόψη τις θεματικές που επεξεργάζονταν τα παιδιά στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος, εκείνη την περίοδο, καθώς και τις διαθέσιμες συνεργασίες και πόρους που είχαμε ή θα μπορούσαμε να έχουμε στη διάθεση μας, αποφασίσαμε την υλοποίηση μιας σειράς παράλληλων δράσεων. Εορτασμός της παγκόσμιας ημέρας Άγριας Ζωής σε συνεργασία με το Γραφείο Περιβάλλοντος του ΑΠΘ και την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία: Επίδειξη της κατασκευής ξύλινων και πήλινων φωλιών για τα πουλιά και τοποθέτηση φωλιών και ταϊστρών στη σχολική αυλή μας. Ενημέρωση για τα διαφορετικά είδη πουλιών που συναντούμε στα αστικά κέντρα, σύνδεση με την ορνιθοπανίδα της αυλής μας και ευαισθητοποίηση για την προστασία της. Φύτευση δασικών ειδών στην περίφραξη του σχολείου: Συζήτηση με ειδικούς, αναγνώριση δασικών φυτών, ενημέρωση για τη συμβολή τους στο περιβάλλον, εξάσκηση στη διαδικασία φύτευσης. Φύτευση αρωματικών φυτών: Συζήτηση με ειδικούς, αναγνώριση αρωματικών φυτών, εξάσκηση στη διαδικασία φύτευσης, πληροφορίες για τη φροντίδα τους. Προβολή εικόνων μέσω διαδικτύου με παραδείγματα από την αναμόρφωση των σχολικών αυλών άλλων σχολείων καθώς και κατασκευών με ανακυκλώσιμα/άχρηστα υλικά. Επίσκεψη όλου του σχολείου στο Πανεπιστημιακό Αγρόκτημα του ΑΠΘ, ξενάγηση στους εκπαιδευτικούς λαχανόκηπους, επίσκεψη στο εργαστήριο μελισσοκομίας και περιήγηση στο τμήμα αγροτικών ζώων. 3. Β` φάση λήψης αποφάσεων/οριοθέτηση γενικού περιεχομένου σχεδίου δράσης Συγκεντρώνοντας για δεύτερη φορά, μετά την παροχή των παραπάνω ερεθισμάτων, τις προτάσεις των παιδιών και των παιδαγωγών, προχωρήσαμε στην κατηγοριοποίηση και σύνθεση τους καταλήγοντας σε τρεις βασικούς άξονες στους οποίους θα κινούνταν οι δράσεις μας: α) φυτεύσεις, β) χρώματα, γ) παιχνίδια-μουσική. 4. Σχεδιασμός υλοποίησης 2

Παρουσιάζοντας τους τρεις αυτούς άξονες στα παιδιά και συζητώντας τους μαζί τους, αποφασίσαμε να πραγματοποιήσουμε τις εξής επιμέρους δράσεις: Κατασκευή Λαχανόκηπου. Ζωγραφική στην αυλή. Κατασκευή υπαίθριων παιχνιδιών από οικολογικά και ανακυκλώσιμα υλικά. Στη συνέχεια σχεδιάσαμε τις επιμέρους δραστηριότητες που θα περιελάμβανε έκαστη δράση και αναζητήσαμε τρόπους υλοποίησης τους. Παρακάτω παρατίθενται ενδεικτικά κάποιες από τις ενέργειες που έγιναν με πρωτοβουλία των παιδιών στο πλαίσιο του σχεδιασμού της υλοποίησης: α. Τα παιδιά του νηπιαγωγείου έγραψαν γράμμα στη διευθύντρια για να την ενημερώσουν για τις αλλαγές που θα ήθελαν να κάνουν και τα υλικά που θα χρειάζονταν. β. Τα παιδιά ενός τμήματος των προνηπίων έγραψαν γράμμα στο μάστορα που θα έφτιαχνε τα παιχνίδια, ενημερώνοντας τον για τα υλικά που θα χρειάζονταν και για τα σχέδια που θα έπρεπε να κατασκευάσει σε συνεργασία μαζί τους. Ο «μάστορας» (αρχιτέκτονας) αποδέχτηκε την πρόσκληση τους και επισκέφτηκε το τμήμα με στόχο την οργάνωση των σχετικών κατασκευών. γ. Τα παιδιά του δεύτερου τμήματος των προνηπίων ετοίμασαν ένα βίντεο με στόχο την αναζήτηση χρηματοδότησης για τις δράσεις που θα ήθελαν να πραγματοποιήσουν. δ. Τα παιδιά μικρότερης ηλικίας έφτιαξαν μακέτες με πλαστελίνη και κατασκευές από τουβλάκια για να δείξουν τι θα ήθελαν να έχει η αυλή. Κατά το σχεδιασμό της φάσης υλοποίησης προέκυψαν δύο θέματα: η ανάγκη εξεύρεσης επιπλέον βοήθειας σε ανθρώπινο δυναμικό και η ανάγκη εξεύρεσης πόρων. Η ομάδα των βασικών υπευθύνων αποφάσισε να ανοίξουμε τη δράση στην πανεπιστημιακή κοινότητα και συγκεκριμένα να ζητήσουμε τη συνδρομή των φοιτητών στην υλοποίηση των δράσεων. Παράλληλα, διαμορφώσαμε και υποβάλαμε σχετική πρόταση για τη χρηματοδότηση των δράσεων στην ΚΕΔΗΘ «Θεσσαλονίκη Πρωτεύουσα Νεολαίας 2014». Η πρόταση αποφασίστηκε να έχει ως θέμα «Εθελοντική Δράση Φοιτητών για τα παιδιά και το περιβάλλον». Στο πλαίσιο της παραπάνω συνεργασίας, οργανώσαμε την πραγματοποίηση τριών εκδηλώσεων για την υλοποίηση των προβλεπόμενων δράσεων με στόχο την αναμόρφωση της σχολικής αυλής. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 1. Κατασκευή λαχανόκηπου: Της δράσης προηγήθηκε επίσκεψη στο Πανεπιστημιακό Αγρόκτημα του Πανεπιστημίου και ξενάγηση στους εκπαιδευτικούς λαχανόκηπους. Την ημέρα υλοποίησης της δράσης, έγινε ενημέρωση/συζήτηση με γεωπόνους για τα είδη και τις ιδιότητες των οπωροκηπευτικών και δόθηκαν οδηγίες για τη φροντίδα τους. Στη συνέχεια τα παιδιά παρακολούθησαν την κατασκευή των παρτεριών, που έγιναν από τους φοιτητές και τους γονείς βάσει του σχεδίου που είχαν επιλέξει τα παιδιά και βοήθησαν στο γέμισμα των παρτεριών με χώμα. Ακολούθησε η κατασκευή του σκιάχτρου, που είχαν ζητήσει τα παιδιά, με τη χρήση άχυρου και παλιών ρούχων που βρήκαμε στις αποθήκες του σχολείου. Όταν ετοιμάστηκαν τα παρτέρια, τα παιδιά παρακολούθησαν την εγκατάσταση του συστήματος ποτίσματος, φύτεψαν με την καθοδήγηση των κηπουρών του Γραφείου Περιβάλλοντος ΑΠΘ τα λαχανικά και έκαναν το πρώτο πότισμα με τα δικά τους ποτιστήρια. Η δράση ολοκληρώθηκε με την πανηγυρική τοποθέτηση του σκιάχτρου μας που «βαφτίστηκε» «Μπιζέλης Τσιφτετέλης» η οποία συνοδεύτηκε από σχετικά τραγούδια και επευφημίες. 2. Ζωγραφίζοντας την αυλή: Τα παιδιά με τη βοήθεια των παιδαγωγών, των εθελοντών φοιτητών και των γονέων έμαθαν τα υλικά που χρησιμοποιούνται για το βάψιμο διαφορετικών επιφανειών και χώρων και εξασκήθηκαν στη χρήση τους. Τα τμήματα που είχαν δουλέψει ήδη τη ζωγραφική ως θέμα στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος είχαν την ευκαιρία να ξαναθυμηθούν αυτά που έμαθαν και να τα εφαρμόσουν σε άλλου είδους επιφάνειες με τη χρήση νέων υλικών. Ειδικότερα τα παιδιά: α. Ζωγράφισαν με πινέλα και ρολά μέρος του εξωτερικού τοίχου του κτιρίου του Παιδικού Κέντρου με σχέδια που είχαν επιλέξει εκείνα. 3

β. Ζωγράφισαν τη τσιμεντένια περίφραξη της αυλής με τη χρήση stencils και άλλων μεθόδων στις οποίες είχαν εξασκηθεί στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος. Τα τμήματα που είχαν δουλέψει ήδη τη ζωγραφική ως θέμα στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος είχαν την ευκαιρία να ξαναθυμηθούν αυτά που έμαθαν και να τα εφαρμόσουν σε άλλου είδους επιφάνειες με τη χρήση νέων υλικών. γ. Σχεδίασαν χρωματιστά επιδαπέδια παιχνίδια στις τσιμεντένιες πλάκες της αυλής: φιδάκι, κουτσό και twister. 3. Κατασκευή παιχνιδιών από οικολογικά και ανακυκλώσιμα/άχρηστα υλικά: Της δράσης προηγήθηκε επίσκεψη εδικού (αρχιτέκτονα) και συζήτηση για τους τρόπους αξιοποίησης και επαναχρησιμοποίησης άχρηστων υλικών για την κατασκευή σπιτιών, παιχνιδιών, μουσικών οργάνων και ηχογόνων αντικειμένων. Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης δράσης υπήρχε η πρόβλεψη για της εξής κατασκευές: α. Κατασκευή αμμοδόχων και παιχνιδιών ισορροπίας από παλιά ελαστικά αυτοκινήτων. β. Κατασκευή παιχνιδιού από κορμούς δέντρων που μπορεί να λειτουργήσει ως δοκός ισορροπίας αλλά και ως χώρος ομαδικών δραστηριοτήτων («παρεούλα») γ. Δημιουργία κρεμαστών κατασκευών (mobile) οι οποίες κρουόμενες παράγουν ήχο και τοποθέτηση τους στα δέντρα της αυλής. δ. Κατασκευή σπιτιών από παλιά τελάρα φρούτων και από πλαστικά μπουκάλια (Η κατασκευή από πλαστικά μπουκάλια αναβλήθηκε, λόγω του ότι ο αρχιτέκτονας που θα συντόνιζε τη σχετική δραστηριότητα δεν μπόρεσε να παρευρεθεί λόγω έκτακτων υποχρεώσεων). Τα παιδιά παρακολούθησαν την κατασκευή των παραπάνω, συμμετείχαν στο βάψιμο των υλικών, στην προετοιμασία του χώματος που χρησιμοποιήθηκε (κοσκίνισμα), τη μεταφορά άμμου στις αμμοδόχους, το γέμισμα των πλαστικών μπουκαλιών με χώμα και τη δημιουργία των mobile. Οι κατασκευές που δημιουργήθηκαν έχουν αφαιρετικές μορφές και περιορίστηκαν σε ένα πρώτο βασικό σχεδιασμό προκειμένου να ενισχύσουν την ανάπτυξη της φαντασίας των παιδιών και το δημιουργικό παιχνίδι και να αποτελέσουν, ίσως, βάση για μελλοντικές παρεμβάσεις. 4. Σύνδεση του προγράμματος με τον αναλυτικό πρόγραμμα: Στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος επεξεργαστήκαμε αρκετά θέματα σχετικά με τις προτάσεις και τα ενδιαφέροντα των παιδιών που προέκυπταν κατά την πορεία υλοποίησης του προγράμματος: για παράδειγμα ενασχόληση με το θέμα σπίτια και επίσκεψη σε σχετική έκθεση του τμήματος Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ, ενασχόληση με θέματα όπως χρώματα, φυτά, έντομα, το νερό. 5. Σύνδεση του προγράμματος με τις γιορτές λήξης της σχολικής χρονιάς: Με πρωτοβουλία των ίδιων των παιδιών, οι καλοκαιρινές γιορτές των περισσότερων τμημάτων εμπνεύστηκαν από το πρόγραμμα «Παίζουμε στη Φύση δημιουργώντας». Τα παιδιά οργάνωσαν μουσικές θεατρικές παραστάσεις, οι διάλογοι των οποίων διαμορφώθηκαν από τα ίδια και πραγματοποίησαν ένα εξαιρετικό κλείσιμο του προγράμματος δίνοντας τα δικά τους οικολογικά μηνύματα. Κινητοποίηση της σχολικής, της πανεπιστημιακής και της ευρύτερης κοινότητας (Συνεργασίες) 1. Μαθητές και εκπαιδευτικοί: Όπως προαναφέρθηκε, συμμετείχαν ενεργά στο σύνολο τους σε όλες τις φάσεις σχεδιασμού και υλοποίησης του προγράμματος. 2. Γονείς: Προσκαλέσαμε τους γονείς των οποίων η ειδικότητα ήταν σχετική με τις δράσεις που θα υλοποιούσαμε (αρχιτέκτονες, γεωπόνοι, φοιτητές σχολής καλών τεχνών) να μας μεταδώσουν τις γνώσεις και την εμπειρία τους και να μας βοηθήσουν στο σχεδιασμό και στο συντονισμό του προγράμματος. Προσκαλέσαμε όλους τους γονείς να συμμετέχουν στην υλοποίηση των δράσεων «Κατασκευή Λαχανόκηπου», «Ζωγραφίζοντας την αυλή» και «Κατασκευή παιχνιδιών από ανακυκλώσιμα και οικολογικά υλικά». Παρά το ότι το πρόγραμμα κινητοποίησε το ενδιαφέρον τους, πολλοί γονείς δυσκολεύτηκαν να συμμετέχουν στην υλοποίηση των δράσεων, καθώς αυτές πραγματοποιήθηκαν σε ώρες που συνέπιπταν με τις ώρες εργασίας τους. 4

Ζητήσαμε από τους γονείς να μας προμηθεύσουν με άχρηστα υλικά (μπουκάλια, τενεκεδάκια, καπάκια) τα οποία χρησιμοποιήσαμε στην κατασκευή υπαίθριων παιχνιδιών. Ζητήσαμε από τους γονείς να αξιολογήσουν το πρόγραμμα και να μας μεταφέρουν τις αναφορές των παιδιών τους σχετικά με αυτό. Η εορτή για τη λήξη του σχολικού έτους έγινε με τη μορφή θεατρικής παράστασης, της οποίας το θέμα και το περιεχόμενο, όπως ειπώθηκε παραπάνω, ήταν εμπνευσμένα από το πρόγραμμα που υλοποιήσαμε. Με αυτό το δημιουργικό τρόπο, παρουσιάστηκαν στους γονείς η διαδικασία και τα αποτελέσματα του προγράμματος. 3. Πανεπιστημιακή και ευρύτερη Τοπική Κοινότητα: α. Ενημερώσαμε για το πρόγραμμα σχετικούς φορείς της ευρύτερης τοπικής κοινότητας και ειδικούς από την πανεπιστημιακή κοινότητα και ζητήσαμε τη συνδρομή τους για την υλοποίηση του. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Το Γραφείο Περιβάλλοντος ΑΠΘ μας βοήθησε στο σχεδιασμό, στο συντονισμό και την προβολή του προγράμματος, καθώς και στην εξεύρεση πόρων για την υλοποίηση συγκεκριμένων δράσεων. Το εργαστήριο Ανθοκομίας και Αρχιτεκτονικής Τοπίου του Τμήματος Γεωπονίας ΑΠΘ μας βοήθησε στη χαρτογράφηση της αυλής και στην αποτύπωση των περιοχών τσιμέντου, άμμου και φυσικής βλάστησης. Το Εργαστήριο Δασοκομίας του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ μας καθοδήγησε στη φύτευση δασικών φυτών. Το Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκομικών Φυτών του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) και η Διεύθυνση Αναδασώσεων Κεντρικής Μακεδονίας μας διέθεσαν δασικά και αρωματικά φυτά προκειμένου να τα φυτέψουμε στην αυλή μας. Το Πανεπιστημιακό Αγρόκτημα ΑΠΘ μας προμήθευσε με οπωροκηπευτικά και μας καθοδήγησε στην κατασκευή λαχανόκηπου. Συνεργάστηκε επίσης με ειδικούς και εμπειρογνώμονες (αρχιτέκτονες, γεωπόνους, δασολόγους, καθηγητές του Τμήματος επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης με εμπειρία στη διαμόρφωση σχολικών αυλών, τους υπευθύνους του Γραφείου Περιβάλλοντος, την υπεύθυνη περιβαλλοντικών δράσεων του Δήμου Θεσσαλονίκης, τον υπεύθυνο του Κρατικού Φορέα Πιστοποίησης ΕΒΕΤΑΜ) για την αρτιότερη διαμόρφωση του σχεδίου δράσης και την τήρηση των προδιαγραφών ασφαλείας για τα παιδιά τόσο κατά την υλοποίηση των δράσεων, όσο και σε σχέση με το παραγόμενο αποτέλεσμα. β. Ενημερώσαμε και ζητήσαμε τη συνεργασία του Δήμου Θεσσαλονίκης στον οποίο υπάγεται το Παιδικό Κέντρο. γ. Στην προσπάθεια μας να υλοποιήσουμε τις ιδέες των παιδιών, υποβάλαμε την πρόταση «Εθελοντική Δράση Φοιτητών για τα Παιδιά και το Περιβάλλον» στο πλαίσιο της συνεργασίας του ΑΠΘ με την Κοινωφελή Επιχείρηση του Δήμου Θεσσαλονίκης (ΚΕΔΗΘ) «Θεσσαλονίκη Πρωτεύουσα Νεολαίας 2014». Στο πλαίσιο της παραπάνω πρότασης, κινητοποιήσαμε με ανοιχτή πρόσκληση (ανακοίνωση στον κεντρικό ιστοχώρο του ΑΠΘ, ανάρτηση σχετικής αφίσας σε διάφορους χώρους του πανεπιστημιακού campus και αποστολή σχετικού ενημερωτικού μηνύματος σε όλες τις σχολές, τις πανεπιστημιακές μονάδες του ΑΠΘ και στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις των φοιτητών) τους φοιτητές του ΑΠΘ να συμμετάσχουν εθελοντικά στην αναμόρφωση της σχολικής μας αυλής. Η συνεργασία αυτή έδωσε μία νέα διάσταση στο πρόγραμμα «Παίζουμε στη Φύση δημιουργώντας», το οποίο μετεξελίχθηκε σε μία δράση όπου οι νέοι και τα παιδιά συναντήθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν από κοινού, με στόχο την βελτίωση του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν. Η δράση προήγαγε στην ευρύτερη πανεπιστημιακή κοινότητα την έννοια του «υπεύθυνου περιβαλλοντικά πολίτη», την αξία της ενεργούς συμμετοχής και εθελοντικής προσφοράς στο κοινωνικό τοπικό γίγνεσθαι και την ανάπτυξη της αλληλεγγύης μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Αξιολόγηση του Προγράμματος 5

Η αξιολόγηση του προγράμματος έγινε από τα ίδια τα παιδιά, τις παιδαγωγούς, τους γονείς και τους φοιτητές που συμμετείχαν εθελοντικά στις επιμέρους δράσεις. Η αξιολόγηση πραγματοποιήθηκε τόσο κατά τη διάρκεια του προγράμματος (συνεχή), όσο και μετά το πέρας αυτού (τελική). Κατά τη συνεχή αξιολόγηση, προσπαθήσαμε να παρακολουθούμε σε τακτική βάση την εφαρμογή του Σχεδίου Δράσης πραγματοποιώντας συχνές συναντήσεις της Περιβαλλοντικής Επιτροπής (μία φορά την εβδομάδα) και ανταλλάσοντας μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στοιχεία από την εφαρμογή του προγράμματος ανά τάξη, έτσι ώστε να υπάρχει μία συστηματική ενημέρωση όλων για τα τεκταινόμενα (προβλήματα και καλές πρακτικές). Καθ `όλη τη διάρκεια του σχεδιασμού και της υλοποίησης του Σχεδίου Δράσης υπήρχε η επανατροφοδότηση από τις νηπιαγωγούς που συμμετείχαν στην ομάδα των βασικών υπευθύνων (μία από κάθε τμήμα του σχολείου) για τα μηνύματα που εισέπρατταν από τα παιδιά, σε σχέση με τη διατήρηση η μη του ενδιαφέροντος τους για το πρόγραμμα, το βαθμό συμμετοχής τους στις σχετικές δραστηριότητες, καθώς και το βαθμό ικανοποίησης τους σε σχέση με την εκπλήρωση των προσδοκιών τους. Παράλληλα, γινόταν μία αξιολόγηση του προγράμματος σε σχέση με το βαθμό επίτευξης των επιμέρους στόχων του. Με βάση τα παραπάνω στοιχεία, προχωρούσαμε όταν κρινόταν αναγκαίο σε επαναδιαπραγμάτευση του Σχεδίου Δράσης και στον επαναπροσδιορισμό των σχετικών προτεραιοτήτων. Για παράδειγμα, μετά τις διακοπές του Πάσχα διαπιστώσαμε ότι ο κήπος των αρωματικών που είχαμε δημιουργήσει είχε αρχίσει να καταστρέφεται. Εντοπίσαμε ως πιθανές αιτίες τη μεσολάβηση του διαστήματος των διακοπών, τον λανθασμένο σχεδιασμό της δράσης (μη πρόβλεψη για περίφραξη των σχετικών παρτεριών) και την έλλειψη συντονισμού μεταξύ των διαφόρων τμημάτων. Μολονότι είχε αποφασιστεί να γίνει ένα πρωτόκολλο φροντίδας των συγκεκριμένων φυτών που θα προέβλεπε την «υιοθέτηση» και την ανάληψη της ευθύνης για τη φροντίδα ενός παρτεριού από κάθε τμήμα, το συγκεκριμένο σχέδιο εφαρμόστηκε μόνο αποσπασματικά. Παρ` όλ` αυτά το ενδιαφέρον των παιδιών για τη δημιουργία λαχανόκηπου συνέχιζε να υπάρχει. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω και δεδομένου ότι η ανάληψη υπευθυνότητας για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος συμπεριλαμβανόταν στους στόχους του προγράμματος, αποφασίσαμε να επαναδιαπραγματευτούμε το συγκεκριμένο θέμα με τα παιδιά ενσωματώνοντας στη δράση «Κατασκευή λαχανόκηπου» μία σχετική συζήτηση με τους γεωπόνους που θα μας βοηθούσαν. Για την τελική αξιολόγηση χρησιμοποιήθηκαν οι ακόλουθες μέθοδοι: η τήρηση ημερολογίου (εφαρμόστηκε μερικώς), η παρατήρηση των αντιδράσεων των παιδιών, της συμμετοχής και των έργων τους, συζητήσεις που έδωσαν την ευκαιρία στα παιδιά να ανακεφαλαιώσουν την εμπειρία τους από το πρόγραμμα, να οργανώσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απέκτησαν από αυτό και να δώσουν τη δική τους ανατροφοδότηση για τις σχετικές δράσεις και η συμπλήρωση ερωτηματολογίου από τις παιδαγωγούς, τους εθελοντές φοιτητές και τους γονείς των παιδιών. Συμπεράσματα αξιολόγησης 1. Θετικά σημεία/οφέλη: Το σημαντικότερο ίσως κέρδος του προγράμματος ήταν η ανάπτυξη ή ενίσχυση στα παιδιά μίας στάσης ενεργούς συμμετοχής. Οι μαθητές και μαθήτριες κινητοποιήθηκαν, πρότειναν, συμμετείχαν στο σχεδιασμό και συνεργάστηκαν μεταξύ τους και με την ευρύτερη κοινότητα για την υλοποίηση δράσεων που είχαν ως στόχο τη βελτίωση του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής τους. Το εξαιρετικό αποτέλεσμα αυτών των ενεργειών και η αίσθηση της ικανοποίησης από τη συμβολή τους στην αναμόρφωση ενός δημόσιου χώρου πιστεύουμε ότι συνετέλεσε στην ενδυνάμωση και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των παιδιών, καθώς συνειδητοποίησαν ότι οι ενέργειες τους είναι σημαντικές και ουσιαστικές και η προσπάθεια τους για κάτι που επιθυμούν μπορεί να φέρει αποτελέσματα. Είναι χαρακτηριστική η δήλωση ενός γονέα κατά την αξιολόγηση του προγράμματος, ο οποίος απαντώντας ποιο ήταν το πιο σημαντικό στοιχείο που αποκόμισε το παιδί του από τη δράση είπε: «Ένιωσε ότι μπορεί να αποφασίζει για το πώς θα κάνει το περιβάλλον του καλύτερο. Έκανε προτάσεις και για το σπίτι!». Επίσης, χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι σχεδόν το σύνολο των παιδιών επέμεναν να δείξουν στους γονείς τους τα επιτεύγματα τους και εξέφραζαν την υπερηφάνεια τους για αυτά. 6

Η παραπάνω διαπίστωση ισχύει, όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν επίσης ενεργά και με ενθουσιασμό στο πρόγραμμα. Η ενεργή συμμετοχή του συνόλου των νηπιαγωγών στην Περιβαλλοντική Ομάδα και στο σχεδιασμό των δράσεων είχε θετικές συνέπειες στο βαθμό εμπλοκής τους στο πρόγραμμα, καθώς και στο βαθμό ικανοποίησης που ένιωσαν με την επίτευξη του κοινού στόχου. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τις συζητήσεις αξιολόγησης που ακολούθησαν μετά τη λήξη των δράσεων, παρατηρήθηκε το εξής: Οι νηπιαγωγοί που συμμετείχαν στην Περιβαλλοντική ομάδα και κατ` επέκταση σε όλες τις φάσεις σχεδιασμού του προγράμματος είχαν μία πιο θετική εικόνα από την πορεία υλοποίησης του σε σχέση με τις βρεφονηπιοκόμους και τη νηπιαγωγό της απογευματινής ζώνης, οι οποίες δεν συμμετείχαν στην Περιβαλλοντική Ομάδα και κάποιες από αυτές ένιωσαν το ρόλο τους ως πιο «βοηθητικό». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πιο περιορισμένη συμμετοχή των υπολοίπων στη φάση του σχεδιασμού συνέβηκε για πρακτικούς λόγους, καθώς έπρεπε να είναι με τα παιδιά κατά τις σχετικές συναντήσεις, οι οποίες γίνονταν σε ώρες λειτουργίας του σχολείου και συγκεκριμένα την ώρα της ανάπαυσης. Ένα ακόμη σημαντικό όφελος του προγράμματος για τα παιδιά ήταν η οικειοποίηση του χώρου της αυλής και τους σχολείου γενικότερα και η αντιμετώπιση του ως ένα περιβάλλον που μπορούν να συνδιαμορφώσουν, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους. «Κυρία έχουμε την πιο όμορφη αυλή!» επαναλάμβαναν συνεχώς τα παιδιά μετά την ολοκλήρωση των δράσεων. Ένας ακόμη στόχος του προγράμματος που επιτεύχθηκε σε υψηλό βαθμό ήταν η ανάπτυξη πνεύματος συνεργασίας, η αίσθηση του «ανήκειν» σε μία ομάδα με κοινό στόχο και η ενίσχυση της ικανότητας συνεργασίας στο πλαίσιο της ομάδας για την επίτευξη αυτού του κοινού στόχου τόσο για τα παιδιά όσο και για τις παιδαγωγούς. Η σύμπραξη μαθητών, εκπαιδευτικών, γονέων, ειδικών και εθελοντών φοιτητών αποτέλεσε μία γέφυρα που επέτρεψε την καλύτερη σύνδεση και επικοινωνία του συνόλου των μαθητών και των παιδαγωγών του σχολείου, του σχολείου με την οικογένεια, της σχολικής κοινότητας με την πανεπιστημιακή και την ευρύτερη τοπική κοινότητα. Χαρακτηριστικές είναι οι απαντήσεις των παιδαγωγών κατά την αξιολόγηση του προγράμματος σε σχέση με αυτήν τη διάσταση: «Η συνεργασία μεταξύ των νηπιαγωγών ήταν πολύ καλή και νομίζω ότι η δράση στην αυλή βοήθησε στις σχέσεις μεταξύ μας» και «Για εμένα προσωπικά ήταν πολύ σημαντικό το «άνοιγμα» του σχολείου προς την οικογένεια, την πανεπιστημιακή κοινότητα, αλλά και την κοινωνία γενικότερα, διότι αυτό συνέβαλλε στην κοινωνικοποίηση των παιδιών, την σύνδεση σχολείου-οικογένειας. Το γεγονός πως οι επιθυμίες των παιδιών αναγνωρίστηκαν και όλοι οι παραπάνω παράγοντες εργάστηκαν ομαδικά για την υλοποίηση τους, ανέδειξε έννοιες όπως ο εθελοντισμός και η κοινωνική προσφορά» Η συμμετοχή των εθελοντών φοιτητών προήγαγε την αξία του εθελοντισμού και της κοινωνικής προσφοράς και καλλιέργησε στα παιδιά το αίσθημα του «ανήκειν» σε μία ευρύτερη κοινωνική ομάδα. Είναι εξαιρετικά ενθαρρυντικό το γεγονός ότι, παρά τα όποια προβλήματα στην οργάνωση της «Εθελοντικής δράσης φοιτητών για τα παιδιά και το περιβάλλον», το σύνολο σχεδόν των φοιτητών που συμμετείχαν μας δήλωσαν ότι θέλουν να ενημερώνονται και να συμμετέχουν σε ανάλογες δράσεις του Κέντρου. Έτσι καταφέραμε να δημιουργήσουμε ένα δίκτυο εθελοντών με τους οποίους μπορούμε να συνεργαστούμε σε μελλοντικές δράσεις. Το πρόγραμμα «Παίζουμε στη Φύση Δημιουργώντας» συνέβαλε ώστε οι συμμετέχοντες να έρθουν περισσότερο κοντά και να εξοικειωθούν με το φυσικό περιβάλλον. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην αρχή του προγράμματος τα ενδιαφέροντα και οι σχετικές προτάσεις τόσο των παιδιών, όσο και των εκπαιδευτικών φαίνονταν να υπαγορεύονται σε μεγάλο βαθμό από την εμπειρία τους από το αστικοποιημένο περιβάλλον στο οποίο ζούμε. Η πραγματοποίηση παράλληλων δράσεων και η παροχή κατάλληλων ερεθισμάτων είχε ως αποτέλεσμα να αρχίσουν να διατυπώνονται περισσότερες ιδέες, προτάσεις και προβληματισμοί σχετικοί με την αξία αλλά και την αξιοποίηση του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς και με τη χρήση φυσικών υλικών για τη δημιουργία και (όχι την αγορά) παιχνιδιών. Για παράδειγμα, η αποστροφή των παιδιών ενός τμήματος για τα έντομα (η οποία καταγράφηκε κατά την έρευνα του χώρου της σχολικής αυλής στη φάση σχεδιασμού του προγράμματος) ενέπνευσε την ενασχόληση με το συγκεκριμένο θέμα στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος και την οργάνωση επίσκεψης σε εργαστήριο μελισσοκομίας, δραστηριότητες που βοήθησαν τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν το ρόλο των εντόμων. Επίσης, η αρχική πρόταση των περισσότερων παιδιών και παιδαγωγών να αγοράσουμε προκατασκευασμένα σπιτάκια εμπορίου για να βελτιώσουμε την αυλή μας μετουσιώθηκε στην ιδέα να φτιάξουμε παιχνίδια από άχρηστα υλικά που έχουμε στο σχολείο ή στα σπίτια μας. Η αλλαγή προσανατολισμού και εστίασης του ενδιαφέροντος 7

θεωρούμε ότι δείχνει ότι έγιναν βήματα προς την ανάπτυξη μίας οικολογικής συνείδησης. Επιπλέον, τα παιδιά αλλά και οι παιδαγωγοί απέκτησαν γνώσεις και ανέπτυξαν δεξιότητες σχετικά με την αξία της φυσικής ζωής, τη διαδικασία της φύτευσης, τη φροντίδα του φυσικού περιβάλλοντος, την επαναχρησιμοποίηση άχρηστων υλικών, τη δημιουργία αισθητικών παρεμβάσεων στο δομημένο περιβάλλον και την επίλυση προβλημάτων. Δόθηκε επίσης η ευκαιρία σε όλους τους συμμετέχοντες, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό να αναπτύξουν τη φαντασία και τη δημιουργικότητά τους. Η σύνδεση του προγράμματος με το αναλυτικό πρόγραμμα και η ταυτόχρονη χρήση της μεθόδου της έρευνας δράσης οδήγησαν σε μία συνδιαλλαγή που έδωσε μία νέα διάσταση στην εκπαιδευτική διαδικασία. Για παράδειγμα, κατά την πρώτη φάση του προγράμματος («έρευνα στο σχολικό χώρο») τα παιδιά ενός τμήματος με αφορμή την ενασχόληση τους με το θέμα «Αισθήσεις», στο πλαίσιο του αναλυτικού προγράμματος, προσέγγισαν το χώρο της αυλής με ένα διαφορετικό τρόπο (ακούγοντας, μυρίζοντας, βλέποντας). Η συγκεκριμένη δραστηριότητα διευκόλυνε και εμπλούτισε τη διατύπωση προτάσεων για τη διαμόρφωση του Σχεδίου Δράσης, ενώ ταυτόχρονα ενίσχυσε τη βιωματική μάθηση στη διαχείριση του αναλυτικού προγράμματος. Η αναμόρφωση της σχολικής μας αυλής στο πλαίσιο του προγράμματος «Παίζουμε στη Φύση Δημιουργώντας» είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ελκυστικού και πλούσιου περιβάλλοντος όχι μόνο για ψυχαγωγία αλλά και για μάθηση. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά κάποια σχόλια των παιδιών: «Κοίτα τι ωραία που έγινε η αυλή μας!», «Η αυλή μας είναι χρωματιστή», «Έχουμε καινούρια παιχνίδια», «Το κάστρο είναι τέλειο!». Τα έργα των παιδιών και των εθελοντών μπορούν να αξιοποιηθούν και αξιοποιήθηκαν ήδη από τα παιδιά τόσο ως πεδίο μελέτης και έρευνας, όσο και ως μεθοδολογικό εργαλείο μάθησης που ενισχύει την ενεργό βιωματική μάθηση και ευνοεί δημιουργικές, δραματουργικές δραστηριότητες και νέους τρόπους έκφρασης των παιδιών: π.χ. εκμάθηση των αριθμών με το φιδάκι, ανάπτυξη κινητικών δεξιοτήτων με τα παιχνίδια ισορροπίας, παρακολούθηση της διαδικασίας ανθοφορίας και καρποφορίας στο λαχανόκηπο, ανάπτυξη δραματουργικού παιχνιδιού με διαφορετικό θέμα κάθε φορά στις κατασκευές από τελάρα και λάστιχα, παραγωγή ήχων και εξάσκηση στο ρυθμό με τα ηχογόνα mobile. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την παρακάτω συζήτηση των παιδιών που εκτυλίχθηκε στην αυλή την ώρα που κάποια παιδιά έπαιζαν στους κορμούς των δέντρων πατώντας πάνω τους και γυρίζοντας γύρω-γύρω.. -Παιδιά, τι κάνετε εδώ; -Κυρία μην πατάς κάτω θα χάσεις; (ανεβαίνω σ έναν κορμό) -Τι παίζετε; -Δεν πρέπει να πατάς κάτω, θα χάσεις. -Έλα κυρία προχώρα, θέλω να περάσω. -Εδώ κάτω τι είναι και δεν πρέπει να πατήσω; -Είναι μια λίμνη μ` έναν κροκόδειλο!!!! -Εγώ δεν έπεσα ούτε μία φορά! -Ούτε εγώ! -Τι λες; εσύ έπεσες -Κυρία έχουμε κι ένα τρακτέρ μας έφεραν. -Πού; -Να εκεί. ( δείχνουν τις ρόδες στο χώμα) -Και είναι τρακτέρ αυτό; -Ναι, πάμε να μαζέψουμε σταφύλια όπως με τον παππού μου. Να, κράτα ένα καλάθι. -Ψεύτικο καλάθι είναι αυτό. -Τι μπορούμε να πάρουμε για καλάθι; ρωτάει η νηπιαγωγός Ένα παιδί τρέχει και φέρνει κουβαδάκια και προσπαθεί να τα μοιράσει Κάποια παιδιά παραπέρα στέκονται όρθια πάνω στις ρόδες με ανοιχτά τα χέρια. -Τι κάνετε εδώ; -Το σκιάχτρο κυρία.. 8

Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι όλα τα παραπάνω πραγματοποιήθηκαν στο σχολικό περιβάλλον ενός παιδικού σταθμού και νηπιαγωγείου και αποτελούν μία ζωντανή απόδειξη για το ότι τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορούν να συμμετέχουν ενεργά στη συνδιαμόρφωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Είναι χαρακτηριστική η διαπίστωση της νηπιαγωγού που ήταν υπεύθυνη για το τμήμα των παιδιών μικρότερης ηλικίας (2,5 ετών): «Δεν περίμενα τόσο ουσιαστική συμμετοχή των παιδιών και τη διατύπωση τόσων ιδεών, λόγω του μικρού της ηλικίας τους. Θεωρούσα αρχικά πως τα μεγαλύτερα θα έκαναν την περισσότερη δουλειά αλλά τελικά διαψεύστηκα.» Τέλος, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το σημαντικότερο ίσως κέρδος που αποκομίσαμε ήταν η χαρά και η ικανοποίηση που νιώσαμε όλοι, τόσο κατά την υλοποίηση όσο και με το αποτέλεσμα του προγράμματος, γεγονός που ενίσχυσε την επιθυμία μας να αναλάβουμε ανάλογες δράσεις και στο μέλλον. 2. Αρνητικά σημεία/προβληματισμοί: Δυσκολευτήκαμε στην εξεύρεση πόρων για την υλοποίηση των δράσεων και ανθρώπινου δυναμικού για τις κατασκευές που απαιτούσαν οι δράσεις. Επιπλέον, λόγω της φύσης του προγράμματος και της ανάγκης πραγματοποίησης των δράσεων στον εξωτερικό χώρο της αυλής του σχολείου, δυσκολευτήκαμε στον προσδιορισμό συγκεκριμένων ημερομηνιών, δεδομένων των εαρινών δυσμενών και ευμετάβλητων καιρικών συνθηκών. Το σχέδιο δράσης αποδείχτηκε αρκετά «φιλόδοξο» και έπρεπε να συνδυαστεί με ένα πλήθος άλλων δραστηριοτήτων και πολιτιστικών εκδηλώσεων και εξορμήσεων που είχαν προγραμματιστεί στο Παιδικό Κέντρο. Τα παραπάνω συνετέλεσαν ώστε η υλοποίηση των βασικών δράσεων να συμπέσει σχεδόν με τη λήξη της σχολικής χρονιάς. Πιστεύουμε ότι αν δεν ίσχυαν τα παραπάνω, θα είχαμε επαρκέστερο χρόνο για την καλύτερη οργάνωση της υλοποίησης των δράσεων και την παρακολούθηση των αποτελεσμάτων του προγράμματος. Ο σχεδιασμός της αναμόρφωσης της αυλής με βάση τη χρήση φυσικών υλικών και την επαναχρησιμοποίηση άχρηστων/ανακυκλώσιμων υλικών αποδείχθηκε πιο απαιτητικός αναφορικά με την τήρηση των σχετικών προδιαγραφών ασφαλείας, συγκριτικά με το αν αποφασίζαμε να εξοπλίσουμε την αυλή μας με κάποια προκατασκευασμένα παιχνίδια. Η πίστη μας, ωστόσο, στην αξία του φυσικού περιβάλλοντος, έναντι του «ασφαλούς» πλαστικοποιημένου (το οποίο ήταν αρκετά υψηλά αρχικά στις προτιμήσεις των παιδιών), καθώς και στην ιδέα της ανακύκλωσης ως δημιουργικής διαδικασίας μας έκανε να εμμείνουμε στον αρχικό σχεδιασμό και να ανταμειφθούμε τελικά από το αποτέλεσμα. Ενώ η συμμετοχή των παιδιών και των παιδαγωγών στο σχεδιασμό και την υλοποίηση του προγράμματος και των επιμέρους δράσεων έγινε αβίαστα και με ενθουσιασμό, η φροντίδα για τη συντήρηση και τη διατήρηση των παραγόμενων αποτελεσμάτων δεν επιτεύχθηκε το ίδιο εύκολα σε όλες τις περιπτώσεις. Μολονότι τα παιδιά έδειξαν ενδιαφέρον να «προστατέψουν» τα παιχνίδια που κατασκεύασαν, δεν παρατηρήθηκε το ίδιο σε σχέση με τα φυτά. Η συγκεκριμένη παρατήρηση, ωστόσο, αφορά στις πρώτες φυτεύσεις που κάναμε και δεν μπορεί να γενικευτεί στην περίπτωση της βασικής δράσης, της κατασκευής, δηλαδή, του λαχανόκηπου, η οποία πραγματοποιήθηκε τον τελευταίο μήνα της σχολικής χρονιάς, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει επαρκής χρόνος για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Τέλος, αντιμετωπίσαμε αρκετές πρακτικές δυσκολίες στην υλοποίηση της τρίτης βασικής μας δράσης «Κατασκευή παιχνιδιών από φυσικά και ανακυκλώσιμα/άχρηστα υλικά». Η, κατά την τελευταία στιγμή, μη συμμετοχή του ειδικού που θα συντόνιζε την «κατασκευή σπιτιού από πλαστικά μπουκάλια», καθώς και η έλλειψη κατάλληλης προετοιμασίας από τη μεριά μας (δεν είχαμε τη σχετική τεχνογνωσία ώστε να προχωρήσουμε μόνοι μας τη δραστηριότητα) είχε ως αποτέλεσμα η σχετική δραστηριότητα να αναβληθεί και να μην αξιοποιηθεί η προεργασία που είχε γίνει από τους φοιτητές και τα παιδιά. Επιπλέον, η αναβολή της δράσης «Κατασκευή παιχνιδιών από φυσικά και ανακυκλώσιμα/άχρηστα υλικά» λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών και η πραγματοποίηση της σε περίοδο που συνέπιπτε με την πανεπιστημιακή εξεταστική περίοδο είχε ως αποτέλεσμα τη συμμετοχή πολύ λιγότερων φοιτητών από όσους είχαν δηλώσει αρχικά, γεγονός που δυσχέρανε σε σημαντικό βαθμό το συντονισμό της υλοποίησης της. 9

Με βάση τα παραπάνω, ο στόχος μας για την επόμενη σχολική χρονιά είναι να εμβαθύνουμε στην αξιολόγηση του προγράμματος και να αξιοποιήσουμε τις γνώσεις, την εμπειρία και τα αποτελέσματα των δράσεων που έγιναν φέτος προς τις εξής κατευθύνσεις: α. την υιοθέτηση εκ νέου της μεθοδολογίας της έρευνα δράσης ή της μεθοδολογίας του σχεδιασμένου προγράμματος. β. την ενίσχυση της βιωματικής μάθησης και της συνεργατικής δράσης σε όλους τους τομείς του παιδαγωγικού έργου. γ. την επέκταση του μαθησιακού περιβάλλοντος από την τάξη στην αυλή και τη συστηματική χρήση της για τον εμπλουτισμό της υλοποίησης του αναλυτικού προγράμματος δ. την κινητοποίηση και την ενθάρρυνση των παιδιών για την ανάληψη της ευθύνης της διατήρησης και συντήρησης των έργων που δημιούργησαν. 10