1 1
2 Εισαγωγή Για τη μελέτη του ψυχικού κόσμου του ανθρώπου, όπως και για την έρευνα σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης γνώσης ο άνθρωπος τείνει να χρησιμοποιεί δύο κυρίως μεθόδους την αναλυτική και τη συνθετική. Στην ψυχολογία η αναλυτική μέθοδος συνίσταται: στην ανάλυση και τη μελέτη των απλών ψυχικών βιωμάτων και λειτουργιών (αίσθημα, συναίσθημα, μνήμη, θέληση, κλπ.) στη συνθετική μέθοδο όπου ο άνθρωπος προσπαθεί να συλλάβει και να μελετήσει όλη την ψυχική δραστηριότητα ως ένα ενιαίο σύνολο. Αποτέλεσμα της δεύτερης αυτής μεθόδου είναι η δημιουργία της έννοιας της προσωπικότητας. Είναι γεγονός ότι σε όλους του πολιτισμούς της μακραίωνος ιστορίας του ανθρώπινου γένους συναντούμε ίχνη αυτής της ανάγκης. Δηλαδή, της έκφρασης του συνόλου των ψυχικών δραστηριοτήτων του ανθρώπου μέσω της έννοιας της προσωπικότητας. Η έννοια της προσωπικότητας έχει υποστεί πολλές μεταβολές που οφείλονται αφενός στην μακρόχρονη χρήση του όρου και αφετέρου στη χρήση του όρου από περισσότερους επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων. Ως εκ τούτου, προβάλλει επιτακτική η ανάγκη του σαφή και πλήρη καθορισμού του όρου πριν προβεί κανείς στην ανάπτυξη του όλου θέματος. Θεωρούμε λοιπόν, την προσωπικότητα το μέσον όπου ένα άτομο εκφράζει κατά μοναδικό τρόπο τον εαυτό του, ενεργεί και αντιδρά στις διάφορες καταστάσεις, αντιμετωπίζει τη ζωή γενικά, εκπληρώνει τις ανάγκες του, επιτυγχάνει τις επιδιώξεις του και αναπτύσσει τα ιδεώδη και τις αξίες του οι οποίες και κατευθύνουν τις ενέργειές του και την δημιουργικότητά του. Δεν ενδιαφέρει λοιπόν εδώ κάθε ψυχική λειτουργία χωριστά, αλλά το αποτέλεσμα το οποίο προκύπτει από την δυναμική σύνδεση όλων των ψυχικών λειτουργιών. Αυτή η ψυχική ενότητα φέρει τη σφραγίδα της μοναδικότητας και εκδηλώνεται σε όλο το διάστημα της ζωής ως προς τον τρόπο που αντιδρά και αντιμετωπίζει αυτήν. Η προσωπικότητα του ατόμου έχει μια ιστορική βάση. Είναι δηλαδή μια αυτοδημιουργία του ανθρώπου στην διαδρομή του χρόνου. Κατά την έννοια αυτή η προσωπικότητα αναδεικνύεται σε όλη την έκτασή της κατά τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου, οπότε και θα γίνουν αντιληπτές οι 2
3 διάφορες αντιδράσεις του απέναντι στις ποικίλες καταστάσεις που θα του παρουσιαστούν. Η προσωπικότητα αποτελεί ένα από τους πλέον συχνά χρησιμοποιούμενους όρους και μία από τις πλέον δυσνόητες έννοιες της σύγχρονης ψυχολογίας. Η κατανόηση όμως της βασικής αυτής έννοιας έχει πρωταρχική σημασία για τον ειδικό γιατί θα του επιτρέψει να μελετήσει καλύτερα την ανθρώπινη συμπεριφορά, να την κατανοήσει και βελτιώσει την δική του συμπεριφορά απέναντι στους άλλους. Για την πλήρη κατανόηση του δύσκολου αυτού θέματος, εκτός από τον σαφή καθορισμό της προσωπικότητας, θα χρειαστεί να εκθέσουμε διάφορες θεωρίες περί αυτής, καθώς και για την ανάπτυξή της, την δομή, την αιτιολογία της, τα διάφορα στάδιά της και ότι άλλο σχετίζεται με αυτήν. Η συνήθης έννοια της προσωπικότητας Πέρα της ψυχολογικής έννοιας της προσωπικότητας ο όρος προσωπικότητα χρησιμοποιείται στην καθημερινή πράξη με εντελώς διαφορετική έννοια. Συνήθως χρησιμοποιούμε τον όρο αυτό σε δύο περιπτώσεις: είτε για να χαρακτηρίσουμε άτομα με μεγάλη ισχύ τους εγώ τους τα οποία επιβάλλονται και ασκούν μεγάλη επιρροή δια της παρουσίας τους είτε για να χαρακτηρίσουμε άτομα τα οποία διακρίθηκαν σε έναν ή περισσοτέρους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας κατά το διάστημα της ζωής τους Οι άνθρωποι αναπτύσσουν μοντέλα ανθρώπινης λειτουργικότητα με μεθόδους διαφοροποίησης των ατόμων και κανόνες για την πρόβλεψη της συμπεριφοράς. Τα μοντέλα και οι επακόλουθοι κανόνες πρόβλεψης αποτελούν την ουσία της θεωρίας του ψυχολόγου. Οι ψυχολόγοι διαμορφώνουν τα πρότυπά τους με λεπτομέρειες, δίνουν σαφέστερους ορισμούς στις προδιαγραφές τους και διεξάγουν συστηματικές έρευνες για να εκτιμήσουν την ακρίβεια των προβλέψεών τους. Τι είναι μια θεωρία; Τι πρέπει ως τέτοια να περιλαμβάνει; Πώς αξιολογείται η ποιότητά της; Στην καθημερινή ζωή είναι δυνατό να αποδεχόμαστε ασαφείς θεωρίες, να διαστρεβλώνουμε τα γεγονότα Ως ψυχολόγοι θα πρέπει να διατυπώνουμε με ευκρίνεια, ακρίβεια και σαφήνεια τις ιδέες μας και να κρίνουμε με αντικειμενικότητα τα ευρήματά μας. 3
4 Μια θεωρία για την προσωπικότητα προτείνει τρόπους συλλογής και συστηματοποίησης μιας μεγάλης ποικιλίας ευρημάτων και υποδεικνύει ποιες είναι δυνητικά οι χρησιμότερες κατευθύνσεις έρευνας. Δηλαδή, οι θεωρίες μας βοηθούν να συγκεντρώσουμε όσα γνωρίζουμε και μας δείχνουν πως μπορούμε να ανακαλύψουμε αυτά που είναι άγνωστα ακόμη. Αφορά την εντατική μελέτη δείγματος ατόμων, επιδιώκει να μάθει τι είναι αυτά τα άτομα, πως έφτασαν σε αυτό το σημείο και γιατί συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο. Μια θεωρία για την προσωπικότητα πρέπει να απαντά στα ερωτήματα τι, πως, γιατί; «Τι» αναφέρεται στα χαρακτηριστικά του ατόμου και στον τρόπο που αυτά είναι οργανωμένα, το ένα σε σχέση με το άλλο. «Πώς» αφορά τις παραμέτρους της προσωπικότητας ενός ατόμου «Γιατί» αναφέρεται στα αίτια της συμπεριφοράς του, στα κίνητρα του ατόμου, δηλαδή, τι είναι αυτό που κάνει ένα άτομο να κινείται και γιατί προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Μια πλήρης θεωρία για την προσωπικότητα πρέπει να καλύπτει τέσσερις τομείς: 1. Δομή: βασικές μονάδες ή τα δομικά στοιχεία της προσωπικότητας. 2. Διεργασία: οι δυναμικές πτυχές της προσωπικότητας, συμπεριλαμβανομένων και των κινήτρων. 3. Ανάπτυξη και εξέλιξη: το πώς ένας άνθρωπος αναπτύσσεται και φτάνει να γίνει αυτό το μοναδικό άτομο. 4. Ψυχοπαθολογία και αλλαγή συμπεριφοράς: η φύση και τα αίτια της διαταραγμένης λειτουργίας της προσωπικότητας, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αλλάζουν και τα αίτια αντίστασης στην αλλαγή. Η προσωπικότητα είναι ο κλάδος της ψυχολογίας που εξετάζει περισσότερο από κάθε άλλον τους ανθρώπους στην ολότητά τους: ως μεμονωμένα άτομα και ως πολυσύνθετα όντα. Η επιστημονική μελέτη της προσωπικότητας ασχολείται με το ερώτημα: γιατί οι άνθρωποι είναι αυτό που είναι; Ως απάντηση δεν μπορούμε παρά να αντιληφθούμε την περιπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς Οι άνθρωποι μοιάζουν μεταξύ τους αλλά διαφέρουν σε πολλά σημεία. Έξω από αυτόν τον πολύπλοκο λαβύρινθο και το φαινομενικό οι ψυχολόγοι ψάχνουν να βρουν τάξη και σχέσεις με νόημα. Η μελέτη της προσωπικότητας εστιάζεται στις ατομικές διαφορές. Ενώ οι άνθρωποι έχουν κάποιες ομοιότητες μεταξύ τους,οι ψυχολόγοι που ασχολούνται με την προσωπικότητα εξετάζουν και ερευνούν τις διαφορές τους. Επίσης, οι θεωρητικοί της προσωπικότητας ενδιαφέρονται για τον άνθρωπο στην ολότητά τουκαθώς προσπαθούν να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο διαπλέκονται οι διάφορες πτυχές της λειτουργικότητά τους. Η μελέτη της προσωπικότητας δεν έχει να κάνει με τη μελέτη της αντίληψης, αλλά με το πως μεμονωμένα άτομα διαφέρουν στις αντιλήψεις τους και ποιασχέση έχουν αυτές οι διαφορές με την όλη λειτουργικότητά τους. 4
5 Επιπλέον, η μελέτη της προσωπικότητας δεν επικεντρώνεται μόνο σε ψυχολογικές διεργασίες αλλά και στις συνάφειες που υπάρχουν μεταξύ τους. Η κατανόηση του τρόπου που λειτουργούν αυτές οι διεργασίες για να σχηματίσουν ένα ενιαίο σύνολο, συχνά συνεπάγεται κάτι περισσότερο από την κατανόηση της καθεμιάς ξεχωριστά. Οι άνθρωποι λειτουργούν ως οργανωμένες ολότητες και με αυτήν την οργάνωση πρέπει να μελετηθούν. Με δεδομένη αυτή την έμφαση, επιχειρούμε να δώσουμε έναν ορισμό της προσωπικότητας Ορισμός Λόγω της πολυπλοκότητας της έννοιας και του μεγάλου κενού που παρουσιάζουν οι γνώσεις μας για την προσωπικότητα υπάρχουν πολύ ορισμοί. Οι ορισμοί αυτοί αποτελούν αντανάκλαση των πολλαπλών θεωριών οι οποίες έχουν δημιουργηθεί. Ενδεικτικά αναφέρονται μερικοί: Προσωπικότητα είναι: η ολική ποιότητα της συμπεριφοράς ενός ατόμου, όπως αυτή συνδέεται με τις χαρακτηριστικές του συνήθειες, σκέψεις και εκφράσεις (Woodworth). η πλέον χαρακτηριστική ολοκλήρωση της δομής και των δραστηριοτήτων του ατόμου, η οποία έχει το χαρακτηριστικό της μοναδικότητας και της διαφοροποίησής του από τα άλλα άτομα (Munn). το σύνολο των χαρακτηριστικών και των τρόπων συμπεριφοράς, τα οποία καθορίζουν την μοναδικότητα της προσαρμογής ενός ατόμου προς το περιβάλλον του (Hilgard). μια κατά το μάλλον ή ήττον σταθερή και διαρκής οργάνωση του χαρακτήρα, της συναισθηματικής ιδιοσυγκρασίας, της διανοητικής κατάστασης και της φυσικής διάπλασης ενός ατόμου, τα οποία καθορίζουν τον μοναδικό, για το άτομο αυτό, τρόπο προσαρμογής προς το περιβάλλoν του (Eysenck). η συνισταμένη της δυναμικής συνεργασίας όλων των ψυχικών και σωματικών χαρακτηριστικών καθώς και των λειτουργιών ενός ατόμου, όπως αυτά προκαθορίστηκαν δια μέσου της κληρονομικής καταβολής και εξελίχτηκαν και τροποποιήθηκαν από το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Η συνισταμένη αυτή καθορίζει τον μοναδικό τρόπο προσαρμογής του ατόμου στη ζωή και το μέτρο επηρεασμού των υπολοίπων ατόμων. Είναι δε μοναδική και διαφοροποιεί το άτομο από τα άλλα (Χασάπης). Υπάρχουν πολλοί ορισμοί για την προσωπικότητα. Κανένας ορισμός δεν μπορεί να θεωρείται σωστός ή λανθασμένος. Ο κάθε ορισμός συμβάλλει στην κατανόηση σημαντικών τομέων γνώσης και είναι χρήσιμος στον βαθμό εκείνο που μπορεί να συνεισφέρει στην προώθηση του κλάδου αυτού. 5
6 Η προσωπικότητα αντιπροσωπεύει εκείνα τα χαρακτηριστικά του ατόμου που καλύπτουν σταθερά σχήματα συναισθημάτων, σκέψης και συμπεριφοράς. Ο επιστήμονας και ο ερευνητής χρησιμοποιούν τον όρο «προσωπικότητα» για να προσδιορίσουν ένα πεδίο μελέτης. Ένας επιστημονικός ορισμός της προσωπικότητας αναφέρει τους τομείς που πρέπει να εξεταστούν και προτείνει τους καλύτερους πιθανούς τρόπους μελέτης τους. Κάθε ορισμός για την προσωπικότητα μας επιτρέπει να επικεντρώσουμε την προσοχή μας σε πολλές διαφορετικές πλευρές του ατόμου. Υποδηλώνουν ότι εξετάζουμε τα σταθερά σχήματα συμπεριφοράς και ιδιότητες του ατόμου: σκέψεις, συναισθήματα και ορατές μορφές συμπεριφοράς. Ιδιαίτερα μας ενδιαφέρει ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι εμφανείς συμπεριφορές συσχετίζονται για να διαμορφώσουν το μοναδικό, διακριτό άτομο. Πηγές μελέτης της προσωπικότητας Οι κυριότερες πηγές της γνώσης μας προήλθαν από τη μελέτη του νοσηρού βίου, δηλαδή, από την ψυχοπαθολογία. Ίχνη γνώσεων για την προσωπικότητα προέρχονται από τη μελέτη υγιών ατόμων σε όλες τις εποχές. Αναμφίβολα, η ψυχοπαθολογία αποτέλεσε την κυριότερη πηγή των γνώσεων και για τις νεότερες εποχές. Έτσι, ψυχίατροι του 20ου αιώνα αποτελούν τους θεμελιωτές κυριοτέρων θεωριών για την προσωπικότητα (Krestmer, Freud, Jung, κ.ά.). Παρόλα αυτά, δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί η συμβολή της σύγχρονης ψυχολογίας στη μελέτη της προσωπικότητας, γιατί εισήγαγε νέες μεθόδους μελέτης προερχόμενες από αυτή τη μελέτη των υγιών ή πασχόντων ατόμων και συνέβαλε στον εμπλουτισμό γνώσεων. Και αυτό γιατί, οι νεότεροι ψυχολόγοι εισήλθαν στην κλινική (κλινικοί ψυχολόγοι), όπου με τους ψυχίατρους άρχισαν να ενδιαφέρονται για τη μελέτη της ψυχοπαθολογίας. Η στενή συνεργασία των ψυχιάτρων και των κλινικών ψυχολόγων άρχισε να αποδίδει τους πρώτους καρπούς και μπορεί να καλύψει τα τεράστια κενά στο πεδίο αυτό. 6
7 Δομή της προσωπικότητας Επειδή η έννοια της προσωπικότητας είναι πολύπλοκος είμαστε αναγκασμένοι για την καλύτερη κατανόησή της να την αναλύσουμε στα αποτελούντα αυτήν στοιχεία. Έτσι είναι ευχερέστερη η κατανόηση των βαθύτερων εκδηλώσεων της συμπεριφοράς. Κάθε ενέργεια του ατόμου θα πρέπει να θεωρείται ως αποτέλεσμα της προσωπικότητάς του. Στο φως λοιπόν αυτής της αλήθειας, για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε την πλήρη οργάνωση της προσωπικότητάς του και τις αιτίες των αντιδράσεών του ατόμου θα πρέπει να την αναλύσουμε. Τα κυριότερα στοιχεία που συνθέτουν την προσωπικότητα είναι: ο χαρακτήρας η συναισθηματική ιδιοσυγκρασία τα κίνητρα η νοημοσύνη και η φυσική διάπλαση του ατόμου Η κλινική μελέτη της προσωπικότητας μπορεί να γίνει με τη μελέτη αυτών των στοιχείων. Οι θεωρίες μπορούν να συγκριθούν μέσα στα πλαίσια των εννοιών που χρησιμοποιούν για να καθορίσουν το «τι», το «πώς» και το «γιατί» της προσωπικότητας. Η έννοια της δομής αναφέρεται, στις διαρκείς και σταθερές πτυχές της προσωπικότητας και αυτές αντιπροσωπεύουν τα δομικά στοιχεία της θεωρίας για την προσωπικότητα. Στην προσπάθεια διαμόρφωσης μιας ιδέας: για το πώς είναι οι άνθρωποι συχνά χρησιμοποιούν δομικές έννοιες όπως η αντίδραση, η συνήθεια, το χαρακτηριστικό και ο τύπος. Η έννοια του χαρακτηριστικού αναφέρεται στη σταθερότητα μεμονωμένων αντιδράσεων σε μια ποικιλία καταστάσεων. Η έννοια του τύπου αναφέρεται στη συγκέντρωση πολλών χαρακτηριστικών. Σε σύγκριση με την έννοια του χαρακτηριστικού η έννοια του τύπου υπονοεί μεγαλύτερο βαθμό τακτικότητας και γενικότητας στο πεδίο της συμπεριφοράς. Συνήθως, οι άνθρωποι περιγράφονται ως ένας συγκεκριμένος τύπος. Οι θεωρίες για την προσωπικότητα διαφέρουν στα είδη μονάδων ή δομικών εννοιών που χρησιμοποιούν στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνουν την έννοια της οργάνωσης αυτών των μονάδων στο βαθμό στον οποίο βλέπουν τις δομικές μονάδες ως ιεραρχικά οργανωμένες 7
8 στους αριθμούς και στα είδη των δομικών μονάδων στις οποίες ρίχνουν το βάρος τους καθώς και στο βαθμό της έμφασης που δίνουν στην περιπλοκότητα ή την οργάνωση του συστήματος. Διεργασία Όπως συγκρίνονται οι θεωρίες ως προς τις δομές τους, έτσι μπορούν να συγκριθούν και στις δυναμικές έννοιες των κινήτρων που χρησιμοποιούν για να ερμηνεύσουν τη συμπεριφορά. Οι έννοιες αυτές αναφέρονται στις πτυχές διεργασίας της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τρεις είναι οι βασικές κατηγορίες εννοιών κινήτρων: * ευχαρίστησης ή ηδονής επιδίωξη της τέρψης και αποφυγή του πόνου * ανάπτυξης ή αυτοπραγμάτωσης * γνωστικά κίνητρα Δύο είναι οι κύριες μεταβλητές των θεωριών των κινήτρων: * τα πρότυπα μείωσης των εντάσεων * τα πρότυπα δημιουργίας κινήτρων Κατά τον Kelly (1958) θεωρητικό της προσωπικότητας χαρακτηρίζονται ως θεωρίες δικράνου ή ώθησης και θεωρίες καρότου ή έλξης. Θεωρίες προσανατολισμένες προς την ευχαρίστηση Σε αντίθεση με αυτές, άλλες θεωρίες κινήτρων τονίζουν τις προσπάθειες του οργανισμού να αναπτυχθεί και να αυτοπραγματωθεί. Δηλαδή, οι άνθρωποι προσπαθούν να αναπτυχθούν και να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους ακόμη και αν το τίμημα είναι η αυξημένη ένταση. Στις γνωστικές θεωρίες κινήτρων δίνεται έμφαση στις προσπάθειες του ατόμου να κατανοεί και να προβλέπει όσα συμβαίνουν στον κόσμο. Δηλαδή, το άτομο αντί να αναζητεί την ευχαρίστηση ή την αυτοπραγμάτωση, αισθάνεται την ανάγκη συνοχής ή γνώσης. Π.χ., μπορεί να θέλει να διατηρήσει μια σταθερή εικόνα για τον εαυτό τους και να κάνει τους άλλους να συμπεριφέρονται με έναν προβλέψιμο τρόπο: τονίζεται η σταθερότητα και η προβλεψιμότητα έστω και αν το κόστος είναι πόνος ή ενόχληση. Το πιο αποδεκτό μοντέλο στις παλαιότερες θεωρίες κινήτρων ήταν εκείνο της μείωσης εντάσεων. 8
9 Οι έρευνες σε ζώα και ανθρώπους, δείχνουν ότι οι οργανισμοί συχνά αποζητούν εντάσεις. Παρατηρήσεις του R.W. White (1959) για να διαμορφώσει την έννοια μιας διεργασίας στην ανθρώπινη λειτουργικότητα αποκάλεσε «κίνητρο επιτηδειότητας». Δηλαδή, οι άνθρωποι αποκτούν κίνητρα για την ικανοποιητική ή αποτελεσματική αντιμετώπιση του περιβάλλοντος. Στην διαδρομή της εξέλιξης του κλάδου έχουν επικρατήσει διαφορετικές θεωρίες κινήτρων. Μέχρι το 50 δημοφιλέστερες ήταν οι θεωρίες ενόρμησης και μείωσης των εντάσεων. Έπειτα, η προσοχή στράφηκε σε πρότυπα ανάπτυξης και αυτοπραγμάτωσης. Το 60 με την γνωστική επανάσταση, εκδηλώθηκε το ενδιαφέρον για τα γνωστικά κίνητρα σταθερότητα και προβλεψιμότητας. Σήμερα, το ενδιαφέρον σημειώνεται για τις θεωρίες των στόχων, στην επίτευξη αναμενόμενων αντικειμενικών σκοπών. Βλέπουμε λοιπόν, ότι οι θεωρητικοί της προσωπικότητας τείνουν να επικεντρώνουν την προσοχή τους σε κάποιο μοντέλο κινήτρων προκειμένου να εξηγήσουν τις διαφορετικές πτυχές διεργασίας της ανθρώπινης συμπεριφοράς. 9
10 ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Η ψυχανάλυση είναι μια επιστήμη ιδιαίτερης μεθοδολογίας. Θεμελιώθηκε από τον S. Freud και παραμένει μέχρι σήμερα, άρρηκτα συνδεδεμένη με το όνομά του. Αποτελεί την πρώτη σημαντική πρόταση για μία ολοκληρωμένη θεωρία προσωπικότητας: διερεύνηση * της ψυχοπαθολογίας και *της φυσιολογικής ψυχικής λειτουργίας. Η ψυχανάλυση επικεντρώνεται: 1. Στην τεχνική που ανακάλυψε ο S. Freud 2. Στη θεραπεία 3. Στη συγκρότηση μιας θεωρίας του ψυχικού οργάνου Η ψυχαναλυτική θεωρία στηρίζεται σε δύο θεμελιώδεις υποθέσεις: 1. Στην αρχή της ψυχικής αιτιοκρατίας: στον ψυχικό βίο τίποτα δεν συμβαίνει τυχαία. Τα «τυχαία» έχουν ως βάση την πραγματοποίηση μιας επιθυμίας... είναι «υπερκαθορισμένα» 2. Στην αρχή της πραγματικότητας: η συνείδηση αποτελεί ασυνήθιστο παρά συνηθισμένο χαρακτηριστικό των ψυχικών διεργασιών. Οι δύο υποθέσεις είναι αλληλένδετες: όταν το «τυχαίο» δεν φαίνεται να έχει σχέση με τη δρώσα ψυχική λειτουργία. Η ψυχανάλυση, όπως κάθε καινούργιο γνωστικό σύστημα που προκαλεί τις ήδη σταθερές αντιλήψεις, αφύπνισε ένα είδος συλλογικής αμυντικής διεργασίας. Ο S. Freud συνέκρινε την ψυχανάλυση με τις θεωρίες του Κοπέρνικου και του Δαρβίνου. Υποστήριξε ότι η ανθρωπότητα έχει δεχτεί τρία βασικά ναρκισσιστικά πλήγματα: α) κοσμολογική προσβολή β) βιολογική προσβολή 10
11 γ) προοπτική του «γίγνεσθαι» Η ψυχαναλυτική θεωρία βασίστηκε: στην εμπειρία που αποκόμισε ο S. Freud από την θεραπεία των νευρωτικών ασθενών και από την αυτοανάλυσή του. Αναπτύχθηκε: μέσα από μια πορεία αναιρέσεων, προόδων και αναδιατυπώσεων. Ο S. Freud δεν δίστασε να παρουσιάσει τις θεωρίες του για το ασυνείδητο, τη μεταβίβαση και τη σεξουαλικότητα.... θα ήταν ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε διεξοδικά τις φροϋδικές θεωρίες στην εξελικτική τους διάσταση, αλλά ο όγκος του έργου του δεν μας επιτρέπει παρά την σχηματική σκιαγράφησή του. Η θεωρία των ενορμήσεων του S. Freud Αρχικό το ενδιαφέρον του να συνδέσει τα ψυχολογικά γεγονότα με τις βιολογικές λειτουργίες. Στα τέλη του 19 ου αιώνα, η δυτική σκέψη αφομοίωνε ταχύτατα τις ισχυρές ιδεές του Κάρολου Δαρβίνου (Darwin, 1859,1871): όλες οι εκδηλώσεις της συμπεριφοράς ενός οργανισμού μπορούν να αναχθούν σε βιοσωματικές-χημικές διεργασίες. Η τάση του Freud να ερμηνεύει όλα τα ψυχολογικά προβλήματα βάσει βιολογικών αρχών δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ εντελώς. Μία θεμελιώδης έννοια της Ψυχαναλυτικής θεωρίας και συγκεκριμένα, η έννοια του ενστίκτου ή της ενόρμησης συνδέει τη θεωρία του Freud με τις βιολογικές διεργασίες. Ο Freud αντιλαμβανόταν τον ψυχισμό ως μια συσκευή η οποία ενεργοποιείται από αισθητηριακά ερεθίσματα του περιβάλλοντος και του σώματος. Οι διεργασίες που παρωθούν ή υποκινούν τον ψυχισμό σε δράση (π.χ. αναπαριστώμενα ψυχολογικά ως επιθυμίες) ονομάστηκαν ενορμήσεις. Πηγή των ενορμήσεων είναι τα διάφορα μέρη του σώματος. Επομένως, το ψυχικό όργανο είναι υπεύθυνο για την αποφόρτιση, τη ρύθμιση και τον έλεγχο της ενστικτώδους ενέργειας που πηγάζει από το σώμα. 11
12 Υποστήριξε λοιπόν, ότι οι ενορμήσεις παρακινούν τον ψυχικό μηχανισμό να ενεργήσει σύμφωνα με την αρχή της ηδονής. Ο Freud προσδιόρισε δύο βασικές ορμές, δύο κινητήριες δυνάμεις: τη λίμπιντο και την επιθετικότητα Η λίμπιντο είναι: η βιολογική ενστικτώδης εμπειρία της ευχαρίστησης. Βασίζεται σε αισθητηριακά ερεθίσματα και συνδέεται με τη στοματική απόλαυση του φαγητού, την ικανοποίηση της δίψας, την αποβολή των περιττωμάτων και τη σεξουαλική πράξη. Πηγάζει από ορισμένα σημεία του σώματος: τις ερωτογενείς ζώνες Ο μηχανισμός, σύμφωνα με την αρχή της ηδονής, επιδιώκει να πετύχει την ευχαρίστηση από την ικανοποίηση των ενστικτωδών τάσεων (προερχόμενα από το σώμα) και να αποφύγει την δυσαρέσκεια από την ενστικτώδη ματαίωση και το άγχος. Η επιθετικότητα είναι: η δεύτερη σημαντική ορμή ή κινητήρια δύναμη. Είναι η φυσική συνέπεια του ενστίκτου του θανάτου. Βρίσκεται πέρα από την αρχή της ηδονής και σκοπό έχει να επαναφέρει τον οργανισμό σε μια ανενεργό κατάσταση, το θάνατο. Ο Freud πίστευε ότι κάθε οργανισμός κατευθύνεται προς έναν τελείως ιδιαίτερο, φυσικό θάνατο και γι αυτό υπερασπίζεται τον εαυτό του απέναντι στην όποια απειλή του θανάτου δεν τον οδηγεί προς αυτή την κατεύθυνση. Έτσι λοιπόν, το ένστικτο του θανάτου (οι έμφυτες καταστροφικές τάσεις) μπορεί στην πραγματικότητα να παρατείνει τη ζωή, υπό την έννοια ότι το άτομο μπορεί να προβάλει επιθετικότητα ως τρόπο άμυνας απέναντι σε ερεθίσματα που απειλούν τη ζωή του. Πιο συγκεκριμένα, οι επιθετικές ενορμήσεις αντιπροσωπεύουν τις επιθυμίες ενός ατόμου να σκοτώσει, να πληγώσει, να καταστρέψει ή να εκδικηθεί. Η επιθετικότητα είναι μια εκδήλωση της ψυχικής λειτουργίας της ορμής του θανάτου, που ο Freud πίστευε ότι ήταν έμφυτη σε κάθε κύτταρο του σώματος. Ο Freud και οι ψυχικές συγκρούσεις Ο Freud υπέθετε ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά βασίζεται 12
13 σε δύο αντικρουόμενες τάσεις: στην αρχή της ηδονής. Η αρχή της ηδονής παρωθεί το άτομο σε μια άμεση, παρορμητική προσπάθεια εκπλήρωσης των επιθυμιών του και στην αρχή της πραγματικότητας. Η αρχή της πραγματικότητας βοηθά το άτομο να αντέχει τις καθυστερήσεις αυτής της ικανοποίησης. Στην πραγματικότητα αυτές οι δύο αρχές δεν αντιτίθενται μεταξύ τους, από τη στιγμή που και οι δύο έχουν στόχο την αποφόρτιση μιας ποσότητας διέγερσης ή έντασης που αναπτύσσεται σε ένα άτομο και που καταλήγει σε ευχαρίστηση. Η αρχή της πραγματικότητας δεν είναι παρά η διαδικασία αναβολής ώστε να επιτευχθεί το ίδιο αποτέλεσμα... η ικανοποίηση. Όλη η συμπεριφορά του ατόμου τίθεται στις υπηρεσίες της αρχής της ηδονής, που αποσκοπεί στη μείωση της έντασης. Το παιδί από πολύ νωρίς κινητοποιείται από ορμές (λίμπιντο, επιθετικότητα) και προσπαθεί να δοκιμάσει την ευχαρίστηση της ικανοποίησής τους και να αποφύγει τη δυσαρέσκεια και τη ματαίωση. Οι κίνδυνοι αποτελούν μια άμεση αντίδραση στις προσπάθειές του... Αντιδρά με άγχος. Η ένταση που δημιουργείται ανάμεσα στην επιθυμία του να ικανοποιήσει τις ενορμήσεις του και στον κίνδυνο της τιμωρίας που συνδέεται με αυτή του την προσπάθεια προξενεί μέσα του τις ψυχικές συγκρούσεις. Ο Freud για να περιγράψει πώς ο ψυχισμός ενός ατόμου μπορεί να έρχεται σε σύγκρουση με τον εαυτό του, φαντάστηκε ότι ένα «μέρος» του ψυχισμού του θα μπορούσε να βρίσκεται σε σύγκρουση με ένα άλλο «μέρος». Σε αυτά τα διαφορετικά μέρη έδωσε τρία διαφορετικά ονόματα: Eκείνο (id) Eγώ (ego) Yπερεγώ (super ego) Εκείνο είναι το μέρος του εαυτού που αποτελείται από ασυνείδητες ενορμήσεις με βιολογική βάση. Εγώ είναι το μέρος του εαυτού που αναπτύσσεται για να σχεδιάζει και να ρυθμίζει την ικανοποίηση των ενορμήσεων με βάση τους περιορισμούς της πραγματικότητας. Υπερεγώ είναι το μέρος του εαυτού που εσωτερικεύει τις επιβραβεύσεις και τις προσδοκίες, δηλαδή, τις κοινωνικές αξίες αντιπροσωπεύει τις προσδοκίες των γονέων και της κοινωνίας, τις απαγορεύσεις, τους κανόνες. κ.ο.κ.. 13
14 Το εγώ προκειμένου να αποφύγει τα αισθήματα άγχους που προκαλούνται από το περιβάλλον αναπτύσσει ορισμένες άμυνες. Οι άμυνες αποτελούν προσπάθειες συμβιβασμού μεταξύ των απαιτήσεων του εκείνο και των περιορισμών της κοινωνίας (υπερεγώ). Τα ψυχικά φαινόμενα είναι μορφές συμβιβασμού ανάμεσα σε μια απαράδεκτη ενόρμηση (εκείνο), μία άμυνα ενάντια στην ικανοποίηση αυτής της ενόρμησης (εγώ) και στις τύψεις ή την αυτοτιμωρία (υπερεγώ). Η ψυχαναλυτική θεωρία δέχεται ότι οι ενορμήσεις της παιδικής ηλικίας, που παραμένουν ανικανοποίητες, επειδή δημιουργούν μεγάλο άγχος και συγκρούσεις, δεν εξαφανίζονται έτσι απλά. Η συμπεριφορά του ατόμου συνεχίζει να αντανακλά κάποιες συγκαλυμμένες απόπειρες να ικανοποιηθεί η προκλητική ενόρμηση. Επιπλέον, το άτομο δεν έχει επίγνωση ή δεν συνειδητοποιεί αυτή τη σύγκρουση. Επειδή ακριβώς αγνοεί αυτή τη σύγκρουση, η συμπεριφορά του πολλές φορές γίνεται ακατανόητη και βασανιστική. Αυτή η συγκεκριμένη συμπεριφορά μπορεί να πάρει τη μορφή νευρωτικών συμπτωμάτων. Ως νεύρωση μπορεί να οριστεί η προβληματική συμπεριφορά η οποία προέρχεται από το συμβιβασμό των ασυνείδητων συγκρούσεων και ενορμήσεων στην παιδική ηλικία. Ανακεφαλαιώνοντας... Η λειτουργία του ψυχικού οργάνου αποτελεί μία θεωρία που διαμορφώθηκε βαθμιαία παρουσιάζεται στα πλαίσια της Ψ/Α θεωρίας, υπό το πρίσμα, της οικονομικής, της τοπικής (1 ης και 2 ης ) και της δυναμικής υπόθεσης. Οικονομική υπόθεση Το ψυχικό όργανο εκλαμβάνεται ως αντανακλαστικό σύστημα αναπαραστάσεων και αντλεί την ικανότητα για δραστηριότητα από την ψυχική ενέργεια. Πηγή αυτής της ενέργειας είναι οι ενορμήσεις (drivers). Η ενόρμηση προσδιορίζεται από 4 διαστάσεις: 14
15 α) την ώση: κινητήρια δύναμη της ενόρμησης β) το σκοπό: ο κατευναυσμός μιας έντασης και η επαναφορά του ψυχικού οργάνου στην πρότερη κατάσταση ηρεμίας. γ) την πηγή: μια σωματική διέργερση, αποτέλεσμα της οποίας είναι ένας τοπικός ερεθισμός που εκπροσωπείται ενδοψυχικά από μια ενόρμηση, και δ) το αντικείμενο: το μέσο δια του οποίου η ενόρμηση μπορεί να εκπληρώσει το σκοπό της. Σύμφωνα με την αρχή της σταθερότητας, θεμέλιο της φροϋδικής οικονομικής θεωρίας, ο ψυχικό όργανο τείνει αδιάκοπα να διατηρεί την ένταση της ενόρμησης σε χαμηλά επίπεδα ή χωρίς διακυμάνσεις. Για να επιτευχθεί η σταθερότητα, είτε εκφορτίζεται η πλεονάζουσα ενέργεια είτε αποφεύγεται το ενδεχόμενο αύξησης της διεργεσιμότητας του ψυχικού οργάνου. Ξέρουμε ότι στην ψυχαναλυτική θεωρία,η αρχή της ηδονής αντιτίθεται στην αρχή της πραγματικότητας και η αρχή της πραγματικότητας αντιστρατεύεται την αρχή της ηδονής. Μετά τη θεμελίωσή της ως ρυθμιστικής αρχής, η αναζήτηση της ηδονής μπορεί να αναβάλλει την εκπλήρωση των στόχων της ανταποκρινόμενη στα δεδομένα του εξωτερικού κόσμου. Από οικονομική άποψη, αντιστοιχεί στο μετασχηματισμό της ελεύθερης σε δεσμευμένη ενέργεια. Για τον Freud, οι αναγωγές ήταν πάντα δυϊστικές. Στην 1 η θεωρία για τις ενορμήσεις (1910-1915) ο δυϊσμός αναφέρεται στην αντιπαραβολή των ενορμήσεων αυτοσυντήρησης και τελούν υπό την αρχή της πραγματικότητας με τις σεξουαλικές ενορμήσεις που είναι ευπαθείς μόνο στην αρχή της ηδονής. Ο Freud επέλεξε τον λατινικό όρο libido (πόθος, επιθυμία) για να χαρακτηρίσει την ενέργεια της σεξουαλικής ενόρμησης που εκπορεύεται από τις διάφορες ερωτογόνες ζώνες. Σύμφωνα με την 1 η θεωρία του Freud η λιβιδινική ενέργεια βρισκόταν σε αντίθεση με τις ενορμήσεις αυτοσυντήρησης. Μετά το 1920, αντιτίθεται στις ενορμήσεις θανάτου. Αναφορικά με τον τρόπο επένδυσής της, ο Freud εισήγαγααι δύο όρους: α) λιβιδινική ενέργεια του Εγώ, όπου η ενέργεια επενδύεται αρχικά στο Εγώ, για να μετατεθεί έπειτα σε εξωτερικά αντικείμενα (πρωτογενής ναρκισσισμός) και 15
16 β) λιβιδινική ενέργεια του αντικειμένου, όπου η ενέργεια διοχετεύεται και προς τα εξωτερικά αντικείμενα. Μετά το 1920, («Πέρα από την αρχή της ηδονής») εισάγεται ένας νέος δυϊσμός ως προς τις ενορμήσεις της ζωής και τις ενορμήσεις του θανάτου. Οι ενορμήσεις της ζωής θα συμπεριληφθούν στον όρο «έρως» και περιλαμβάνουν τις ενορμήσεις αυτοσυντήρησης και τις σεξουαλικές. Οι ενορμήσεις του έρωτα και αυτές του θανάτου είναι εμφυείς σε κάθε άτομο και διαπερνούν το άτομο, το κύτταρο, το ζωντανό οργανισμό, αλλά και το ίδιο το ψυχικό όργανο. Ο ενορμητικός εξοπλισμός της ψυχής διαπερνά, κατά ένα δυϊκό σχήμα αντιθέσεων, όλες της τις εκφάνσεις και εξασφαλίζει διαρκώς την επαφή των ανώτερων ωριμότερων λειτουργιών της με τις βιολογικές συνθήκες προέλευσης και ανάπτυξής της. Ο Freud υποστήριξε ότι η έννοια του θανάτου απουσιάζει από το ασυνείδητο. Ο φόβος του θανάτου πρέπει να εννοείται ως ανάλογος του φόβου του ευνουχισμού. Η φράση του: «Αν θέλεις να υποφέρεις στη ζωή προετοιμάσου για το θάνατο» κάτι που υποδηλώνει ότι, καθώς το ασυνείδητο είναι απρόσιτο στην εικόνα του προσωπικού θανάτου, μόνο μέσα από το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, μέσα από το πένθος, μπορεί να γευτεί κανείς τα όρια της θνητότητάς του. Πρώτη τοπική θεωρία Η 1 η παρουσίαση της τοπικής θεωρίας για το ψυχικό όργανο εμφανίστηκε στην Ερμηνεία των Ονείρων (1899) και αναπτύχθηκε στα Μεταψυχολογικά Κείμενα του 1915. Σύμφωνα με αυτήν, το ψυχικό όργανο υποδιαιρείται σε τρείς διαδοχικούς άξονες: το ασυνείδητο το προσυνείδητο και το συνειδητό Εισήγαγε επίσης, την έννοια της λογοκρισίας, που αναφέρεται σε μια διαρκή λειτουργία, η οποία απαγορεύει εκλεκτικά την είσοδο του περιεχομένου ανάμεσα στο ασυνείδητο-προσυνειδητό και στο προσυνειδητό-συνειδητό, 16
17 συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία της απώθησης. Οι συνέπειες της λογοκρισίας διακρίνονται στα όνειρα. Το ασυνείδητο καταλαμβάνει το μεγαλύτερο ενδοψυχικό χώρο. Περιλαμβάνει το συγκρουσιακό υλικό που έχει απωθηθεί. Το άτομο δεν έχει επίγνωση των όσων εμπεριέχει το ασυνείδητο του. Για να αναστρέψει αυτό το δεδομένο, έστω εν μέρη, χρειάζεται την αρωγή της ελεύθερης συνειρμικής διαδικασίας. Η λογοκρισία μεταξύ προσυνειδητού και ασυνειδήτου ασχολείται κυρίως με την επιλογή, παρά με την παραμόρφωση των όσων θα γίνουν ενσυνείδητα. Το συνειδητό τοποθετείται στην περιφέρεια του ψυχικού οργάνου. Δέχεται ταυτόχρονα πληροφορίες από τον εξωτερικό και από το εσωτερικό κόσμο με την μορφή των αισθημάτων, αναμνήσεων, βιωμάτων, κ.ο.κ.. Δεύτερη τοπική θεωρία Από το 1920 και μετά, ο Freud επαναδιατάσει τις ψυχικές διαδικασίες και επεξεργάστηκε μια νέα υπόθεση για το ψυχικό όργανο. Η δεύτερη τοπική θεωρία του περιλαμβάνει τρεις δομές, λειτουργικά συνδεδεμένες μεταξύ τους το Αυτό (Id): εξ ολοκλήρου ασυνείδητο και διέπαιται από την αρχή της ηδονής το Εγώ (Ego) κατά μεγάλο μέρος ασυνείδητο, περιλαμβάνεται στο Αυτό και στο Υπερεγώ και διέπεται από την αρχή της πραγματικότητας. Είναι ένα είδος εκτελεστικής εξουσίας. Οι λειτουργίες του (κινητικός έλεγχος, αντίληψη, μνήμη, συναίσθημα, σκέψη) αναπτύσσονται σταδιακά. Υπεύθυνοι παράγοντες για την ανάπτυξλή τους είναι: α) η γενετικά καθορισμένη ανάπτυξη του νευρικού συστήματος ή αλλιώς ωρίμανση και β) οι βιωματικές εμπειρίες. Η διαφοροποίηση των λειτουργιών του Εγώ και η ανάπτυξη των αμυντικών μηχανισμών, διαπερνά όλες τις εξελικτικές βαθμίδες του παιδιού. Τα ίδιο και η συγκρότηση του Υπερεγώ. Σημαντικοί παράγοντες: η σχέση του παιδιού με το σώμα του, 17
18 η ταύτιση με το αντικείμενο (με λιβιδινική ενέργεια, με επιθετικότητα) και η απώλεια του αντικειμένου ισχυρά επενδυμένου. Η πρωτογενής διαδικασία με την οποία λειτουργεί το Αυτό και ως προς ένα σημείο το Εγώ περιλαμβάνει τη μορφή της σκέψης του παιδικού και ανώριμου Εγώ. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά της πρωτογενούς διαδικασίας της σκέψης είναι: α) δίνει την εντύπωση του παράξενου και του ακατανόητου β) απουσιάζουν τα αρνητικά στοιχεία, ώστε μόνο το πλαίσιο δίνει τη θετικότητα ή την αρνητικότητα του περιεχομένου γ) συνυπάρχουν αντιφάσεις δ) οπτικά ή αισθητηριακά ερεθίσματα χρησιμοποιούνται ως λέξεις ε) δεν υπάρχει αίσθηση ή έλλειψη του χρόνου και στ) χρησιμοποιείται η μετάθεση, ή η συμπύκνωση και η συμβολική ή αναπαράσταση. Η δευτερογενής διαδικασία αναπτύσσεται βαθμιαία και περιλαμβάνει το είδος της σ κέψης του σχετικά ώριμου Εγώ.Ακολουθεί η σύνταξη της λογικής και είναι προσιτή στην παρατήρηση. Αντίθετα με την πρωτογενή που παρατηρείται στα όνειρα ή/και υπό την επήρεια άλλων καταστάσεων. το Υπερεγώ (Super ego) εν μέρει στην περιοχή του Αυτό εισήχθη για πρώτη φορά από τον Freud στο έργο του «Εγώ και το Αυτό» (1923). Δεν περιορίζεται μόνο να συμβουλεύει το Εγώ για το πώς να συμπεριφέρεται, αλλά επιβάλλει και 18
19 ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ 19
20 Γενετική οπτική στη θεωρία του S. Freud Α. Οι πρώτες φάσεις της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης Το ενδιαφέρον του S. Freud για την παιδική σεξουαλικότητα χρονολογείται από νωρίς (1905). Μεγάλο μέρος της περιγραφής των σταδίων της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης προστέθηκε στο δημοσιευμένο υλικό το 1915 ενώ διορθώσεις και προσθέσεις στα δοκίμιά του γράφονται ως το 1924. Η συστηματική ενασχόληση με το θέμα της σεξουαλικής ενασχόλησης καλύπτουν μια περίοδο 20 χρόνων περίπου. Αυτό δείχνει την μεγάλη σημασία που αποδίδει ο S. Freud στην παιδική ηλικία και στην ψυχολογική εξέλιξη. Θεωρούσε την παιδική ηλικία βασική πρωταρχική περίοδο για τον ψυχισμό του ενήλικου και εξηγούσε την παιδική αμνησία με τον μηχανισμό της απώθησης και σε σχέση με τις σεξουαλικές ενορμήσεις του παιδιού. Οι εκδηλώσεις της παιδικής σεξουαλικότητας σχετίζονται με στην αρχή της ζωής με το σώμα του παιδιού, είναι αυτοερωτικές γιατί η ευχαρίστηση αντλείται από το ίδιο το σώμα και όχι σε κάποιο αντικείμενο έξω από το παιδί. Η παρατήρηση αυτή οδήγησε τον S. Freud να διατυπώσει την έννοια της ερωτογόνου ζώνης που την ορίζει ως εξής: «Το μέρος του δέρματος ή της βλεννογόνου μεμβράνης, όπου ερεθίσματα ορισμένου είδους προκαλούν ένα αίσθημα ευχαρίστησης που έχει κάποια ειδική ποιότητα». Στην αρχή της ζωής, μέσα από το πιπίλισμα η σεξουαλική εκδήλωση ικανοποιείται στη στοματική ερωτική ζώνη. Η κατακράτηση των κοπράνων αποτελεί σεξουαλική εκδήλωση που ικανοποιείται στην πρωκτική ερωτογόνο ζώνη. Με την ούρηση ή και την κατακράτηση των ούρων η σεξουαλική εκδήλωση ικανοποιείται στις γεννητικές ερωτογόνες ζώνες. Και είναι ο πρόδρομος της φυσιολογικής σεξουαλικής ζωής που θα εκδηλωθεί στην εφηβεία. Σε αυτές φάσεις, στα στάδια, οι σεξουαλικές εκδηλώσεις της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης είναι συνδεδεμένες στην πηγή τους με μια από τις ζωτικές σωματικές λειτουργίες, δεν έχουν ακόμα σεξουαλικό αντικείμενο, είναι αυτοερωτικές και ο σεξουαλικός στόχος κυριαρχείται από μια ερωτογόνο ζώνη. Το στοματικό και το πρωκτικό στάδιο της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης αποτελούν τα προγεννητικά στάδια και παρατηρούνται πριν από τα 3-4 χρόνια της ζωής του παιδιού. Η σημασία της προγεννητικής φάσης είναι μεγάλη γιατί σχετίζεται με τους ψυχικούς μηχανισμούς άμυνας που διαμορφώνουν την προσωπικότητα, τον ψυχικσμό των φυσιολογικών ατόμων αλλά και των νευρωσικών. Η στοματική φάση έχει κανιβαλική σεξουαλική οργάνωση γιατί η σεξουαλική δραστηριότητα Δε διαχωρίζεται από τη λειτουργία της κατάποσης του φαγητού. Ο στόχος είναι κοινός: η ενσωμάτωση του αντικειμένου, που θεωρείται το 20
21 πρότυπο μιας διεργασίας εσωτερίκευσης, της ταύτισης, η οποία θα παίξει αργότερα εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στη ψυχική εξέλιξη. Η πρωκτική φάση έχει σαδιστική σεξουαλική οργάνωση. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η αμφισεξουαλικότητα και η αμφιθυμία. Σε αυτή τη φάση η αμφισεξουαλικότητα δεν νοείται με τα σεξουαλικά χαρακτηριστικά της θηλυκότητας και του ανδρισμού, αλλά ως αντίθεση μεταξύ δύο στοιχείων: του παθητικού και του ενεργητικού. Το ενεργητικό στοιχείο εκδηλώνεται με την τάση για κυριαρχία μέσα από τους σωματικούς μύες, ενώ το όργανο, η βλεννογόνος του πρωκτού, αντιπροσωπεύει τον παθητικό σεξουαλικό στόχο. Η αμφιθυμία δηλώνεται από την ύπαρξη δύο ανταγωνιστικών ενορμήσεων. Αυτά τα στάδια, δηλαδή, οι δύο αυτές φάσεις, οργανώνονται και εκδηλώνονται στις γεννητικές ζώνες με το πέρας των 4 περίπου χρόνων. Η Τρίτη φάση της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης ονομάζεται φαλλική, γιατί σχετίζεται με το ανδρικό γεννητικό όργανο και στα αγόρια και στα κορίτσια. Πέρα όμως από την έμφαση που έδωσε ο Freud στις ερωτογόνες ζώνες και την παιδική σεξουαλικότητα, σε σχέση με τις σωματικές-φυσιολογικές λειτουργίες, ασχολήθηκε και με άλλες παιδικές εκδηλώσεις που σχετίζονται με τις σεξουαλικές αναζητήσεις: θεωρίες των παιδιών σε σχέση με την προέλευση των μωρών και ο αυνανισμός. Η πρώτη εκδήλωση του αυνανισμού παρατηρείται στο στάδιο που κυριαρχούν οι γεννητικές ερωτογόνες ζώνες. (3-4 χρόνων), δηλαδή, στη φαλλική φάση της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης. Σε αυτό το στάδιο (φάση) οργανώνεται και το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα Η πρώτη αναφορά για τον Οιδίποδα Τύραννο υπάρχει σε ένα γράμμα του Freud προς τον Fliess. Η πρώτη δημοσίευση με αναφορά στο μύθο του Οιδίποδα και στη σημασία των ψυχικών συγκρούσεων που περιγράφει για την ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη του ανθρώπου βρίσκεται στην Ερμηνευτική των ονείρων, όπου σημειώνεται ότι ο έρωτας για τον ένα γονέα και το μίσος για τον άλλον αποτελούν τα βασικά συστατικά των ψυχικών ενορμήσεων κατά τη φαλλική φάση της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης. Θεωρεί το οιδιπόδειο κοινό για όλους τους ανθρώπους και τονίζει πως η οργάνωση αυτή και τα συστατικά της βρίσκονται στη βάση των νευρώσεων. Το οιδιπόδειο περιγράφεται ως σύμπλεγμα το 1910, η ανάπτυξή του και η σχέση του με τα συστήματα της προσωπικότητας (Εκείνο, Εγώ και Υπερεγώ) βρίσκονται σε διάφορα κείμενα του Freud και η άποψή του για τη λύση του οιδιπόδειου δημοσιεύθηκε το 1924. Οι απόψεις του σχετικά με τη διαφορά στην οργάνωση και λύση του οιδιπόδειου μεταξύ αγοριών και κοριτσιών διαμορφώνονται πιο καθαρά για πρώτη φορά το 1925. Η σημασία που έχει το οιδιπόδειο στην φροϊδική θεωρία για την προσωπικότητα φαίνεται από το γεγονός ότι ο Freud επεξεργάστηκε τη διαπλοκή του με την όλη ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη και τις σχέσεις του με την ψυχοπαθολογία σε όλες σχεδόν τις δημοσιεύσεις του (30 σχεδόν χρόνια). 21
22 Το αγόρι των 3 έως 4 χρόνων, έχοντας βιώσει την ικανοποίηση που προκαλούν ορισμένα ερεθίσματα στις ερωτογόνες ζώνες και έχοντας διαμορφώσει «θεωρίες» για την προέλευση των παιδιών και για τις σεξουαλικές σχέσεις των γονέων του, αρχίζει να επιθυμεί την μητέρα του και να μισεί τον πατέρα ως ανταγωνιστή που εμποδίζει την πραγμάτωση της επιθυμίας του. Με αυτές τις διαδικασίες διαμορφώνεται το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Οι δύο αυτές συναισθηματικές σχέσεις συνυπάρχουν για αρκετό καιρό στα παιδιά. Στη γέννηση άλλων παιδιών στην οικογένεια κατά την διάρκεια του οιδιπόδειου το σύμπλεγμα γίνεται οικογενειακό. Τα στοιχεία λοιπόν, που αποτελούν το οιδιπόδειο είναι: η αιμομιξία με την μητέρα και η πατροκτονία με τον πατέρα. Μύθοι γύρω από αυτά τα δύο θέματα βρίσκονται σε πολλούς πολιτισμούς. Δύο είναι οι βασικοί παράγοντες στη διαμόρφωση του οιδιπόδειου: α) ο τριγωνικός του χαρακτήρας και β) η έμφυτη αμφισεξουαλικότητα του ανθρώπου Το νήπιο και των δύο φύλων επενδύει συναισθηματικά στη μητέρα και η επένδυση αυτή είναι στην πηγή της συνδεδεμένη με το στήθος της, που αποτελεί και το πρότυπο της επιλογής του αντικειμένου. Ταυτόχρονα το αγόρι ταυτίζεται με τον πατέρα του και οι δύο αυτές συναισθηματικές καταστάσεις συνυπάρχουν από τη στιγμή που θα επιθυμήσει τη μητέρα (τον πατέρα για το κορίτσι). Τότε όταν ο πατέρας γίνεται το εμπόδιο για την εκπλήρωση της επιθυμίας, η ταύτιση με αυτόν παίρνει και εχθρικό χαρακτήρα και γίνεται αμφιθυμική. Σε αυτή τη σύγκρουση εντοπίζουμε την προέλευση του οιδιπόδείου. Το περιεχόμενο του οιδιπόδειου αποτελείται από μια στάση αμφιθυμική προς τον πατέρα και μια σχέση αντικειμένου με τη μητέρα. Για να λυθεί το οιδιπόδειο, το παιδί πρέπει να εγκαταλείψει τη μητέρα του ως σεξουαλικό αντικείμενο και σε αντικατάσταση «αυτού του κενού» μπορεί να διαλέξει δύο δρόμους: ή να εντείνει την ταύτιση με τον πατέρα ή να ταυτιστεί με την μητέρα. Η έμφυτη αμφισεξουαλικότητα παίρνει μέρος στην πορεία και στη λύση του οιδιπόδειου. Το οιδιπόδειο όταν είναι πλήρες, είναι ταυτόχρονα θετικό και αρνητικό. Είναι ευνόητο ότι οι ταυτίσεις με τους δύο γονείς παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας. Οι εμπειρίες και τα συναισθήματα της φάσης (φαλλικού σταδίου) αυτής, διαπλέκονται και με την διαμόρφωση του Εγώ, του Υπερεγώ και του ιδεώδους του Εγώ (Ego ideal). Το Εγώ τροποποιείται μέσα από τις ταυτίσεις προς τους δύο γονείς και το Υπερεγώ διαμορφώνει αντιδραστικούς μηχανισμούς, ώστε να γίνει η τελική επιλογή. Η σχέση του Υπερεγώ με το Εγώ εκφράζεται σε αυτή τη φάση με δύο προτάσεις: «Πρέπει να είσαι σαν τον πατέρα σου» αλλά, «Δεν μπορείς να είσαι σαν τον πατέρα σου - ορισμένα πράγματα είναι δικά του προνόμια». Έτσι, το Υπερεγώ είναι κληρονόμος του οιδιπόδειου. 22
23 Το άγχος του ευνουχισμού και ο φθόνος του πέους Οι διαφορές των δύο φύλων εντοπίζονται σε δύο κείμενα του Freud όπου συζητούνται οι έννοιες: το άγχος του ευνουχισμού και ο φθόνος του πέους. Στα αγόρια το άγχος του ευνουχισμού αρχίζει να αναπτύσσεται όταν το περιβάλλον αναχαιτίζει τις αυνανιστικές τάσεις του παιδιού. Το άγχος αυτό παίζει αποφασιστικό ρόλο και στη λύση του οιδιπόδειου, γιατί η απειλή του ευνουχισμού ωθεί προς την ενεργητική λύση, την ταύτιση με τον πατέρα, ενώ η ίδια απειλή υπάρχει ως προϋπόθεση και στην παθητική λύση, την ταύτιση με την μητέρα. Η απειλή του ευνουχισμού αποτελεί το κίνητρο για τη λύση του οιδιπόδειου. Στα κορίτσια, η πορεία και η λύση του οιδιπόδειου δεν ακολουθούν την ίδια διαδρομή. Το κορίτσι ανακαλύπτει ότι από το δικό της σώμα λείπει το πέος. Αναπτύσσει την επιθυμία να έχει και εκείνη, επιθυμία που εκφράζεται με τον φθόνο του πέους. Έτσι, το σύμπλεγμα του ευνουχισμού προϋπάρχει του οιδιπόδειου και οδηγεί σε αυτό. Ο Freud θεωρεί πως το οιδιπόδειο στα κορίτσια αποτελεί «δευτερογενή σχηματισμό». Επειδή, το κίνητρο για τη λύση του οιδιπόδειου λείπει, το οιδιπόδειο μπορεί να εγκαταλειφθεί αργά ή και να παραμείνει ως μέρος του προσωπικού Υπερεγώ της γυναίκας. Η φαντασίωση του πέους εγκαταλείπεται με την συμβολική αντικατάσταση του πέους με το μωρό και έτσι η γυναικεία σεξουαλικότητα οργανώνεται σχετικά νωρίς. Το ψυχικό όργανο Τους πρώτους μήνες της ζωής το μωρό ζει μέσα σε μια αδιαφοροποίητη σχέση μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας. Στην αρχική αυτή κατάσταση όλη η λιβιδινική ενέργεια υπάρχει μέσα στο αδιαφοροποίητο «Εγώ-Εκείνο». Το Εγώ αρχίζει να διαμορφώνεται αργότερα, προς το τέλος του πρώτου χρόνου της ζωής του παιδιού. Ο ψυχισμός τους πρώτους μήνες κυριαρχείται από τη λειτουργία της πρωτογενούς ψυχικής διεργασίας (primary process). Η διεργασία αυτή παραμένει ενεργητική κυρίως στα όνειρα, είναι ασυνείδητη και δηλώνει την ελεύθερη κίνηση της λίμπιντο, που δεν δένεται με μια συγκεκριμένη παράσταση ή με εξωτερικά αντικείμενα. Η πρωτογενής διεργασία λειτουργεί μέσα στο Εκείνο. Οι πρώτες ενορμήσεις του νεογέννητου δεν εγγράφονται στη συνείδηση αλλά η ενόρμηση στρέφεται προς τον εαυτό του και αφήνει απλώς μνημονικά ίχνη. Η μητέρα θεωρείται ως αντικείμενο ανάγκης και όχι ως αντικείμενο επιθυμίας. 23
24 Το Εγώ εξελίσσεται από το Εκείνο και με τη διαρκή επιρροή της εξωτερικής πραγματικότητας μεταλλάζει την ελεύθερη λίμπιντο προσδένοντάς την σε αντικείμενα, παραστάσεις και μνημονικές εικόνες. Σε αυτό το στάδιο της εξέλιξης του ψυχικού οργάνου η μητέρα επενδύεται με λιβιδινικές επιθυμίες. Ένα μέρος του εξωτερικού κόσμου απορροφάται μέσω της ταύτισης από το Εγώ και γίνεται μέρος του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου. Αυτή η καινούργια εξέλιξη οδηγεί στη διαμόρφωση του Υπερεγώ, του τρίτου συστήματος του ψυχικού οργάνου. Το Υπερεγώ διαμορφώνεται μετά τον 3ο χρόνο της ζωής του παιδιού, κατά τη διάρκεια του οιδιπόδειου, αλλά εμπλουτίζεται και στα επόμενα χρόνια, με τη λύση του. Η προσφορά του Freud είναι εξαιρετικά σημαντική, γιατί θεμελίωσε την πρώτη συστηματική θεώρηση της ψυχοσυναισθηματικής εξέλιξης του παιδιού, άνοιξε το δρόμο για διάλογο και προκάλεσε τη συζήτηση με άλλους ερευνητές. 24
25 Η συμβολή της M. Klein στην ανάπτυξη της προσωπικότητας Η μελέτη της Μ. Klein για την πρώιμη ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη του παιδιού είναι ιδιαίετρα σημαντική παρ όλες τις διαφορές της με την κλασική φροϊδική θεωρία. Η Μ. Klein διαφοροποιήθηκε από την φροϊδική θεωρία από τις αρχές της δεκαετίας του 30. Την περίοδο αυτή διατύπωσε τις φάσεις της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης στο παιδί σύμφωνα με την δική της δομική άποψη με τις έννοιες της θέσης και της ασυνείδητης φαντασίωσης. Ο όρος θέση (position), στην κλαϊνική θεωρία, χρησιμοποιείται ως αντίστοιχος του σταδίου και οι δύο θέσεις, η παρανοειδής-σχιζοειδής και η καταθλιπτική, αποτελούν με αυτή τη σειρά, φάσεις της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης. Οι θέσεις ορίζονται ως ψυχικές οργανώσεις ή ως «ειδικός σχηματισμός των σχέσεων αντικειμένου, του άγχους και των αμυνών που διατηρούνται σε όλη τη ζωή». Η φαντασίωση, κατά την Μ. Klein, είναι η ψυχική έκφραση των ενορμήσεων και όχι μόνο ένα εργαλείο άμυνας. Όμως, η φαντασίωση είναι και άμυνα εναντίον της εσωτερικής πραγματικότητας. Οι φαντασιώσεις προέρχονται από τις πρώιμες ενδοβολές και προβολές των μερικών αντικειμένων. Ο σχηματισμός των φαντασιώσεων είναι λειτουργία του Εγώ και γι αυτό η Μ. Klein υποθέτει πως ήδη, από τη γέννηση, λειτουργεί το Εγώ, εφόσον το νεογέννητο μπορεί ήδη να φαντασιώσει. Α. Η παρανοειδής-σχιζοειδής θέση Το Εγώ, ανοργάνωτο και ανώριμο ακόμη, που υπάρχει από τη γέννηση επιτρέπει στο παιδί να βιώσει άγχος και να διαμορφώσει πρωτόγονες σχέσεις αντικειμένου. Οι πρώτες σχέσεις αντικειμένου δημιουργούνται με μερικά αντικείμενα και κυρίως με το στήθος της μητέρας, το οποίο βιώνεται ως «καλό» και «κακό». Ένα μέρος του πρωτόγονου Εγώ, το επιθετικό, προβάλλεται στο «κακό» στήθος και ένα άλλο μέρος προβάλλεται προς το εξιδανικευμένο αντικείμενο, στο «καλό» στήθος της μητέρας. Έτσι, το αρχικό αντικείμενο βιώνεται ως χωρισμένο σε δύο μέρη (split off). Τα ένα μέρος εξιδανικεύεται και το άλλο είναι ο διώκτης του Εγώ. Η προβλητική ταύτιση (projective indentification) κατευθύνεται προς το ιδανικό αντικείμενο, έτσι ώστε να αποφευχθεί ο αποχωρισμός, ή κατευθύνεται προς το «κακό» αντικείμενο για να το ελέγξει. Η σχάση (splitting) λειτουργεί, σε αυτή τη φάση, ως μηχανισμός άμυνας. Και οι δύο αυτές ψυχικές άμυνες (προβλητική ταύτιση και σχάση) συμμετέχουν στην οργάνωση του Εγώ και ό,τι συμβαίνει με το αντικείμενο συμβαίνει και με το Εγώ το βρέφους, είναι δηλαδή και αυτό 25
26 διχασμένο. Επίσης, ο φθόνος λειτουργεί για το μερικό αντικείμενο από τη γέννηση. Β. Η καταθλιπτική θέση Στη φάση αυτή της εξέλιξης (5-6 μηνών), το βρέφος αρχίζει να αναγνωρίζει το αντικείμενο ως όλον (Whole object) και να δημιουργεί μαζί του σχέσεις. Παράλληλα το Εγώ λειτουργεί ως όλον και όχι ως διχασμένο, όπως στην προηγούμενη φάση. Η προβολή κακών ενορμήσεων ελαττώνεται και έτσι το Εγώ δυναμώνει. Η αλλαγή, λοιπόν, αφορά και το αντικείμενο (η μητέρα αναγνωρίζεται, γίνεται αντιληπτή και βιώνεται ως ένα άλλο, ανεξάρτητο άτομο), αλλά και το Εγώ που συγκροτείται πια σε όλον. Σε αυτή τη θέση οι διεργασίες ενδοβολής εντείνονται, γιατί το μωρό έχει ανάγκη το «αντικείμενο» και δεν μπορεί να αντέξει την απώλειά του. Το άγχος που βιώνεται σε αυτή τη θέση έχει την πηγή του στην αμφιθυμία. Σε αυτή τη θέση διαμορφώνεται και το Υπερεγώ, γιατί το εξιδανικευμένο και το διωκτικό μερικό αντικείμενο που είχαν ενδοβληθεί στην προηγούμενη θέση βιώνονται πια με διαφορετικό τρόπο. Το διωκτικό αντικείμενο βιώνεται ως τιμωρητικό και το εξιδανικευμένο αποτελεί μέρος του ιδεώδους του Εγώ, άρα του Υπερεγώ. Η καταθλιπτική θέση διαρκεί πολύ και ίσως να μην ξεπερνιέται ποτέ στην ψυχική εξέλιξη του ατόμου. Από αυτή την θέση πηγάζουν οι μηχανισμοί άμυνας, όπως η απώθηση και η μετάθεση. Σε αυτή τη φάση βιώνεται το πένθος για την απώλεια του αντικειμένου. Γ. Ψυχοσεξουαλική οργάνωση και οιδιπόδειο Η M. Klein επιχειρεί να αναθεωρήσεις τις φάσεις της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης σε σχέση με τον τρόπο που τις έχει περιγράψει ο Freud. Το 1933 προτείνει τη θεωρία ότι το στοματικό στάδιο έχει και σαδιστικό χαρακτήρα που σχετίζεται με την τάση αποβολής των επιθετικών ενορμήσεων με το δάγκωμα του στήθους της μητέρας και ότι μεταξύ του πρωκτικού-σαδιστικού και του φαλλικού σταδίου παρεμβάλλεται το ουρηθρικό-σαδιστικό στάδιο. Μέσα από τις ουρηθρικές και πρωκτικές φαντασιώσεις, το μωρό «καταστρέφει το εσωτερικό του σώματος της μητέρας, χρησιμοποιώντας γι αυτό τον σκοπό τα ούρα και τα κόπρανα». Τα πρώιμα στάδια του οιδιπόδειου παρατηρούνται ήδη στην καταθλιπτική θέση, στην οποία υπάρχει η φαντασίωση των συνδυασμένων γονέων (combined parental object). Το βρέφος, σε αυτή τη φάση, έχει αντίληψη της μητέρας ως όλου αντικειμένου αλλά δεν διαφοροποιεί τον πατέρα από αυτήν. Έτσι, ο πατέρας βιώνεται ως ανταγωνιστής, όταν το στήθος της μητέρας αποτελεί αντικείμενο επιθυμίας του βρέφους. Το μωρό προβάλει στους συνδυασμένους γονείς τις δικές του λιβιδινικές και επιθετικές επιθυμίες. Τα πρώιμα στάδια του οιδιπόδειου κυριαρχούνται από τις προγεννητικές φάσεις. Η M. Klein σημειώνει ότι, σύμφωνα με την εμπειρία της, το Υπερεγώ λειτουργεί στα παιδιά μεταξύ δυόμισι και τεσσάρων χρόνων. Πρόκειται για ένα Υπερεγώ αδίστακτο και σκληρό, που αποτελείται από τις πρωταρχικές εικόνες των γονέων και όχι από την εσωτερίκευση της πραγματικής τους εικόνας. Το Υπερεγώ αυτό βασίζεται σε μια ενδοψυχική άμυνα απέναντι στο ένστικτο του 26
27 θανάτου. Η συνέπεια αυτής της διαπίστωσης είναι ότι και το οιδιπόδειο αρχίζει πολύ νωρίτερα από τα 3 ή 4 χρόνια που ανέφερε ο Freud. Η θεωρητική αυτή προσέγγιση της M. Klein στα πρώιμα στάδια της ψυχοσεξουαλικής οργάνωσης την οδήγησε και σε τροποποιήσεις της τεχνικής της ψυχανάλυσης παιδιών και ενηλίκων. Τροποποιήσεις που επηρέασαν την ψυχαναλυτική προσέγγιση πολλών Βρετανών ψυχαναλυτών. Η συμβολή του R. A. Spitz Από το 1935 ανέλαβε το πρωτοποριακό έργο της άμεσης παρατήρησης των βρεφών μέσα σε ένα θεωρητικό ψυχαναλυτικό πλαίσιο. Το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στις σχέσεις του παιδιού με το λιβιδινικό αντικείμενο (τη μητέρα και στα στάδια που οδηγούν στις ολοκληρωμένες σχέσεις αντικειμένου. Οι έννοιες των οργανωτών του Spitz αποτελούν σημαντική προσφορά στη θεώρηση της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης. Ο Spitz δέχεται την αρχική θέση του Freud, ότι το μωρό τους πρώτους μήνες της ζωής του, είναι αδιαφοροποίητο από το περιβάλλον του, δεν υπάρχει Εγώ στη γέννηση και η βαθμιαία διαφοροποίησή του γίνεται μέσα από δύο βασικές διεργασίες: την ωρίμανση και την εξέλιξη. Οι σχέσεις με το λιβιδινικό αντικείμενο δομούνται στη διάρκεια του πρώτου χρόνου. Ορίζεται σε σχέση με την αντίστοιχη έννοια του «αντικειμένου της ενόρμησης» στη φροϊδική θεωρία. «Το αντικείμενο μιας ενόρμησης είναι εκείνο το οποίο, ή μέσω του οποίου, η ενόρμηση μπορεί να πετύχει το σκοπό της». Το αντικείμενο δεν είναι πάντα κάτι που προέρχεται από το εξωτερικό περιβάλλον του παιδιού, αλλά μπορεί και να είναι μέρος του σώματός του. Ο Spitz παρατηρεί τρία στάδια στη δόμηση του λιβιδινικού αντικειμένου και των σχέσεων αντικειμένου: το προ-αντικειμενοτρόπο ή στάδιο χωρίς αντικείμενο το στάδιο του πρόδρομου του αντικειμένου το στάδιο του λιβιδινικού αντικειμένου Α. Οι οργανωτές Η έννοια του οργανωτή είναι δανεισμένη από την βιολογία και αναφέρεται στη σύγκλιση διαφορετικών ευθειών βιολογικής εξέλιξης σε ένα συγκεκριμένο χώρο του εμβρύου. 27
28 Η σύγκλιση αυτή επιτρέπει στα όργανα να λειτουργήσουν με τον ειδικό τρόπο για τον οποίο είναι προορισμένα. Ο Spitz υποθέτει την ύπαρξη ανάλογων οργανωτών στην ψυχική ανάπτυξη κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής. Παραλληλίζει την έννοια του οργανωτή με την έννοια της κρίσιμης περιόδου. Δέχεται, πως υπάρχουν τέτοιες κρίσιμες περίοδοι στη διάρκεια των οποίων τα ρεύματα της εξέλιξης συγκροτούνται και αναδομούν το ψυχικό όργανο. Στη συμπεριφορά παρατηρούμε μόνο εμφανή σήματα και ενδείξεις της ύπαρξης τέτοιων οργανωτών. Το χαμόγελο, το άγχος των οχτώ μηνών και η άρνηση μέσα από την κυριαρχία της λέξης «;oχι», είναι οι ενδείξεις της εγκατάστασης των τριών οργανωτών του Spitz. Ο οργανωτής σταθεροποιείται και παγιώνεται μέσα από τη σχέση με το περιβάλλον. Η εξέλιξη της προσωπικότητας του παιδιού θα διαταραχθεί σε περίπτωση που οι δυνάμεις της εξέλιξης και της ωρίμανσης δεν κινηθούν αρμονικά. Β. Τα στάδια εξέλιξης των σχέσεων αντικειμένου α) Προ-αντικειμενοτρόπο ή στάδιο χωρίς αντικείμενο Το πρώτο στάδιο συμπίπτει με το στάδιο του πρωτογενούς ναρκισσισμού του Freud και δεν υπάρχει διαφοροποίηση ανάμεσα στο μωρό και σε ότι βρίσκεται έξω από αυτό. Το πρόσωπο της αφήνει μνημονικό ίχνος στο παιδί, που θα πάρει αργότερα τη σημασία του. Η κύρια λειτουργία σε αυτό το στάδιο είναι ο κύκλος δράση αντίδραση δράση και η διαδοχή του μεταξύ παιδιού και μητέρας. Αυτή τη λειτουργία ο Spitz την ονομάζει διάλογο. Τα συναισθηματικά σήματα μεταξύ παιδιού και μητέρας αποτελούν μια σημαντική μορφή επικοινωνίας. β) Πρόδρομος του αντικειμένου Στο δεύτερο περίπου μήνα της ζωής του παιδιού παρατηρείται η ένδειξη του πρώτου οργανωτή, το χαμόγελο. 28