Διάλεξη 13 Αποτελεσματική και δίκαιη φορολογία 1
Άριστη φορολογία αγαθών Ας υποθέσουμε ότι η κυβέρνηση επιδιώκει να εισπράξει κάποια έσοδα από ένα φόρο για να χρηματοδοτήσει κάποιες δαπάνες. Ποιος είναι ο τρόπος είσπραξης αυτού του ποσού με το ελάχιστο υπερβάλλον βάρος; Υποθέτουμε ότι ο εφ άπαξ φόρος σταθερού ποσού δεν είναι εφικτός. Υποθέτουμε ότι υπάρχουν τρία αγαθά: Αγαθά X, Y, και ανάπαυση (σχόλη) Οι τιμές τους αντίστοιχα είναι P X, P Y, και w. 2
Άριστη φορολογία αγαθών Το απόθεμα χρόνου που έχει ένα άτομο είναι: T Αν ο χρόνος ανάπαυσης του είναι l, οι ώρες εργασίας του είναι - l. T Ο εισοδηματικός περιορισμός είναι: w( T l) wt P X P Y wl X P X ή X Y P Y Y 3
Άριστη φορολογία αγαθών: Α Φορολογία όλων των αγαθών Αν όλα τα αγαθά φορολογηθούν, με την επιβολή του ίδιου φόρου επί της αξίας, τότε έχουμε: 1 1 1 wt t P X t P Y t wl X ή Y wt 1 t P X P Y wl X Y 4
Άριστη φορολογία αγαθών: Α Φορολογία όλων των αγαθών Σε μια τέτοια περίπτωση, η αδυναμία επιβολής φόρου σταθερού ποσού δεν έχει καμιά σημασία. Η κυβέρνηση μπορεί να αποσπάσει από το άτομα ένα φόρο σταθερού ποσού, μέσω ίσης φορολογίας όλων των αγαθών (συμπεριλαμβανομένης της ανάπαυσης) Σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει υπερβάλλον βάρος 5
Άριστη φορολογία αγαθών: Β Δεν φορολογούνται όλα τα αγαθά Ίσως είναι αδύνατο να φορολογήσει κανείς την εργασία που δεν είναι στην αγορά. Ας υποθέσουμε ότι μπορούμε να φορολογήσουμε μόνο τα αγαθά X και Y και τα οποία είναι άσχετα μεταξύ τους. Γενικότερα, κάποιο υπερβάλλον βάρος είναι αναπόφευκτο. Το βασικό θέμα είναι το πως να επιλέξουμε τους φορολογικούς συντελεστές για τα X και Y για να ελαχιστοποιήσουμε το υπερβάλλον βάρος, υπό τον περιορισμό των εσόδων που πρέπει να εισπράξει το κράτος. 6
Άριστη φορολογία αγαθών: Ο κανόνας του Ramsey Ας δούμε κατ αρχή την ιδέα του οριακού υπερβάλλοντος βάρους, το οποίο ορίζεται ως η επιπλέον αναποτελεσματικότητα που προκύπτει από την αύξηση του φόρου, κατά ένα μικρό ποσό. Το πιο κάτω διάγραμμα δείχνει το αρχικό υπερβάλλον βάρος, το τρίγωνο (abc), και το οριακό υπερβάλλον, το τραπέζιο (fbae). 7
Άριστη φορολογία αγαθών: Ο κανόνας του Ramsey P X P 0 +(t+1) P 0 + t g h i f b P 0 j e a c D X Δx ΔX 8 X 2 X 1 X 0 X
Άριστη φορολογία αγαθών: Ο κανόνας του Ramsey Συνεπώς το υπερβάλλον βάρος είναι (1/2)tΔΧ Τα φορολογικά έσοδα είναι tχ 1 Η ελαχιστοποίηση του υπερβάλλοντος βάρους προϋποθέτει πληροφορίες για το οριακό επιπλέον βάρος από το τελευταίο ευρώ που εισπράττει το κράτος. Ας υποθέσουμε ότι ο φόρος αυξάνεται κατά ένα ευρώ, από t σε t +1. Τότε το επιπλέον ΥΒ είναι περίπου (1/2)(t +1)ΔΧ Το οριακό επιπλέον βάρος είναι ίσο με τη διαφορά ανάμεσα στο βάρος πριν και μετά την αύξηση του φόρου. 9
Άριστη φορολογία αγαθών: Ο κανόνας του Ramsey Συνεπώς αν αφαιρέσουμε το (1/2)tΔΧ από το (1/2)(t +1)ΔΧ παίρνουμε (1/2)ΔΧ = οριακό επιπλέον βάρος (fbae). Αν ο φόρος αυξηθεί από t σε t+1, τα έσοδα αυξάνονται προσεγγιστικά από t X X X σε (t Χ +1)Χ 1. Συνεπώς τα οριακά φορολογικά έσοδα είναι (t Χ +1)Χ 1 μείον t X X 1, ή Χ 1 = οριακά φορολογικά έσοδα 10
Άριστη φορολογία αγαθών: Ο κανόνας του Ramsey Το οριακό επιπλέον βάρος ανά επιπλέον ευρώ είναι (1/2)ΔX/Χ 1. Με την ίδια συλλογιστική, για ένα φόρο στο αγαθό Υ, έχουμε ότι (1/2)ΔΥ/Υ 1. Επομένως, το οριακό υπερβάλλον ανά ευρώ φορολογικών εσόδων είναι : (1/2) X X 1 11
Άριστη φορολογία αγαθών: Ο κανόνας του Ramsey Η αριστοποίηση οδηγεί στο: (1/ 2) 1 (1/ 2) 1 X X Y Y 1 1 Ο κανόνας του Ramsey λέει ότι για ελαχιστοποίηση του υπερβάλλοντος βάρους, οι φορολογικοί συντελεστές θα πρέπει να τίθενται με τρόπο ώστε η ποσοστιαία μείωση της ζητούμενης ποσότητας κάθε αγαθού να είναι η ίδια.. ή 12
Άριστη φορολογία αγαθών: Ερμηνεία του κανόνα του Ramsey Ο τύπος για το υπερβάλλον βάρος για το αγαθό Χ, (όπου η είναι η ελαστικότητα ζήτησης) : EB X 1 2 t 2 X P Το πρόβλημα αριστοποίησης η ελαχιστοποίηση του συνολικού υπερβάλλοντος βάρους με την επιλογή των φόρων στα αγαθά X και Y, υπό τον περιορισμό των εσόδων. X X 13
Άριστη φορολογία αγαθών: Ερμηνεία του κανόνα του Ramsey Η εξίσωση του Lagrange είναι: min t X, t, Y 1 2 1 2 L P Xt P Yt R P Xt P Yt 2 2 X X X Y Y Y X X Y Y 14
Άριστη φορολογία αγαθών: Ερμηνεία του κανόνα του Ramsey Λύνοντας βρίσκουμε ότι t t X X Y Y Η με αναδιάταξη βρίσκουμε τον κανόνα της αντίστροφης ελαστικότητας : t X Y X t Y 15
Άριστη φορολογία αγαθών: Ερμηνεία του κανόνα του Ramsey Συνέπεια του κανόνα της αντίστροφης ελαστικότητας είναι: Στο βαθμό που τα αγαθά δεν αλληλοσυσχετίζονται στην κατανάλωση (δεν είναι συμπληρωματικά ή υποκατάστατα), ο φορολογικός συντελεστής ενός αγαθού πρέπει να είναι αντίστροφα αναλογικός με την ελαστικότητα του. Όταν το αγαθό Y είναι σχετικά ανελαστικό, φορολόγησε το πιο πολύ. 16
Άριστη φορολογία αγαθών: Δικαιοσύνη Είναι «δίκαιο» να φορολογούμε ανελαστικά αγαθά, όπως τρόφιμα και φάρμακα; Σαφώς όχι. Άλλο κριτήριο για το φορολογικό σύστημα είναι η κάθετη ισότητα: Τα φορολογικά βάρη θα πρέπει να κατανέμονται δίκαια στα διάφορα άτομα, με διαφορετικές φοροδοτικές δυνατότητες. 17
Άριστη φορολογία αγαθών: Δικαιοσύνη Ο κανόνας του Ramsey έχει τροποποιηθεί για να λάβει υπόψη του θέματα διανομής εισοδήματος. Ο βαθμός απόκλισης από τον αρχικό κανόνα: Πόσο πολύ ενδιαφέρεται η κοινωνία για την ισότητα Η έκταση στην οποία οι προτιμήσεις πλούσιων και φτωχών διαφέρουν 18
Άριστη χρέωση του χρήστη Αν η κυβέρνηση παράγει ένα αγαθό ή μια υπηρεσία, τότε πρέπει να αποφασίσει τι τιμή χρεώνει στον χρήστη. Χρέωση του χρήστη είναι η τιμή που πληρώνουν οι χρήστες για το αγαθό ή την υπηρεσία στο κράτος. Π.χ. Κλασική περίπτωση το φυσικό μονοπώλιο. Ποια είναι η «άριστη» τιμή χρήστη 19
Άριστη χρέωση του χρήστη Φυσικό μονοπώλιο έχουμε όταν η αγορά από τη φύση της οδηγεί σε μια μόνο επιχείρηση σε ένα κλάδο. Όπως δείχνει το πιο κάτω διάγραμμα, το φυσικό μονοπώλιο οφείλεται σε: Συνεχώς φθίνον μέσο κόστος Το οριακό κόστος είναι σταθερά χαμηλότερο από το μέσο κόστος. 20
Άριστη χρέωση του χρήστη: φυσικό μονοπώλιο Ζ 21
Άριστη χρέωση του χρήστη: φυσικό μονοπώλιο Μια ιδιωτική επιχείρηση θα πρέπει να χρεώνει τιμή στο σημείο MR=MC, και επιλέγει ποσότητα Z m. Το μονοπώλιο όμως δημιουργεί αναποτελεσματικότητες, όπως ξέρουμε. Ας δούμε το πιο κάτω διάγραμμα. 22
Άριστη χρέωση του χρήστη: φυσικό μονοπώλιο Κέρδη μονοπωλίου Ζημιά όταν P=MC. 23
Άριστη χρέωση του χρήστη: φυσικό μονοπώλιο Η αποτελεσματικότητα προϋποθέτει P=MC, δηλαδή παραγωγή στο επίπεδο Z *. Σε αυτό το επίπεδο παραγωγής, η τιμή είναι μικρότερη από το μέσο κόστος και επομένως η επιχείρηση κάνει ζημιές. Πιθανές λύσεις, αν δεν θέλουμε να έχουμε μονοπωλιακή τιμή: Τιμή με βάση το μέσο κόστος: μηδενικά κέρδη, αλλά Z A <Z *. Τιμή με βάση το οριακό κόστος, μαζί με ένα φόρο σταθερού ποσού: Θέτουμε P=MC, έχουμε Z* με ζημιά και τήν καλύπτουμε με το φόρο. Υποθέτουμε ότι εφαρμόζεται ένας τέτοιος φόρος Από άποψη δικαιοσύνης το ερώτημα είναι ποιος χρησιμοποιεί το αγαθό. 24
Άριστη χρέωση του χρήστη: φυσικό μονοπώλιο Μια δεύτερη προσέγγιση είναι εκείνη της αρχής του οφέλους- οι καταναλωτές μιας δημόσιας υπηρεσίας πληρώνουν γι αυτή. Μια λύση κατά Ramsey Αν το κράτος έχει πολλές επιχειρήσεις, τότε επιλέγει να χρεώνει ένα ποσό πάνω από το οριακό κόστος, υπο τον περιορισμό τα έσοδα να είναι ίσα με τα έξοδα. 25
Άριστη φορολογία εισοδήματος Ο Edgeworth εξέτασε το θέμα της άριστης φορολογίας με βάση τις υποθέσεις: Ωφελιμιστική συνάρτηση κοινωνικής ευημερίας. Τα άτομα είναι όλα πανομοιότυπα Η οριακή χρησιμότητα του εισοδήματος είναι φθίνουσα. Το αποτέλεσμα ήταν μια πολύ προοδευτική φορολογία, με οριακό συντελεστή στα ψηλα εισοδήματα 100%. Δεν λαμβάνει υπόψη προβλήματα αντικινήτρων. 26
Άριστη φορολογία εισοδήματος Σύγχρονες προσεγγίσεις Λαμβάνουν υπόψη θέματα αντικινήτρων. Τα φορολογικά έσοδα χαρακτηρίζονται από την εξής σχέση. Έ t x ό Η εξίσωση αυτή απεικονίζεται στο πιο κάτω διάγραμμα 27
Άριστη φορολογία εισοδήματος Σύγχρονες προσεγγίσεις Φορολογικά έσοδα t=οριακός φορολογικός συντελεστής α=μεταβίβαση σταθερού ποσού Εισόδημα 28
Άριστη φορολογία εισοδήματος Σύγχρονες προσεγγίσεις Το σχήμα αυτό λέγεται γραμμικός φόρος εισοδήματος. Υψηλότερες τιμές του t συνεπαγονται μεγαλύτερη προοδευτικοτητα, αλλά μεγαλύτερο υπερβάλλον βάρος. Η άριστη φορολογία εισοδήματος βρίσκει τους κατάλληλους συνδυασμούς των α και t. 29
Άριστη φορολογία εισοδήματος Σύγχρονες προσεγγίσεις Τα τυπικά ευρήματα της άριστης φορολογάς εισοδήματος είναι: Στο βαθμό που υπάρχει κάποια μετριοπαθής σχέση υποκατάστασης μεταξύ ανάπαυσης και εισοδήματος, οδηγεί σε συντελεστές πολύ μικρότερους από το 100%. 30
Άριστη φορολογία εισοδήματος: καμπύλη Laffer Η καμπύλη Laffer συσχετίζει τους φορολογικούς συντελεστές με τα φορολογικά έσοδα. Η θεωρία πίσω από την καμπύλη Laffer, υποστηρίζει την άποψη ότι όταν οι φορολογικοί συντελεστές είναι πολύ υψηλοί, τότε μια μείωση των φορολογικών συντελεστών μπορεί να αυξήσει τα φορολογικά έσοδα. Βλέπε απεικόνιση στο πιο κάτω διάγραμμα 31
Άριστη φορολογία εισοδήματος καμπύλη Laffer Φορολογικά έσοδα Η καμπύλη Laffer μας δείχνει ότι μετά από κάποιο σημείο τα έσοδα πέφτουν Φορολογικός 32 0 τ*% 100% συντελεστής
Άλλα κριτήρια για τη φορολογική πολιτική Οριζόντια ισότητα: Άτομα που είναι στην ίδια κατάσταση πρέπει να έχουν την ίδια μεταχείριση. Όλα τα μέτρα αντιπροσωπεύουν τις αποφάσεις ατόμων και είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς αν τα άτομα ήταν αρχικά στην ίδια κατάσταση. Κόστη λειτουργίας του φορολογικού συστήματος Φοροδιαφυγή Φοροαποφυγή 33
Φοροδιαφυγή Φοροαποφυγή είναι η με (νόμιμο) τρόπο αποφυγή εκπλήρωσης των φορολογικών υποχρεώσεων. Φοροδιαφυγή είναι η μη καταβολή των οφειλομένων, σύμφωνα με το νόμο, φόρων. Η μέτρηση της φοροδιαφυγής είναι δύσκολη υπόθεση και εκδηλώνεται με πολλούς τρόπους: Τήρηση διπλών βιβλίων Άτυπη εργασία με αμοιβή που δεν δηλώνεται. Ανταλλαγή αγαθών Συναλλαγές με μετρητά χωρίς παραστατικά 34
Φοροαποφυγή 35
Φοροαποφυγή 36
Φοροαποφυγή 37
Φοροδιαφυγή Ας υποθέσουμε ότι ένα άτομο ενδιαφέρεται μόνο για τη μεγιστοποίηση του προσδοκώμενου εισοδήματος του. Επιδιώκεται η επιλογή του ποσού R, που δεν θα δηλωθεί στις φορολογικές αρχές Το οριακό όφελος της απόκρυψης εισοδήματος είναι ο φορολογικός συντελεστής. Ας υποθέσουμε ότι οι φορολογικές αρχές κάνουν τυχαίους δειγματοληπτικούς ελέγχους και η πιθανότητα εντοπισμού είναι ρ, και όσο μεγαλύτερο το ποσό φοροδιαφυγής τόσο μεγαλύτερη η ποινή. 38
Φοροδιαφυγή Το πιο κάτω διάγραμμα μας δείχνει ότι το άριστο ποσό εισοδήματος που δεν θα δηλωθεί είναι στο σημείο που το προσδοκόμενο οριακό όφελος από τη φοροδιαφυγή υπερβαίνει το οριακό κόστος. Συμπέρασμα: Η απόκρυψη εισοδήματος αυξάνει με το φορολογικό συντελεστή και μειώνεται με την πιθανότητα εντοπισμού. 39
Φοροδιαφυγή MC = ρ x οριακή ποινή Ποσό που δεν δηλώνεται 40
Φοροδιαφυγή 41
Φοροδιαφυγή Η πιο πάνω ανάλυση αγνοεί μια σειρά από πραγματικούς παράγοντες της οικονομικής ζωής, όπως: Το ψυχικό κόστος της φοροδιαφυγής. Η αποστροφή στον κίνδυνο Οι δυνατότητες επιλογής απασχόλησης Η πιθανότητα εντοπισμού 42
43 Παραοικονομία 1999 2005 2006 2009 2010 2011 2012 2013 Αυστρία 10.0 10.3 9.7 8.5 8.2 7.9 7.6 7.5 Βέλγιο 22.7 20.1 19.2 17.8 17.4 17.1 16.8 16.4 Βουλγαρία 37.3 34.4 34.0 32.5 32.6 32.3 31.9 31.2 Κύπρος 29.2 28.1 27.9 26.5 26.2 26.0 25.6 25.2 Τσεχία 19.3 18.5 18.1 16.9 16.7 16.4 16.0 15.5 Δανία 18.4 16.5 15.4 14.3 14.0 13.8 13.4 13.0 Εσθονία 30.2 29.6 29.6 29.3 28.6 28.2 27.6 Φιλανδία 18.4 16.6 15.3 14.2 14.0 13.7 13.3 13.0 Γαλλία 13.8 12.4 11.6 11.3 11.0 10.8 9.9 Γερμανία 16.4 15.4 15.0 14.6 13.9 13.7 13.3 13.0 ΕΛΛΑΔΑ 28.5 27.6 26.2 25.0 25.4 24.3 24.0 23.6 Ουγγαρία 25.4 24.5 24.4 23.5 23.3 22.8 22.5 22.1 Ιρλανδία 16.1 14.8 13.4 13.1 13.0 12.8 12.7 12.2 Ιταλία 27.8 24.4 23.2 22.0 21.8 21.2 21.6 21.1 Λετονία 30.8 29.5 29.0 27.1 27.3 26.5 26.1 25.5 Λιθουανία 33.8 31.1 30.6 29.6 29.7 29.0 28.5 28.0 Λουξ/ργο 10.0 9.9 10.0 8.8 8.4 8.2 8.2 8.0 Μάλτα 27.4 26.9 27.2 25.9 26.0 25.8 25.3 24.3 Ολλανδία 13.3 12.0 10.9 10.2 10.0 9.8 9.5 9.1 Πολωνία 27.7 27.1 26.8 25.9 25.4 25.0 24.4 23.8 Πορτογαλία 23.0 21.2 20.1 19.5 19.2 19.4 19.4 19.0 Ρουμανία 34.3 32.2 31.4 29.4 29.8 29.6 29.1 28.4 Σλοβακία 18.9 17.6 17.3 16.8 16.4 16.0 15.5 15.0 Σλοβενία 27.3 26.0 25.8 24.6 24.3 24.1 23.6 23.1 Ισπανία 23.0 21.3 20.2 19.5 19.4 19.2 19.2 18.6 Σουηδία 19.6 17.5 16.2 15.4 15.0 14.7 14.3 13.9 Ην. Βασίλειο 12.8 12.0 11.1 10.9 10.7 10.5 10.1 9.7
Φοροδιαφυγή στο ΦΠΑ Κενό ΦΠΑ % ΑΕΠ 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 ΕΛΛΑΔΑ 44 2006 EE-26 ΕΖ-16 2007 2008 2009 2010 2011
Παράγοντας φοροδιαφυγής: Μεγάλος αριθμός ΜΜΕ 45