ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Ένας μαθηματικός υπό την σκέπη της εξουσίας
ª ƒπ øƒ π À ø Δ Δπ ƒ øƒ Ένας μαθηματικός υπό την σκέπη της εξουσίας ƒ Γιώργος Παπανικολάου Stanford University E-BOOK ANE I THMIAKE EK O EI KPHTH Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hƒ π 2011
ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ IΔΡΥΜΑ TΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ EΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1527, 711 10. Tηλ. 2810 391083, Fax: 2810 391085 Aθήνα: Κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020-22, Fax: 210 3301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΣΕΙΡΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ: Κώστας Γαβρόγλου Τίτλος πρωτοτύπου: Constantin Carathéodory, Mathematics and Politics in Turbulent Times για την αγγλική γλώσσα: 2004 by Springer-Verlag 2006, για την ελληνική γλώσσα: ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Φιλολογική επιμέλεια: Βίκτωρ Αθανασιάδης Εκτύπωση: Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ Μακέτα εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου ISBN 978-960-524-241-1
Πρόλογος Ο βίος και η πολιτεία του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή (1873-1950), ενός ιδιοφυούς Έλληνα μαθηματικού που έζησε και εργάστηκε στη Γερμανία, θα πρέπει σίγουρα να ενδιαφέρει τους μαθηματικούς, τη γερμανική και την ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα, τους ιστορικούς της επιστήμης, αλλά και πολλούς άλλους. Η συγγραφέας αυτής της εμπεριστατωμένης βιογραφίας έχει μελετήσει ιδιαίτερα προσεκτικά μεγάλο μέρος της αλληλογραφίας του Καραθεοδωρή, άρθρα και άλλα σχετικά έγγραφα και αρχεία, και έχει οικοδομήσει ένα αφηγηματικό κείμενο με οδηγό τα λόγια και τις σκέψεις του ίδιου του Καραθεοδωρή. Έχει παραθέσει εξαίρετες υποβοηθητικές πληροφορίες προσωπικού, ιστορικού και μαθηματικού χαρακτήρα, συνοδευόμενες από λακωνικά σχόλια και συνοπτικές ερμηνείες. Το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικά επιτυχές. Μέσα από το κείμενο, ο Καραθεοδωρή και η εποχή του ζωντανεύουν ξανά: η μαθηματική και η επιστημονική του δράση, η αγάπη του για την ιστορία, η πολιτική του δραστηριότητα, η αδιάσειστη πίστη του στην ισχύ της γερμανικής πνευματικής παράδοσης, οι συναισθηματικοί του δεσμοί με την Ελλάδα, οι αποτυχίες του, οι χαμένες μάχες του και οι απογοητεύσεις του. Παρακολουθούμε τον κόσμο να αλλάζει γύρω του, μερικές φορές με υπερβολική ταχύτητα. Ωστόσο, βλέπουμε επίσης τις δικές του προσπάθειες να αλλάξει τα πράγματα, μέσω της τεράστιας ακτινοβολίας του στον ακαδημαϊκό κόσμο, αλλά και της ευρύτερης επιρροής του στην επιστημονική και εκπαιδευτική πολιτική. Τα συγκλονιστικά γεγονότα του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα άλλαξαν τον κόσμο που ζούμε, και η θεώρησή τους μέσω των πράξεων και των σκέψεων ενός κορυφαίου στοχαστή, μαθηματικού και πανεπιστημιακού στο γοητευτικό αυτό αφήγημα προσφέρει μια μοναδική και συναρπαστική προοπτική. Ο Καραθεοδωρή γεννήθηκε το 1873 στο Βερολίνο, όπου διέμενε η οικογένειά του ενόσω ο πατέρας του ήταν διπλωματικός εκπρόσωπος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Γερμανία. Αποφάσισε να στραφεί στα μαθηματικά σε ηλικία εικοσιεπτά ετών, αφότου είχε ολοκληρώσει σπουδές μηχανι-
Πρόλογος κού στη Στρατιωτική Σχολή του Βελγίου και είχε εργαστεί λίγα χρόνια σε αυτό το επάγγελμα. Σπούδασε μαθηματικά αρχικά στο Βερολίνο, όπου τον προσείλκυσαν οι διαλέξεις του H. A. Schwarz στη θεωρία συναρτήσεων. Εν συνεχεία μετέβη στο Γκέτινγκεν, όπου έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα το 1904, εκπονώντας διδακτορική διατριβή με τίτλο «Περί των ασυνεχών λύσεων στον λογισμό των μεταβολών». Αν και στο Γκέτιγκεν συνεργάστηκε με τους Klein και Hilbert, η διατριβή του έγινε υπό την επίβλεψη του Minkowski. Η πρώτη ακαδημαϊκή θέση που κατέλαβε ήταν στο Γκέτινγκεν, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1908. Στη συνέχεια, μετέβη στη Βόννη, στο Ανόβερο και στο Μπρέσλαου, προτού επιστρέψει στο Γκέτινγκεν το 1913 ως τακτικός καθηγητής. Το 1918 πήγε στο Βερολίνο, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος του 1919. Η ιλιγγιώδης ανέλιξή του στη γερμανική ακαδημαϊκή κοινότητα αποτελούσε, βεβαίως, άμεση αναγνώριση της πολυσχιδούς και γονιμότατης συνεισφοράς του στη θεωρία των συναρτήσεων, στη θεωρία του μέτρου, στις μερικές διαφορικές εξισώσεις πρώτης τάξεως, στον λογισμό των μεταβολών και στη θεμελίωση της θερμοδυναμικής. Αν και τα μαθηματικά του ενδιαφέροντα συνδέονταν στενά με τη γεωμετρία και τη μηχανική, ο Καραθεοδωρή ήταν πάνω απ όλα ένας ικανότατος αναλύστας που κατανοούσε και εκτιμούσε τη σημασία της απλότητας, της φυσικότητας και της κομψότητας στα μαθηματικά, και που αναζητούσε ενεργά τα στοιχεία αυτά στην εργασία του. Ενδιαφερόταν επίσης ιδιαίτερα για την προέλευση και την ιστορική εξέλιξη των σημαντικών μαθηματικών ιδεών και μεθόδων, οι οποίες συχνά εξαφανίζονται μέσα σε αποτελεσματικότερες και πιο αφηρημένες διατυπώσεις. Η εργασία του στη θεωρία συναρτήσεων σχετίζεται στενά με τη γεωμετρία των σύμμορφων απεικονίσεων, με κομψές και αναπάντεχες χρήσεις του λήμματος του Schwarz, με τις διάφορες μεταβολικές μορφές του θεωρήματος απεικόνισης του Riemann, και με πολλά αποτελέσματα που σήμερα αποτελούν τμήμα της αρμονικής ανάλυσης. Το 1932 δημοσίευσε τις εξαίρετες σημειώσεις των διαλέξεών του σχετικά με τη σύμμορφη απεικόνιση, και προς το τέλος της ζωής του συνέταξε μια κομψή πραγματεία σχετικά με τη θεωρία των μιγαδικών συναρτήσεων, η οποία εκδόθηκε το 1950. Η θεωρία συναρτήσεων θα πρέπει να υπήρξε η πρώτη και η παντοτινή του αγάπη. Ανταποκρινόταν πολύ καλά στο μαθηματικό του ύφος, και ο ίδιος θα πρέπει να απολάμβανε τη διδασκαλία της. Και ο λογισμός των μεταβολών, όμως, θα πρέπει να ήταν ένα από τα πλέον προσφιλή του μαθηματικά πεδία. Στο συγκεκριμένο θέμα, είχε μια εντελώς ιδιαίτερη άποψη: πίστευε ότι η λεπτομερής ανάπτυξη της ισοδυναμίας ανάμεσα στην αρχή του Huygens και στην αρχή του Fermat, στην οπτική, έχει στην πραγματικότητα ζωτική σημασία για τα μαθηματικά θεμέλια του λογισμού των μεταβολών. Στην εργα-
Πρόλογος σία του Καραθεοδωρή, η αντίληψη αυτή οδηγεί σε μια πολυσήμαντη γενίκευση και επέκταση της θεωρίας Hamilton-Jacobi, στην οποία οι ισοδυναμικές επιφάνειες της δράσης, ή του χρόνου διαδρομής, που συνιστούν λύσεις της εξίσωσης Hamilton-Jacobi, παράγονται επίσης από οικογένειες ακροτάτων του συναφούς συναρτησοειδούς Lagrange. Η εργασία του παρουσιάζεται στο περίφημο βιβλίο του Variationsrechnung und partielle Differentialgleichungen erster Ordnung («Λογισμός των μεταβολών και μερικές διαφορικές εξισώσεις πρώτης τάξεως»), το οποίο εκδόθηκε το 1935 και μεταφράστηκε στα αγγλικά το 1965. Το έργο αυτό παραμένει ένα από τα καλύτερα βιβλία στον συγκεκριμένο τομέα, παρ όλο που η σύγχρονη θεωρία ελέγχου και δυναμικών συστημάτων στρέφεται συχνά προς την ενσωμάτωση στοχαστικών φαινομένων, τα οποία εισήχθησαν πολύ πιο πρόσφατα. Αν και ο τρόπος με τον οποίο η θεωρία Hamilton-Jacobi αναδύεται στην ασυμπτωτική ανάλυση υψηλών συχνοτήτων στη διάδοση των κυμάτων ήταν σίγουρα γνωστός στον Καραθεοδωρή, το βιβλίο του δεν τον εξετάζει. Διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της κβαντομηχανικής, την οποία ο Καραθεοδωρή παρακολουθούσε στενά, και νωρίτερα στην οπτική. Τα μαθηματικά θεμέλια της ασυμπτωτικής ανάλυσης υψηλών συχνοτήτων η οποία συνδέει τη θεωρία Hamilton-Jacobi με τη διάδοση των κυμάτων αναδείχθηκαν πολλά χρόνια μετά την εργασία του Καραθεοδωρή, στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, και συνεπώς ο ίδιος δεν θα μπορούσε να είχε μελετήσει το θέμα από μαθηματικής πλευράς, ακόμη και αν το κατανοούσε από φυσικής πλευράς. Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η έντονα γεωμετρική θεώρησή του καθίσταται στις μέρες μας ολοένα και πιο σημαντική, σε συσχετισμό με ισοσταθμικές μεθόδους για τον αποτελεσματικό αριθμητικό υπολογισμό των χρόνων διαδρομής για την ανασύνθεση της εικόνας. Ο Καραθεοδωρή άρχισε να εργάζεται στη θεωρία του μέτρου περί το 1913, και τα επόμενα πέντε χρόνια, μέχρι τη δημοσίευση του βιβλίου του Vorlesungen über reelle Funktionen («Μαθήματα περί των πραγματικών συναρτήσεων») το 1918, πραγματοποίησε πολλές θεμελιώδεις συμβολές οι οποίες εδραίωσαν τη θέση του ως κορυφαίου μαθηματικού της γενιάς του στη Γερμανία, αλλά και σε όλο τον κόσμο. Η θεωρία του για το εξωτερικό μέτρο και το φερώνυμο θεώρημα επέκτασης αποτελούν σήμερα τμήμα της καθιερωμένης ύλης που διδάσκεται σε κάθε μεταπτυχιακού επιπέδου μάθημα πραγματικών μεταβλητών. Επί σαράντα χρόνια, μέχρι τη δεκαετία του 1960, το βιβλίο του για τις πραγματικές μεταβλητές αποτελούσε μία από τις καλύτερες βιβλιογραφικές πηγές για την εκμάθηση της θεωρίας του μέτρου και της ολοκλήρωσης. Εκείνο που το κάνει να φαίνεται κάπως παράξενο στις μέρες μας είναι η απουσία της βασικής θεωρίας του χώρου Hilbert και της συναρτησιακής ανάλυσης, που αναπτύχθηκαν μόλις τη δεκαετία του 1930. Ένα άλλο πε-
Πρόλογος δίο που δεν είχε αναπτυχθεί μέχρι τη δεκαετία του 1930 είναι η θεμελίωση της θεωρίας πιθανοτήτων βάσει της θεωρίας του μέτρου, η οποία επιτεύχθηκε από τον Kolmogorov το 1933, και έδωσε σημαντικότατη ώθηση στην περαιτέρω ανάπτυξη της γενικής θεωρίας του μέτρου. Για έναν μαθηματικό με την γνώση της κλασικής ανάλυσης (θεωρίας των συναρτήσεων, λογισμού των μεταβολών) του Καραθεοδωρή, είναι κάπως παράδοξο το γεγονός ότι σε ηλικία σαράντα ετών τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα μεταστράφηκαν προς πιο αφηρημένη κατεύθυνση, τη θεωρία του μέτρου και της ολοκλήρωσης. Η κομψή μαθηματική του θεμελίωση της θερμοδυναμικής προσείλκυσε το ενδιαφέρον διαφόρων φυσικών, αλλά παρέμεινε κάπως εκτός του κύριου ρεύματος. Ο φυσικός Max Born, που υπήρξε φίλος του Καραθεοδωρή σε όλη του τη ζωή, εκτίμησε και προώθησε το έργο του, αλλά η μαθηματική θεμελίωση καθιερωμένων πεδίων της φυσικής φαίνεται να διεισδύει αργά και δύσκολα στον κόσμο της φυσικής. Αξίζει να εξετάσουμε με ποιον τρόπο η ανάμειξή του με τις εφαρμογές των μαθηματικών, συγκεκριμένα τη θερμοδυναμική, καθώς και το υπόβαθρό του ως μηχανικού επηρέασαν την επαγγελματική του εξέλιξη. Απ ό,τι φαίνεται, τα στοιχεία αυτά έπαιξαν κάποιον ρόλο, αλλά όχι ιδιαίτερα σημαντικό. Αξίζει επίσης να εξετάσει κανείς πώς αντιμετώπιζε η μαθηματική κοινότητα της Γερμανίας τα εφαρμοσμένα μαθηματικά λίγο πριν από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο. Αν και η θεώρηση αυτή είναι σαφώς ελλιπής, κατά τα φαινόμενα τα εφαρμοσμένα μαθηματικά αντιμετωπίζονταν κυρίως ως ένας τρόπος να καταστεί η διδασκαλία των μαθηματικών αποτελεσματικότερη. Ο Καραθεοδωρή δεν ενδιαφερόταν τόσο για τις εφαρμογές, αλλά περισσότερο για τον τρόπο με τον οποίο τα μαθηματικά αλληλεπιδρούν στενά με τη φυσική σε βασικό επίπεδο, όπως συμβαίνει με τη γενική θεωρία της σχετικότητας και την κβαντομηχανική. Εξαίρεση αποτελεί η λεπτομερέστατη μελέτη του για την εκτροπή του φωτός σε οπτικά όργανα, στα τέλη της δεκαετίας του 1930. Η ζωή του Καραθεοδωρή άλλαξε δραματικά το φθινόπωρο του 1919, όταν αποδέχθηκε την πρόταση του Ελ. Βενιζέλου, πρωθυπουργού της Ελλάδας, να οργανώσει ένα νέο πανεπιστήμιο στη Σμύρνη. Εγκατέλειψε το Βερολίνο στο τέλος εκείνου του έτους και πέρασε τα επόμενα τέσσερα χρόνια στην Αθήνα και τη Σμύρνη, προτού επιστρέψει στη Γερμανία ως καθηγητής των μαθηματικών στο Μόναχο, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του, συνεχίζοντας τη λαμπρή του σταδιοδρομία σχεδόν σαν να μην είχε συμβεί τίποτε. Είχαν όμως συμβεί πολλά, τα οποία είχαν επηρεάσει τον Καραθεοδωρή με πολύ προσωπικό τρόπο, χωρίς ωστόσο να μειώσουν ούτε την αυτοπεποίθηση ούτε τη δημιουργική του ορμή. Η αποδοχή της πρόσκλησης του Βενιζέλου ήταν σίγουρα μια συναισθηματική και όχι ορθολογική απόφαση, καθώς ο Καραθεοδωρή προερχόταν από οικογένεια διακεκριμένων διπλωμα-
Πρόλογος τών και γνώριζε από πρώτο χέρι την περίπλοκη και ασταθή πολιτική σκηνή της Ελλάδας την εποχή της Διάσκεψης Ειρήνης των Παρισίων. Μέχρι το φθινόπωρο του 1920, όταν ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές, ο Καραθεοδωρή δεν είχε κατορθώσει να στρατολογήσει ούτε καν ορισμένους στενούς πρώην συνεργάτες του για το νέο πανεπιστήμιο και, ως βενιζελικός (Φιλελεύθερος), είχε κακές σχέσεις με τη φιλοβασιλική κυβέρνηση των Αθηνών. Προσηλώθηκε στον ευγενή στόχο της συγκρότησης ενός πανεπιστημίου, μιας εκπολιτιστικής αποστολής με όλη τη σημασία της λέξης. Κατά τον Arnold Toynbee, πολεμικό ανταποκριτή της Manchester Guardian στη Μικρά Ασία κατά την περίοδο εκείνη, ο επιστήμονας-ανθρωπιστής Καραθεοδωρή ήταν σαν ψάρι έξω από το νερό. Το ιστορικό υπόβαθρο και τα γεγονότα εκείνης της περιόδου παρουσιάζονται με τέτοια σαφήνεια και ακρίβεια στη συγκεκριμένη βιογραφία, ώστε ακόμη και οι αναγνώστες που γνωρίζουν καλά τις περίπλοκες και σχετικά άγνωστες ιστορικές λεπτομέρειες θα βρουν την αφήγηση συναρπαστική. Η παρουσίαση της καταδικασμένης προσπάθειας του Καραθεοδωρή να συγκροτήσει ένα πανεπιστήμιο στη Σμύρνη έχει έναν ιδιαίτερο, προσωπικό, ακόμη και τραγικό χαρακτήρα. Αποτελεί όμως και μια σπάνια ματιά στο τέλος μιας ολόκληρης εποχής στην Ευρώπη. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Καραθεοδωρή κατόρθωσε να συνεχίσει την ερευνητική του δραστηριότητα κατά την ταραχώδη περίοδο της Σμύρνης και της Αθήνας, κάτι που αναμφίβολα τον βοήθησε να διατηρήσει την πνευματική του ισορροπία. Αφότου επέστρεψε στη Γερμανία, ως καθηγητής στο Μόναχο, έλαβε πολλές τιμητικές διακρίσεις και κατέκτησε σημαντική διεθνή αναγνώριση. Το 1928 έγινε ο πρώτος Επισκέπτης Καθηγητής της Αμερικανικής Μαθηματικής Εταιρείας και επισκέφθηκε διάφορα αμερικανικά πανεπιστήμια, μεταξύ των οποίων το Harvard, το Πανεπιστήμιο του Texas στο Austin, το Stanford και το Berkeley, στα οποία και δίδαξε. Αν και οι αρχές του Harvard εξέτασαν το ενδεχόμενο να του προσφέρουν μια μόνιμη θέση, τελικά τέτοια προσφορά δεν έγινε. Ωστόσο, του προσεφέρθη καθηγητική θέση στο Stanford, στις αρχές του 1929, την οποία δεν αποδέχθηκε. Η Αμερικανική Δύση, παρ ότι όμορφη και ελκυστική, βρισκόταν στην άλλη άκρη του κόσμου για έναν κοσμοπολίτη Ευρωπαίο όπως ο Καραθεοδωρή. Η ακαδημαϊκή του ζωή στο Μόναχο ήταν ικανοποιητική και παραγωγική, και φυσικά δεν υπήρχε καμία ένδειξη για την καταιγίδα που επρόκειτο σύντομα να σαρώσει τη Γερμανία και την Ευρώπη. Στις σχέσεις του Καραθεοδωρή με την Ελλάδα σημειώθηκε μια νέα ενδιαφέρουσα εξέλιξη όταν ο Βενιζέλος επανήλθε στην κυβέρνηση και τον διόρισε, στις αρχές του 1930, σύμβουλο της κυβέρνησης για την ανασυγκρότηση των ελληνικών πανεπιστημίων. Ο Καραθεοδωρής έλαβε άδεια απουσίας από το Μόναχο για δύο περίπου χρόνια προκειμένου να μελετήσει εν-
Πρόλογος δελεχώς την κατάσταση των πανεπιστημίων στην Ελλάδα. Ωστόσο, ακόμη και ένας ακαδημαϊκός του δικού του διαμετρήματος, χωρίς πολιτικές δεσμεύσεις, ο οποίος έχαιρε τεράστιου κύρους και ενεργούσε σίγουρα με αποκλειστικό γνώμονα το συμφέρον των ελληνικών πανεπιστημίων, δεν ήταν σε θέση να υπερνικήσει τις πολιτικές διχόνοιες που μάστιζαν το ελληνικό πανεπιστημιακό σύστημα. Τελικά, το 1932 διέκοψε οριστικά τις τυπικές του σχέσεις με την Ελλάδα, και έκτοτε παρέμεινε χωρίς διακοπή στην ακαδημαϊκή του θέση στο Μόναχο, μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1938, σε ηλικία 65 ετών. Η άνοδος του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος στην εξουσία, τον Μάρτιο του 1933, κατέλαβε πολλούς πανεπιστημιακούς στη Γερμανία εξ απίνης, ιδιαίτερα η ταχύτητα με την οποία εφαρμόστηκαν μέτρα φυλετικών και πολιτικών διακρίσεων και περιστολής των προσωπικών ελευθεριών, αλλά και η υποχρέωση επίδειξης πνεύματος συμβιβασμού και στήριξης του νέου καθεστώτος. Ο Καραθεοδωρή είχε γεννηθεί στη Γερμανία, είχε σπουδάσει μαθηματικά στη Γερμανία, είχε διακριθεί ως καθηγητής σε διάφορα γερμανικά πανεπιστήμια, αλλά δεν ήταν Γερμανός. Ήταν Έλληνας το γένος, χριστιανός, και μπορούσε να συνεχίσει τη ζωή του στη ναζιστική Γερμανία μόνο εφόσον δεν εναντιωνόταν ανοιχτά στο καθεστώς, ακόμη και αν το έκανε κατ ιδίαν. Όσον αφορά τη συμπεριφορά και τη δράση του κατά τη ναζιστική περίοδο, οι οποίες μελετώνται εξονυχιστικά και καταγράφονται με ακρίβεια στην παρούσα βιογραφία, δεν διαφοροποιήθηκε καθόλου από πολλούς άλλους Γερμανούς πανεπιστημιακούς της γενιάς του. Βοήθησε δραστήρια και ενεργά τους Εβραίους φίλους και συναδέλφους του οι οποίοι κηρύχθηκαν επισήμως ανεπιθύμητοι στην ίδια τους τη χώρα σχεδόν εν μία νυκτί, και σε ορισμένες περιπτώσεις, τα τελευταία χρόνια, παρενέβη προς χάριν τους μέσω ισχυρότερων συναδέλφων του που είχαν καλύτερες προσβάσεις στο καθεστώς. Οι διώξεις δεν ήταν άγνωστη κατάσταση στον Καραθεοδωρή, ο οποίος προερχόταν από μια οικογένεια Ελλήνων που είχαν κατακτήσει σημαντικά αξιώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ανά πάσα στιγμή, γεγονότα ανεξάρτητα της θέλησής τους ήταν δυνατόν, και είχε όντως συμβεί, να μεταστρέψουν την κατάσταση εναντίον τους με απρόβλεπτη ένταση. Αναμφίβολα, αντιλαμβανόταν πολύ καλά ότι το ακαδημαϊκό του γόητρο και κύρος πιθανότατα δεν θα μπορούσαν να τον προστατεύσουν σε περίπτωση που θα αμφισβητούνταν η πίστη του στο κράτος, δεδομένου μάλιστα ότι δεν ήταν Γερμανός. Εκεί όμως που υπερέβη τα εσκαμμένα και η συγγραφέας είναι πολύ προσεκτική σε αυτό το σημείο ήταν στο ότι επέτρεψε να χρησιμοποιηθεί από τους Ναζί στη διεθνή τους προπαγάνδα. Στις περιπτώσεις όπου ο ίδιος, ως διαπρεπής πανεπιστημιακός, εκπροσωπούσε τους Γερμανούς μαθηματικούς σε διεθνή συνέδρια στα οποία το κράτος τού επέτρεπε να παρίστα-
Πρόλογος ται, πράγματι χρησιμοποιήθηκε από το καθεστώς. Στη διάρκεια του πολέμου συνέχισε να βοηθά συναδέλφους του εκτός Γερμανίας οι οποίοι δεν είχαν απλώς χάσει τις θέσεις και την περιουσία τους, αλλά διέτρεχαν επίσης ολοένα και μεγαλύτερο κίνδυνο για τη ζωή τους. Ωστόσο, ούτε αυτός ούτε οι άλλοι ευαισθητοποιημένοι πανεπιστημιακοί μπορούσαν να κάνουν πολλά, και δεν υπάρχει καμία ένδειξη για το πότε ο Καραθεοδωρής απέκτησε επίγνωση του Ολοκαυτώματος ή για το ποια ήταν η αντίδρασή του στην εισβολή των Γερμανών στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941 και στην ακόλουθη κατοχή της χώρας. Μετά τον πόλεμο, ο Καραθεοδωρή προσπάθησε να αποκαταστήσει τις εκτός Γερμανίας επαφές του, αλλά διαπίστωσε γρήγορα ότι ο κόσμος είχε αλλάξει ριζικά. Οι συνάδελφοί του στην Αμερική τον βόηθησαν γενναιόδωρα, αλλά απρόθυμα. Όταν προσπάθησε να διαφοροποιηθεί από τους άλλους Γερμανούς ως Έλληνας το γένος κάτοικος της Γερμανίας, ανακάλυψε ότι οι αμερικανικές δυνάμεις κατοχής δεν αντιλαμβάνονταν τη διαφορά. Όταν προσπάθησε να μετοικήσει στην Ελλάδα με την οικογένειά του, δέχθηκε την απόρριψη των Ελλήνων. Η μόνη διέξοδός του ήταν τα μαθηματικά, και αυτή είναι η περίοδος στην οποία έγραψε το βιβλίο του για τη θεωρία συναρτήσεων. Την άνοιξη του 1947, οι γιατροί διέγνωσαν ότι έπασχε από υπερπλασία του προστάτηø πέθανε τον Φεβρουάριο του 1950. Ο Καραθεοδωρή είναι μια δεσπόζουσα φυσιογνωμία στον κόσμο των μαθηματικών. Οι σημερινοί ερευνητές εξακολουθούν να μελετούν και να παραπέμπουν στις εργασίες του στις μερικές διαφορικές εξισώσεις πρώτης τάξεως και στον λογισμό των μεταβολών, καθώς και στην πραγματική και μιγαδική ανάλυση. Έζησε σε μια περίπλοκη και ταραγμένη εποχή, και είχε ρίζες σε πολλές κουλτούρες και παραδόσεις, οι περισσότερες από τις οποίες είναι σήμερα ξεθωριασμένες αναμνήσεις. Ο Καραθεοδωρή ήταν ένας καλλιεργημένος και ευσυνείδητος διανοούμενος. Η βιογραφία αυτή αποδίδει τον πρέποντα φόρο τιμής στη ζωή και το έργο του. Γιώργος Παπανικολάου Stanford University
Αντί προλόγου Το βιβλίο αυτό είναι μια εμπλουτισμένη και διορθωμένη εκδοχή της αγγλικής έκδοσης Constantin Carathéodory Mathematics and Politics in Turbulent Times (Berlin, Heidelberg, New York, Springer-Verlag, 2004). Δόθηκε μεγαλύτερο βάρος σε θέματα ελληνικού ενδιαφέροντος και προστέθηκαν επεξηγήσεις για θέματα σχετικώς άγνωστα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Ελήφθησαν υπ όψιν οι κριτικές που εμφανίστηκαν στον μαθηματικό και άλλον τύπο. Διορθώθηκαν λάθη που προέκυψαν κατά τη διαδικασία επιμέλειας και σελιδοποίησης της αγγλικής έκδοσης, καθώς και ελάχιστα λάθη περιεχομένου που είχαν προέλθει από ανακριβείς προφορικές πληροφορίες. Τέτοιου είδους πληροφορίες αποκτούν κάποια σχετική αξία μόνον όταν διασταυρώνονται με άλλες πιο έγκυρες πηγές. Η ελληνική έκδοση ενσωματώνει επί πλέον τα αποτελέσματα της συνεχιζόμενης έρευνας. Δυστυχώς πολλά αρχεία είναι ακόμη κλειστά και άλλα κατεστραμμένα ή υπό αναδιοργάνωση, ενώ έχει επιχειρηθεί πολλές φορές η μονοπώληση του λόγου για τον Καραθεοδωρή από πρόσωπα του περιβάλλοντός του. Το τμήμα του αρχείου Καραθεοδωρή που φυλάσσεται στη Βαβαρική Ακαδημία Επιστημών στο Μόναχο περιλαμβάνει χειρόγραφα και έντυπα που σχετίζονται κατά κύριο λόγο με το μαθηματικό του έργο. Το προσωπικό του αρχείο έχει εξαφανισθεί, η δε αλληλογραφία του με μαθηματικούς και άλλα πρόσωπα είναι διασκορπισμένη σε ολόκληρο τον κόσμο. Στάθηκε δυνατόν να ανασυγκροτηθεί μεγάλο μέρος αυτής της αλληλογραφίας από έρευνα και μακρόχρονη και επίπονη συλλεκτική εργασία που πραγματοποιήθηκε σε βιβλιοθήκες και αρχεία κυρίως στη Γερμανία και στις ΗΠΑ, αλλά επίσης στο Ισραήλ, στη Δανία και στην Ουγγαρία. Η έρευνα είχε σημαντικές δυσκολίες για τους λόγους που προαναφέρθηκαν, καθώς και διότι πολλά υλικά καταστράφηκαν στη διάρκεια των πολέμων (όπως π.χ. της Στρατιωτικής Σχολής του Βελγίου και των μαθηματικών συναντήσεων της Οξφόρδης), άλλα καταστράφηκαν από τους ιδιοκτήτες τους όταν η Γερμανία κατέλαβε τις χώρες τους, άλλα εγκαταλείφθηκαν στη Γερμανία από όσους έφυγαν κυνηγημένοι και χάθηκαν στη συνέχειαø μερικά αρχεία και συλ-
6 Αντί προλόγου λογές δεν ανοίχθηκαν ακόμη, ή είναι εν μέρει μόνο προσιτά στην έρευναø άλλα βρίσκονται στα χέρια συγγενών που δεν έχουν αποφασίσει να τα ανοίξουν στην έρευναø ορισμένα αρχεία είναι ατακτοποίητα ή έχουν εξαφανισθεί για να μην επιβαρύνουν τους κατόχους τουςø ορισμένοι κάτοχοι πληροφοριών αρνούνται να απαντήσουν σε ερωτήματα, θεωρώντας την έρευνα προσωπική τους υπόθεση. Ό,τι έχει αναφέρει ο ίδιος ο Καραθεοδωρή ως πληροφορίες σε διάφορα αυτοβιογραφικά σημειώματα, που βρίσκονται στους υπηρεσιακούς του φακέλους, δίνουν κάποια εικόνα της εκπαίδευσης και της πρώιμης επαγγελματικής σταδιοδρομίας του. Σημειώνεται ότι στην εποχή του Καραθεοδωρή η ακρίβεια των στοιχείων δεν ελεγχόταν από τις εκπαιδευτικές αρχές. Οι ημιτελείς αυτοβιογραφικές σημειώσεις του είναι άλλη μία πηγή πληροφοριών, που καλύπτουν όμως μόνον την περίοδο μέχρι το 1908 και παρουσιάζουν μιαν εικόνα της ζωής του και των προσώπων που αναφέρει χωρίς γωνίες και αιχμές. Αδημοσίευτα ελληνικά ντοκουμέντα δεν υπάρχουν άλλα εκτός από το πρωτόκολλο της Γενικής Συνέλευσης της Σάμου το 1897 και τα πρωτόκολλα των συνεδριάσεων της Σχολής Φυσικών και Μαθηματικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτά όμως σχετίζονται μόνον με τη δραστηριότητά του ως μηχανικού και την εκπαιδευτική του πολιτική για τα ελληνικά πανεπιστήμια. Αρκετά χρήσιμα για την αποτίμηση του εκπαιδευτικού του έργου και της συμμετοχής του στην ελληνική πολιτική ζωή είναι το κείμενο του ίδιου του Καραθεοδωρή για την αναδιοργάνωση των ελληνικών πανεπιστημίων και δύο ελληνικές δημοσιεύσεις του 1956 και του 1962: η αλληλογραφία της Δέλτα και η βιογραφία του Καραθεοδωρή στο Λεξικό των Σπ. και Κ. Βοβολίνη, στην οποία περιλαμβάνεται η αλληλογραφία του με Έλληνες στα πλαίσια των ελληνικών εκπαιδευτικών του εγχειρημάτων. Κατά τον καθηγητή Κ. Αλεξόπουλο, το Αρχείο του Πανεπιστημίου Σμύρνης, που φυλασσόταν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τουλάχιστον μέχρι το 1971 και περιελάμβανε τις επιστολές του Καραθεοδωρή προς τον Ύπατο Αρμοστή της Ιωνίας και προς πρόσωπα που διέμεναν στην Αθήνα κατά την περίοδο 1919-1920, έχει εξαφανισθεί. Η μη ελληνική αλληλογραφία δόθηκε στη δημοσιότητα για πρώτη φορά με την προαναφερθείσα αγγλική έκδοση της βιογραφίας του Καραθεοδωρή. Στην ελληνική έκδοση προστέθηκαν πολλά νέα στοιχεία στο κεφάλαιο για τη βιβλιοθήκη του Καραθεοδωρή, που μέρος της ανακαλύφθηκε πρόσφατα στο Φόρουμ του Μουσείου Heinz Nixdorf (Heinz Nixdorf MuseumsForum, HNF) και άλλο μέρος της δόθηκε στη συγγραφέα από χειρόγραφο κατάλογο της Ακαδημίας Αθηνών. Σε αυτήν την έρευνα για την πνευματική φυσιογνωμία του Καραθεοδωρή χρησιμοποιήθηκε ό,τι ήταν δυνατόν να ανασυγκροτηθεί από γραπτές πηγές. Η προφορική ιστορία ελήφθη υπ όψιν μόνον στον βαθμό που ήταν ευλογοφανής και μπορούσε να επιβεβαιωθεί από άλλες πηγές. Η βιογραφία που ακολουθεί είναι επομένως μια απομυθοποιητική αφήγηση γύρω από μια ισχυρή προσωπικό-
Αντί προλόγου 7 τητα της ελληνικής διασποράς που επέλεξε να δράσει κυρίως σε δύο πολιτισμικά περιβάλλοντα, το ελληνικό και το γερμανικό. Τα μαθηματικά μέρη του βιβλίου βασίζονται στο μαθηματικό έργο του Καραθεοδωρή, όπως αυτό παρουσιάζεται μέσω των βιβλίων, των άρθρων και της αλληλογραφίας του. Αυτό το έργο έγινε παγκόσμια γνωστό και ο δημιουργός του παγκόσμια διάσημος. Ωστόσο, ο Καραθεοδωρή δεν φαίνεται να έχει θεμελιώσει κάποια ιδιαίτερη σχολή μαθηματικών, υπό την έννοια της μαθηματικής επίδρασης στην ακαδημαϊκή γενιά που διαδέχθηκε τη δική του. Αλλά καθόσον δεν υπάρχουν εκτεταμένες μελέτες για αυτήν τη γενιά, ίσως είναι ακόμη πολύ νωρίς για μια τέτοια εκτίμηση. Σε αυτό το βιβλίο δίνεται μόνο κατάλογος των φοιτητών του Καραθεοδωρή με στοιχεία της μαθηματικής σταδιοδρομίας τους. Επαναλαμβάνω τις ευχαριστίες μου και στην ελληνική έκδοση: σε όσους μου έδωσαν την ευκαιρία να εκθέσω τις απόψεις μου γραπτά ή προφορικά σε θέματα σχετικά με το έργο του Καραθεοδωρή και την πολιτισμική του προέλευση: τον Dr. Klaus Kreiser, καθηγητή τουρκικής γλώσσας, ιστορίας και πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του ΜπάμπεργκØ τον υφηγητή Dr. Reinhard Heydenreuter, Διευθυντή Αρχείου της Βαβαρικής Ακαδημίας ΕπιστημώνØ τον Dr. Konrad Clewing, επιμελητή των Südost-ForschungenØ την Dr. Méropi Anastassiadou-Dumont, ερευνήτρια του CNRS, στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών (chargée de recherche au CNRS, Institut Français d Études Anatoliennes)Ø την Dr. May Davie, επιμελήτρια τού ChronosØ το περιοδικό Toplumsal Tarih και τον διδακτορικό φοιτητή Alper T. Cırakoğlu. στους δύο στενούς συγγενείς του Καραθεοδωρή: την κόρη του κ. Δέσποινα Ροδοπούλου-Καραθεοδωρή, για τις οικογενειακές φωτογραφίες και ορισμένα έντυπα και φωτοαντίγραφα που παραχώρησε, καθώς και για την εξιστόρηση των προσωπικών της αναμνήσεων από τη ζωή του πατέρα τηςø και τον θανόντα στο μεταξύ ανιψιό του, επίτιμο διδάκτορα Τζων Αργύρη, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Στουτγάρδης, για τις εντυπώσεις του από την εποχή του ναζισμού στο ΜόναχοØ σε όσους ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για την πολιτισμική διάσταση της έρευνας για τον Καραθεοδωρή: Αδριανό Μελισσινό, καθηγητή Τμήματος Φυσικής και Αστρονομίας, Πανεπιστήμιο του Ρότσεστερ, Νέα Υόρκη (University of Rochester, Rochester, New York), φοιτητή του ΧόνδρουØ δρα Καίσαρα Αλεξόπουλο, ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου ΑθηνώνØ M. Ροϊλό, καθηγητή Τμήματος Φυσικής, Πανεπιστήμιο ΠατρώνØ Dr. Leonhard Weigand, τελευταίο διδακτορικό φοιτητή του ΚαραθεοδωρήØ καθηγητή Werner Romberg, φοιτητή των Καραθεοδωρή και Sommerfeld στο διάστημα 1929-1932Ø
8 Αντί προλόγου Dr. Michael Eckert, του Ινστιτούτου Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Ludwig Maximilian του Μονάχου (Institut für Geschichte der Naturwissenschaften, LMU München), εκδότη της αλληλογραφίας του SommerfeldØ Dr. Menso Folkerts, καθηγητή Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Ludwig Maximilian του ΜονάχουØ Sir Michael Llewellyn Smith, πρώην πρέσβη της Μ. Βρετανίας στην Αθήνα και συγγραφέα του βιβλίου Ionian VisionØ Pater Olivier Raquez, πρύτανη του Παπικού Κολλεγίου Pio Romeno (Pontificio Collegio Pio Romeno)Ø Dr. Albert Rauch, του Ανατολικο-εκκλησιαστικού Ινστιτούτου του Ρέγκενσμπουργκ (Ostkirchliches Institut Regensburg)Ø Παύλο Μπουχάγιαρ και Μιχάλη Ρούσσο, Πατέρες του Τάγματος των Ιησουϊτών στην ΑθήναØ Dr. Klaus von Dohnanyi, πρώην Δήμαρχο ΑμβούργουØ Mark Graf Fugger von Babenhausen, διευθυντή του Μουσείου του Μπάμπενχάουζεν ΒαβαρίαςØ Micha Ullman, γλύπτη από το Ισραήλ. στους καθηγητές μαθηματικών Κωνσταντίνο Δαφέρμο του Πανεπιστημίου Μπράουν (Brown University), Peter Duren του Πανεπιστημίου του Μίτσιγκαν (University of Michigan), Wendell Fleming του Πανεπιστημίου Μπράουν (Brown University), Γιώργο Παπανικολάου του Πανεπιστημίου Στάνφορντ (Stanford University), και Δημήτριο Χριστοδούλου, Πανεπιστήμιο Πρίνστον (Princeton University), τώρα Ελβετικό Ομοσπονδιακό Πολυτεχνείο της Ζυρίχης (ETH Zürich), για συζητήσεις, σχόλια, παρατηρήσεις, διευκρινίσεις, προτάσεις στη μαθηματική ορολογίαø τον Βασίλειο Δουγαλή (καθηγητή μαθηματικών, Πανεπιστήμιο Αθηνών) την Σουζάννα Παπαδοπούλου (καθηγήτρια στον Τομέα Ανάλυσης, Πανεπιστήμιο Κρήτης) και τον Μιχάλη Λάμπρου (καθηγητή μαθηματικών, Πανεπιστήμιο Κρήτης), για τις προτάσεις και υποδείξεις τους στη χρήση της ελληνικής μαθηματικής ορολογίας. στον Dr. Freddy Litten, ερευνητή της Ιστορίας των Φυσικών Επιστημών στο Μόναχο, για τις πολύτιμες πληροφορίες αρχειακής φύσης από την εποχή του ναζισμού, καθώς και για την αποστολή έντυπου υλικού. σε όσους επιστήμονες παραχώρησαν πρόσβαση στην αλληλογραφία του Καραθεοδωρή: Ernest D. CourantØ Dr. Antal Varga, Ινστιτούτο Bolyai, Πανεπιστήμιο József Attila του ΣέγκεντØ Dr. Kurt Ramskov, καθηγητή Τμήματος Μαθηματικών, Πανεπιστημίου ΚοπεγχάγηςØ Dr. Dirk van Dalen, καθηγητή Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Ουτρέχτης, υπεύθυνο Αρχείου Brouwer και βιογράφο του Brouwer. στις πανεπιστημιακές έδρες και τους κατόχους τους, τα αρχεία των πανεπιστημίων και ακαδημιών, τις βιβλιοθήκες, τα ινστιτούτα εκκλησιαστικής ιστορίας και τα μουσεία που αναφέρονται, καθώς και στις/στους υπευθύνους και εργαζομένους σε αυτά για πρόσβαση σε υλικό, πληροφορίες και διευ-
Αντί προλόγου 9 κρινίσεις καθώς και για άδεια δημοσίευσης γραμμάτων, άλλων εγγράφων και φωτογραφιών. στις γερμανικές και αυστριακές υπηρεσίες, που είναι υπεύθυνες για την επεξεργασία του γερμανικού παρελθόντος κατά τη διάρκεια του εθνικοσοσιαλισμού και του πολέμου, και στις δικαστικές αρχές στη Γερμανία που ασχολούνται με εγκλήματα πολέμου, οι οποίες παραχώρησαν τις πληροφορίες που τους ζητήθηκαν. στους ανώνυμους κριτές του κειμένου και σε όσους έγραψαν βιβλιοκριτικές. στους φίλους Άντζελα Κακαβούτη, Βασιλική Κόντη, Παύλο Ξυνιδάκη και Φωτεινή Πελτέκη για κάθε είδους βοήθεια. στο Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών (Program in Hellenic Studies) του Πανεπιστημίου του Πρίνστον (Princeton University) για την Υποτροφία Stanley Seeger επισκέπτη διδάσκοντος (Stanley Seeger Visiting Fellowship), με την οποία διευκολύνθηκε η έρευνα, κυρίως στα αρχεία του Ινστιτούτου Προωθημένων Σπουδών (Institute for Advanced Study). Επίσης ευχαριστώ όσους συνέβαλαν με στοιχεία στην έρευνα που συνεχίσθηκε για την ελληνική έκδοση: την δρα Natalia Vogeikoff-Brogan, υπεύθυνη αρχείου της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών Αθηνών (American School of Classical Studies at Athens), για τη νεκρολογία του Edward Capps, καθώς και για υλικό σχετικά με τη συζήτηση για τις καμπύλες του στυλοβάτη του Παρθενώνα από τα Gorham P. Stevens PapersØ τον κ. Ευγένιο Ματθιόπουλο, καθηγητή Φιλοσοφικής Ρεθύμνου, για ένα μέρος της διδακτορικής του διατριβήςø τον κ. Γιώργο Πολυδωράκη, ειδικό επιστημονικό σύμβουλο στην Υπηρεσία Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών, για το βιογραφικό σημείωμα του πρέσβη Θωμά ΥψηλάντηØ τον κ. Παναγιώτη Κιμουρτζή, διευθυντή του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών, για την πληροφόρηση σχετικά με την παραίτηση του Καραθεοδωρή από το αξίωμα του Κυβερνητικού ΕπιτρόπουØ την κ. Σοφία Τσολάκη, επιστημονική συνεργάτιδα του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη για την πρόσβαση στο Αρχείο ΤριανταφυλλίδηØ τον Dr. Ralf Bülow για την πρόσκλησή μου στο Φόρουμ του Μουσείου Heinz Nixdorf και την ξενάγηση στο αρχείο όπου φυλάσσεται μέρος της πρώην βιβλιοθήκης ΚαραθεοδωρήØ τον Dr. Menso Folkerts, καθηγητή Ιστορίας Φυσικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, για την ξενάγηση στα υλικά που φύλασσε ο Καραθεοδωρή στην έδρα του στο ΜόναχοØ την κ. Δήμητρα Χουβαρδά, Διευθύνουσα της Βιβλιοθήκης «Ιωάννης Συκουτρής» της Ακαδημίας Αθηνών, για τον χειρόγραφο κατάλογο βιβλίων της βιβλιοθήκης ΚαραθεοδωρήØ τον Dr. Norbert Becker, υπεύθυνο του Πανεπιστημιακού Αρχείου της Στουτγάρδης, για διευκρινίσεις σε ζητήματα τίτλων Γερμανών πανεπιστημιακώνø την κ. Bärbel
10 Αντί προλόγου Mund του Τμήματος Χειρογράφων και Σπανίων Εντύπων της Κρατικής και Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης της Κάτω Σαξονίας, για την αλληλογραφία του Καραθεοδωρή από νέες συλλογές που έχουν γίνει προσβάσιμες μετά την αγγλόφωνη έκδοση της βιογραφίας Καραθεοδωρή, καθώς και για το πορτραίτο του Καραθεοδωρή και την άδεια δημοσίευσής τουø την Dr. Eva Mayring, μόνιμη εκπρόσωπο της Διεύθυνσης του Αρχείου του Γερμανικού Μουσείου (Deutsches Museum), για την αλληλογραφία από το Αρχείο του Wilhelm Wien που μόλις έχει ανοίξειø την Dr. Brigitte Parakenings, υπεύθυνη του Φιλοσοφικού Αρχείου του Πανεπιστημίου της Κωνσταντίας, για το σχεδίασμα κειμένου του Martin Curd από τη συλλογή Paul FeyerabendØ τον László Kérchy, επικεφαλής του Ινστιτούτου Bolyai του Πανεπιστημίου του Σέγκετ, για την άδεια δημοσίευσης της ιστορικής φωτογραφίας των μελών του Ινστιτούτου το 1928Ø την Barbara Wolff από τα Αρχεία Albert Einstein της Ιερουσαλήμ, για διευκρινίσεις σχετικές με την δωρεά αντιγράφων της αλληλογραφίας Καραθεοδωρή Einstein προς την ελληνική κυβέρνησηø την Alice Uebe, διευθύντρια Συλλογής του Κληροδοτήματος Hans και Luise Richter- Stiftung του Μουσείου της Πόλης του Βερολίνου, για την άδεια δημοσίευσης δύο φωτογραφιών από το κληροδότημα Richter, καθώς και για την αδημοσίευτη ακόμη επιστολή Καραθεοδωρή του έτους 1883Ø την τοπική κυβέρνηση του Βερολίνου για την άδεια δημοσίευσης τμήματος ιστορικού πίνακα του Anton von WernerØ τον γλύπτη Micha Ullman για την άδεια δημοσίευσης φωτογραφιών της υπόγειας κενής βιβλιοθήκης του στο ΒερολίνοØ την Angelika Schnell, αρχιτέκτονα, για φωτογραφίες της ίδιας βιβλιοθήκηςø την Έρικα Περαχιά, γραμματέα Διεύθυνσης Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, και τον Νίκο Σταυρουλάκη, ιστορικό και σύμβουλο του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης, για διευκρινίσεις και συζητήσειςø την Yeşim Işıl Ülman, καθηγήτρια Ιστορίας Ιατρικής του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης για δύο φωτογραφίες και την άδεια δημοσίευσής τουςø τον Alper T. Cırakoğlu, φιλόσοφο του Πανεπιστημίου του Αιγαίου Σμύρνης και διδακτορικό φοιτητή πολιτικών επιστημών στο Otto-Suhr-Institut του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, για την τουρκική μετάφραση από τα γερμανικά του άρθρου για το Πανεπιστήμιο Σμύρνης και για τις ιστορικές φωτογραφίες του κτιρίου που χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση του Ιωνικού Πανεπιστημίου. Ευχαριστώ ακόμη: όσους πρότειναν μιαν ελληνική έκδοση του βιβλίου, δηλαδή τον Κωνσταντίνο Δαφέρμο, τον Οίκο Springer-Verlag Heidelberg, και ειδικά την Dr. Catriona Byrne και τη Susanne Denskus, καθώς και τον καθηγητή Κώστα Γαβρόγλου. Στον Γιώργο Παπανικολάου επί πλέον ιδιαίτερες ευχαριστίες για την πολύπλευρη υποστήριξη αυτού του πονήματος.
Αντί προλόγου 11 τον Σωκράτη Γεωργιάδη για την πολύχρονη οικονομική υποστήριξη της έρευνας, για τις κριτικές παρατηρήσεις του και τον σχολιασμό του κειμένου, καθώς και τις φωτογραφίες από το αρχείο του, και τον Σπύρο Γεωργιάδη για την βοήθειά του στην μεταφραστική δουλειά και στην ταξινόμηση του αρχειακού υλικού. τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, και ειδικά τον Στέφανο Τραχανά, που υιοθέτησαν και υποστήριξαν την έκδοση, τον Βίκτωρα Αθανασιάδη για την λεπτομερή, προσεκτική και ευσυνείδητη εργασία του στην επιμέλεια του κειμένου, την Βούλα Βλάχου για την στοιχειοθεσία και την τεχνική επιμέλεια της έκδοσης, και ιδιαίτερα την Διονυσία Δασκάλου για την εξαιρετική συνεργασία μας στην αντιμετώπιση πρακτικών ζητημάτων. Μαρία Γεωργιάδου