Η Τέχνη ως «εργαλείο» στην Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφόρο Ανάπτυξη

Η Τέχνη ως «εργαλείο» στην Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφόρο Ανάπτυξη Καθηγητής Μιχάλης Σκούλλος ιευθυντής Εργαστηρίου Χηµείας Περιβάλλοντος Πανεπιστηµίου Αθηνών Πρόεδρος Μεσογειακού Γραφείου Πληροφόρησης για το Περιβάλλον, τον Πολιτισµό και την Αειφόρο Ανάπτυξη (MIO-ECSDE) Συντονιστής δικτύου MEdIES email:info@mio-ecsde.org ΠΕΡΙΛΗΨΗ Άµεσα συνυφασµένα µε τους στόχους, µεθόδους και πρακτικές τόσο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης όσο -και περισσότερο- της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη είναι η ουσιαστική ενσωµάτωση της Τέχνης στην εκπαιδευτική διαδικασία σε πολλαπλά επίπεδα. Στο πρακτικό επίπεδο, µε ανάπτυξη δεξιοτήτων, κοινωνικότητας, καλαισθησίας, κ.λπ. Στο θεωρητικό µε ανάπτυξη της αισθητικής, της αναλυτικής και κριτικής σκέψης και τη δυνατότητα να «αναγνωρίζει» µέσα από την καλλιτεχνική δηµιουργία τα ερεθίσµατα και µηνύµατα, τις περιβαλλοντικές και κοινωνικοοικονοµικές παραµέτρους της εποχής κάθε έργου. Τέλος η Τέχνη βοηθά στον διαπολιτισµικό διάλογο και στην διεθνή κατανόηση και συνεργασία που αποτελούν στόχους και προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΕΑΑ), Τέχνη, Αισθητική, ιαµόρφωση Τάσεων ΠΡΩΤΗ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΕΧΝΗΣ & ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ & ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΕΑΑ) προσβλέπει στη δηµιουργία ολοκληρωµένων προσωπικοτήτων που να γνωρίζουν, να αντιλαµβάνονται και να έχουν την θέληση και τις ικανότητες να πορευθούν στο µέλλον µε ρεαλισµό και αισιοδοξία, αντιµετωπίζοντας περιβαλλοντικά, κοινωνικά και οικονοµικά προβλήµατα και κάθε λογής προκλήσεις και ευκαιρίες σε έναν κόσµο δύσκολο και θαυµαστό (UNECE, 2005). Κυρίαρχοι στόχοι της ΕΑΑ και της Παιδείας, γενικότερα, είναι αφενός να υποβοηθείται η ανάπτυξη των δηµιουργικών δυνατοτήτων των ανθρώπων και ιδιαίτερα των νέων και αφετέρου να ενισχύεται η γνώση, η ευαισθησία και οι ιδιότητες εκείνες που επιτρέπουν στο άτοµο να κατανοεί, να αισθάνεται και διαισθάνεται τους άλλους και τον κόσµο. Τόσο η δηµιουργικότητα όσο και η ευαισθησία είναι κυρίαρχα στοιχεία της Τέχνης. εν θα µπω εδώ στην περιπέτεια της αναζήτησης του τι είναι τέχνη και αν κάθε µορφή δηµιουργίας είναι τέχνη, αλλά θα αρκεστώ στο ότι ένα πολύ µεγάλο µέρος συνειδητής, ή και µη, δηµιουργίας είναι σίγουρα τέχνη, ιδιαίτερα όταν αντλεί ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 112

ερεθίσµατα από το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον και γίγνεσθαι και µέσω της ευαισθησίας του καλλιτέχνη τα µετασχηµατίζει σε κραδασµούς που εκπέµπει και µοιράζεται µε άλλους. Ο Άνθρωπος χρησιµοποίησε τα γεωµετρικά σχήµατα από την προϊστορική ήδη εποχή στην προσπάθεια του να προβάλλει την άποψη του για τον κόσµο µέσω ποικίλων εκφράσεων που συναποτέλεσαν σταδιακά την έννοια της τέχνης. Έργα από όλες τις περιόδους και κουλτούρες δείχνουν ότι η γεωµετρία αποτελεί θεµελιώδη ανθρώπινη εµπειρία (Rotger, 1988). Απλά γεωµετρικά σχήµατα κύκλοι, παραλληλογράµµατα, τετράγωνα- συνδυασµένα µε χρώµα, αποτελούν µερικές από τις πρώτες απεικονίσεις του περιβάλλοντος στα σχέδια των παιδιών. Μήπως όµως και στην ιστορία της τέχνης οι απόπειρες νέας σύλληψης των αρχών και της κίνησης του κόσµου στις αρχές του 20 ου αιώνα δεν οδήγησαν τους Picasso, Gris, Braque, Leger, Severini, Delaunay, Kupka, Boccioni, στον κυβισµό, φουτουρισµό, κονστρουκτιβισµό µε όραµα ακριβώς τη διαµόρφωση µιας νέας καλύτερης κοινωνίας; Με τον τρόπο αυτό η Τέχνη αποτελεί, σε µεγάλο βαθµό, εκδήλωση του συλλογικού οράµατος και πνεύµατος κάθε εποχής όπως εκφράζεται και ερµηνεύεται από ευαίσθητα και ταλαντούχα άτοµα κάθε κοινωνίας που όµως απευθύνονται αµέσως ή εµµέσως στο σύνολό της ή σε σηµαντικά τµήµατά της. Έτσι, η Τέχνη αντικατοπτρίζει άµεσα ή έµµεσα, το θετικό ή αρνητικό, φυσικό, οικονοµικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής της και σε αρκετές περιπτώσεις το αποτυπώνει µε συγκεκριµένο ή αφηρηµένο τρόπο. Παραθέτω εδώ µια απλοποιηµένη απεικόνιση της σχέσης ανάµεσα στην πραγµατικότητα, ορατή (φυσικό περιβάλλον) έµµεσα ή µη ορατή (κοινωνικές και πολιτικές δοµές και καταστάσεις, πολιτισµικό υπόβαθρο) αλλά και ως επικρατούσα ψυχολογία και «κοινό αίσθηµα» (π.χ. επικρατούσα ανάταση από εθνικά επιτεύγµατα ή απογοήτευση, κ.λπ.) και την καλλιτεχνική έκφραση έργο τέχνης όπως την αντιλαµβάνοµαι. Το αριστερό σκέλος του σχήµατος δείχνει πως προσλαµβάνει την πραγµατικότητα ο καλλιτέχνης ενώ το δεξί δείχνει πως προσλαµβάνει το έργο τέχνης το ευρύ κοινό και κάθε άτοµο και πως το συγκρίνει, συσχετίζει και αναγιγνώσκει σε σύγκριση µε την πραγµατικότητα. Η επεξήγηση του σχήµατος 1 αποτελεί κατά τη γνώµη µου την αρχική και αρκετά ουσιαστική εισαγωγή περί τέχνης στο περιεχόµενο της ΕΑΑ. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 113

Σχήµα 1. Σχέση της «πραγµατικότητας» (αειφορικής ή µη) µε το έργο τέχνης όπως την προσλαµβάνει ο καλλιτέχνης και το ευρύτερο κοινό (και ο µαθητής) Ως Τέχνη ή Τέχνες συχνά εννοούµε το σύνολο των «καλών» (π.χ. εικαστικών και µη) τεχνών (π.χ. υφαντική, µεταλλουργία, µαγειρική, ναυπηγική), ενώ άλλοτε εννοούµε µόνο τις «καλές τέχνες». Και στις «καλές» και µόνο τέχνες αν περιοριστούµε, αυτές συµπεριλαµβάνουν τόσο τη «µεγάλη» τέχνη (ζωγραφική, γλυπτική, µουσική, χορό, θέατρο, λογοτεχνία, κ.λπ.) αλλά και τις «εφαρµοσµένες» καλές τέχνες όπως τη µεταλλοτεχνία-κοσµηµατοποιεία, διακοσµητική, κεραµική, υαλουργία, κ.λπ. Η τέχνη µε όλες αυτές τις εκφράσεις µπορεί να χρησιµοποιηθεί ως ιδιαίτερα σηµαντικό χρηστικό εργαλείο για τις εκπαιδευτικές προσεγγίσεις οποιουδήποτε στοιχείου του περιβάλλοντος µας και ιδιαίτερα του φυσικού, όπως το έντρο και το άσος και για οποιοδήποτε ειδικό στόχο όπως π.χ. η ανακύκλωση. Μία άλλη σχετικά άµεσα «χρηστική» προσέγγιση είναι η ευρηµατικότητα στην αναγνώριση µορφών συχνά κρυµµένων ή διφορούµενων που έχει αποτελέσει ολόκληρο «κεφάλαιο» στην τέχνη (βλ. και πρόσφατη έκθεση στο Grand Palais Une image peut en casher une autre 2009). Ταυτόχρονα, η µελέτη της Τέχνης µπορεί να δώσει λιγότερο χρηστικά αλλά εξίσου σηµαντικά αποτελέσµατα αν συνδυαστεί µε άλλα αντικείµενα όπως η Ιστορία, η Θρησκεία, η Κοινωνιολογία, η Πολιτική, κ.λπ. και να παράσχει πολύ καλύτερη κατανόηση των κοινωνικοοικονοµικών και πολιτιστικών παραµέτρων των άλλων αντικειµένων φωτίζοντας διαστάσεις κρίσιµες για τη Αειφόρο Ανάπτυξη. ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ & ΣΥΝΘΕΤΙΚΗ ΣΥΝ ΕΣΗ ΤΕΧΝΗΣ & ΕΑΑ Όπως διαφάνηκε ήδη οι συνηθέστερες προσεγγίσεις σύνδεσης της Τέχνης µε την ΕΑΑ είναι δύο: Α. Η Αναλυτική-ερµηνευτική, µε καταγραφική, συλλεκτική και ερµηνευτική µεθοδολογία (βλ. το δέντρο στις εικαστικές και διακοσµητικές τέχνες, σε αγάλµατα, πίνακες, κεντήµατα, αντικείµενα, κ.λπ.) ξεκινώντας από τη νεολιθική εποχή ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 114

(απεικονίσεις µέσα από τα σπήλαια, κοσµήµατα, αγγεία), την αρχαιότητα, τον µεσαίωνα, την αναγέννηση, τους νέους χρόνους και φθάνοντας ως το σήµερα και κάνοντας συνδέσεις µε το αντίστοιχο φυσικό περιβάλλον και τις αλλαγές σε αυτό, τις φιλοσοφικές και αισθητικές αντιλήψεις, τη σύνδεση τους µε την οικονοµία και κοινωνία, κ.λπ. Β. Η Συνθετική-πρωτότυπη νέα καλλιτεχνική δηµιουργία µε ερέθισµα κάποιους κύκλους π.χ. δέντρο/ δάσος/ προϋποθέσεις ανάπτυξης/ οφέλη/ απειλές/ προστασία/ ανακύκλωση ή γέννηση/ ανάπτυξη/ καρποφορία/ εποχιακή υλοτόµηση/ ανανέωση δασών/ ανακύκλωση ξύλου, κ.λπ. Στο σύνολο κάποιου κύκλου ή µεµονωµένου σταδίου του, µπορεί να βασιστεί η καλλιτεχνική δηµιουργία του εκπαιδευόµενου που συνδυάζει την συνεργασία του µυαλού µε την καλαισθησία-πειθαρχία και επιδεξιότητα στα χέρια, το σώµα, ή τη φωνή και απαιτεί συχνά συνδυασµένη προσπάθεια µέσα σε οµάδα και ανάπτυξη ικανοτήτων για να προκαλεί συγκίνηση και να µεταφέρει µηνύµατα και ερεθίσµατα ικανά να τα συλλαµβάνει και αποδέχεται ευρύτερη οµάδα ανθρώπων µιας κοινωνίας και εποχής. Πιστεύω ότι η τέχνη είναι το καλύτερο παράθυρο στον κόσµο, το φυσικό περιβάλλον και την κοινωνία για έναν άνθρωπο από την τρυφερή ηλικία του παιδιού µέχρι τα βαθιά γεράµατα δεδοµένου ότι παρέχει τη δηµιουργική µετάφραση της φαντασίας και τη ορµέµφυτης δηµιουργικότητας και καλαισθησίας. Σ ένα πρόσφατο βιβλίο του 2007 η νευροφυσιολόγος και ψυχολόγος Sally Goddard Blyth (Goddard- Blythe Sally, 2007) αναρωτιέται «µήπως η µουσική και η κίνηση είναι τα χαµένα κλειδιά της πρώιµης µάθησης;» Και στην κίνηση εδώ εντάσσεται, κατά τη γνώµη µου, όχι µόνο ο χορός αλλά και η ζωγραφική κίνηση του χεριού που όπως φαίνεται είναι τόσο απόλυτα δεµένη µε την προσωπικότητα όσο και ο γραφικός χαρακτήρας (Lumma Klaus, 2009). Ειδικά στις εικαστικές τέχνες η σοβαρότητα και το εσωτερικό δόσιµο, ιδιαίτερα των παιδιών στην προσπάθειά τους για µεταφορά του εξωτερικού ερεθίσµατος σε κίνηση ή εικόνα, η επιλογή των βασικών σχηµάτων και κυρίως του χρώµατος και του τρόπου µε το οποίο το απλώνουν, το συνδυάζουν και το ερµηνεύουν είναι αποκαλυπτικά και όµως όχι ακόµα επαρκώς αναλυµένα και αξιοποιηµένα στην εκπαίδευση. Όταν συχνά δείχνουν το έργο τους γελώντας ή µε αµφιβολία βλέπουµε πίσω από αυτές τις αντιδράσεις την αυστηρότητα τους στην κρίση του ίδιου του έργου τους, όχι µόνο του τεχνικού αποτελέσµατος, αλλά και της ίδιας της σύλληψης περί πραγµατικότητας. Εξάλλου η προσεκτική ψυχαναλυτική προσέγγιση του έργου των άλλων αλλά και του δικού µας, αποτελεί προωθηµένη µέθοδο µάθησης και άµεσης αυτογνωσίας και βελτίωσης του χαρακτήρα µας. εν την προτείνω ως προσέγγιση στο σχολείο παρά µόνο στη µορφή της αλληλοερµηνείας που γίνεται σχετικά απλά και ακίνδυνα όταν µια οµάδα ασχοληθεί π.χ. στη ζωγραφική απόδοση ενός και του αυτού θέµατος και ακολουθήσει η ερµηνεία των χαρακτήρων του θέµατος που αναδεικνύει κάθε άτοµο. Οι εκπαιδευόµενοι µπορούν να διευκολυνθούν από τον εκπαιδευτή να ακολουθήσουν µια από τις οδούς ή και τις δύο, διαδοχικά ή και σε διασταυρωµένους συνδυασµούς. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 115

Η µεταλαµπάδευση και «κοινωνία» της προσωπικής µας εµπειρίας µέσα σε ένα ευρύτερο σύνολο/ οµάδα/ τµήµα της κοινωνίας και συνάµα άθροισµα µεµονωµένων ατόµων - προσωπικοτήτων έχει πολύ µεγάλη αντικειµενική και υποκειµενική αξία αν και ο χωρισµός αυτός επίσης είναι τεχνητός και σε κάποιο βαθµό µη αναγκαίος. Η ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΣΥΝ ΕΣΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗΣ ΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΑΑ Η Υποκειµενική προσέγγιση βασίζεται στο γεγονός ότι κάθε άνθρωπος αντιλαµβάνεται και συναισθάνεται τη φύση, το περιβάλλον, τα µεγάλα αδιέξοδα, τις προκλήσεις, τις πιέσεις, τις ελπίδες για το µέλλον µε διαφορετικό αισθητικό τρόπο. Ο γραπτός λόγος είναι σίγουρα µια από τις πλέον ολοκληρωµένες και κορυφαίες µορφές έκφρασης αυτών των συναισθηµάτων. Την «κατανόηση» όµως τόσο των σπουδαίων όσο και µικρών που υπάρχουν ή συµβαίνουν γύρω µας σπανίως έχουν το χρόνο και τη διάθεση να «εκφράσουν» οι περισσότεροι άνθρωποι. Και όταν το κάνουν εκφράζουν αυτή την «πραγµατικότητα» συνήθως µέσα από στερεότυπα τα οποία περιορίζουν ασυνείδητα ή και από ανάγκη λόγω έλλειψης επιδεξιότητας και λόγω σταδιακής φθοράς του λόγου- τον πλούτο των συναισθηµάτων και αντιδράσεων τους απέναντι στα διάφορα ερεθίσµατα που γίνονται όλο και πιο πολυσύνθετα στις µέρες µας. εν είναι τυχαίο ότι όσο τα ερεθίσµατα αυξάνονται σε αριθµό, πολυπλοκότητα και ένταση τόσο πιο «ανήµποροι» γίνονται οι δέκτες στο να αντιδράσουν και να αρθρώσουν λόγο και µάλιστα λόγο κριτικό, ουσιαστικό και «ωραίο» µε την κυριολεκτική έννοια του όρου («λόγο στην ώρα του»). Σε τελική ανάλυση αυτό ίσως σηµαίνει έλλειψη «αισθητικής» τόσο µε το φιλοσοφικό όσο και µε το πιο σύγχρονο περιεχόµενο της. Σηµαντική είναι λοιπόν η υποκειµενική αποτίµηση της αξίας και του περιεχοµένου και µορφής της Τέχνης στην κατανόηση του Περιβάλλοντος και των σχέσεων που οριοθετούν το αειφορικό από το µη αειφορικό καθώς και τα κοινωνικά, πολιτισµικά και ιστορικά πλαίσια της διαµόρφωσης της ανάπτυξης και προόδου. Σπάνια η απαίτηση αυτή γίνεται µε τρόπο καθαρά γνωστικό και µε λογική ανάλυση, αν και αυτό µπορεί να είναι ένα από τα βασικά εργαλεία που παρέχει η ερµηνεία του καλλιτεχνικού µετασχηµατισµού στην εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη. Ο «αυθεντικός» τρόπος συσχετισµού του αρχικού πλέγµατος ερεθισµάτων που δέχεται ο καλλιτέχνης και του µηνύµατος που προσλαµβάνει ο δέκτης της καλλιτεχνικής παρέµβασης είναι άµεσος και η «παιδευτική» του αξία έγκειται στην «διευκόλυνση» που ασκεί το έργο τέχνης στην συνειδητοποίηση και έκφραση συναισθηµάτων του τελικού δέκτη µέσω του καλλιτέχνη που δρα εδώ ως ερµηνευτής, διαµεσολαβητής και µορφοποιός. Η έκφραση των συναισθηµάτων που προκαλεί το έργο τέχνης µπορεί να γίνεται µε τρόπο περισσότερο ή λιγότερο άµεσα δηµιουργικό, µέσω εµπάθειας, ταύτισης, συµπλήρωσης, αντιδιαστολής ή και απόρριψης. Αυτό είναι άσχετο µε την «καθιέρωση» και «αναγνώριση ενός έργου τέχνης που ως «µνηµείο» και τεκµήριο θα δούµε στη συνέχεια (στην ενότητα περί «Αντικειµενικής Αξίας). ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 116

Στο σηµείο αυτό και στο πλαίσιο της διδασκαλίας της ΕΑΑ, πρέπει από εκπαιδευτικής σκοπιάς να είµαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί και απαιτητικοί από τους εαυτούς µας, δρώντας ως εκπαιδευτικοί. Είναι πολύ σηµαντικό µέσα από την εξοικείωση των εκπαιδευοµένων µε την τέχνη να εµπλουτίσουν την ποικιλία των εκφραστικών τους µέσων και να µπορέσουν σταδιακά να αυτενεργήσουν δηµιουργικά, παράγοντας και εκείνοι τέχνη. Οι ταλαντούχοι ίσως γίνουν, κάποια στιγµή, καλλιτέχνες συνειδητοί. Ο στόχος µας όµως στην προκειµένη περίπτωση δεν είναι η παραγωγή τέχνης αλλά η διαµόρφωση ανθρώπων σε αρµονία µε το περιβάλλον και ενισχυµένων µε εµπειρίες και «αρετή» για να αντιµετωπίσουν έναν δύσκολο και συναρπαστικό δρόµο. Η εµπειρία τους στην τέχνη πρέπει να οδηγεί σε ευχαρίστηση, κάθαρση, αυτοκυριαρχία και αυτογνωσία των αρχών τους, αύξηση της αυτοπεποίθησης και δυνατοτήτων τους για επικοινωνία. Αυτά εγώ προσωπικά τα αντιλαµβάνοµαι ως τα στοιχεία της «αρετής», και πάλι µε την αρχέγονη σηµασία του όρου, της δύναµης δηλαδή που πρέπει να οδηγεί τα άτοµα σε συνειδητές επιλογές του βέλτιστου ταυτόχρονα για τους ίδιους και για το σύνολο, τον κόσµο και για την άρθρωση κριτικού και «ωραίου» (επαναλαµβάνω τον όρο) λόγου. Πως επιτυγχάνεται αυτό; Νοµίζω ότι χρειάζεται όσο πιο ουσιαστικά γίνεται να αναπτύξουµε την «αισθητική» και ταυτόχρονα όσο πιο έντιµα γίνεται να αναχθούµε σε ανάλυση και κατανόηση (έστω και ατελή υποκειµενική) του ερεθίσµατος που οδήγησε στην δηµιουργία του συγκεκριµένου έργου, πράγµα που γνωρίζω ότι αντιπαθούν πολλοί δηµιουργοί. Η «αντιπάθεια» έχει να κάνει µε τη συχνά προβληµατική παραδοσιακή «κριτική» της τέχνης. Αυτό γιατί από την άποψη της αισθητικής δεν µεγάλη σηµασία η απλοϊκή αναφορά στα ενυπάρχοντα στο έργο στοιχεία αυτά καθαυτά, όταν αποδίδονται απλώς περιγραφικά (Φιορεβάντες, 1999). Αυτό που έχει ύψιστη σηµασία είναι η ανάλυση της θεώρησης του κόσµου και η ιδεολογία που εκφράζονται µέσα από το συνολικό έργο ενός καλλιτέχνη. Στην ΕΑΑ δεν αναφερόµαστε αναγκαστικά σε µια ενδελεχή ανάλυση του δηµιουργήµατος τέχνης από σκοπιάς Ιστορίας της Τέχνης, συµβολής στην Τέχνη, κ.λπ. αλλά από πρακτικής, εκπαιδευτικής σκοπιάς όπως θα µπορούσε να την βιώσει και µεταδώσει ένας ενηµερωµένος εκπαιδευτικός, π.χ. της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Τα πολλαπλά, όπως ανέφερα, και συχνότατα αντικρουόµενα ερεθίσµατα και η κυριαρχία της εικόνας (συχνά µε πολλαπλές εκφράσεις τέχνης) είναι βέβαιο ότι ενώ πιθανόν να απελευθερώνουν κάποιες πτυχές της φαντασίας των δεκτών κυρίως των νέων περιορίζουν δραστικά την χρήση από µέρους τους του λόγου, µε πολλαπλά δυσµενή αποτελέσµατα ένα από τα οποία είναι η µεγαλύτερη αποµόνωση ή η µικρότερη κοινωνικοποίηση και η δυσχέρεια επικοινωνίας και διατύπωσης συναισθηµάτων. Σε µια ακραία αλλά αληθινή κατάσταση όσο αυξάνουµε την ένταση και τον αριθµό ερεθισµάτων, ιδιαίτερα από τα ΜΜΕ (και τα περισσότερα από αυτά είναι εφιαλτικά και καταστροφολογικά, δικαιολογηµένα ή µη) αναπτύσσεται αφενός ο ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 117

Μιθριδατισµός, η εξοικείωση µε τον τρόµο και η απάθεια, και αφετέρου σε πολλούς σύγχρονους καλλιτέχνες, και µη, η απόρριψη, η αµφισβήτηση και τις ίδιας της τέχνης και η επιβεβαίωση ενός απαισιόδοξου αδιέξοδου όπου αφενός «αυτοκαταστρέφεται ο Λόγος» και αφετέρου έχουµε την κυριαρχία µιας φθοροποιού και αλλοτριωτικής βιοµηχανίας της κουλτούρας. Αυτά τα συναισθήµατα ως επεξεργασµένα ερεθίσµατα είναι πλέον καθηµερινές εκφράσεις της τέχνης εδώ και πάρα πολλά χρόνια και θα µπορούσαν να βοηθήσουν την εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη µε την προϋπόθεση ότι δεν θα σταθούµε µόνο στο τελικό αποτέλεσµα αλλά θα προχωρήσουµε στην ανάλυση όλου του κύκλου του έργου, από την έµπνευση και το αρχικό ερέθισµα µέχρι το υλικό, την τελική έκφραση και µορφή και τον τρόπο της ίδιας της «έκθεσης» και παρουσίασης του. Μια τέτοια ανάλυση (ασχέτως καλλιτεχνικού αποτελέσµατος) θα µπορούσε να καταλήξει πολύ «θετικά». Αντιµετωπίζοντας το έργο ως µια µορφή διαµαρτυρίας στα κακώς κείµενα και ταυτοχρόνως διαδηλώνοντας µε τη δηµιουργία ενός έργου την πίστη στην «οικοδόµηση» ίσως ενός άγνωστου νέου προτύπου, ενδεχοµένως καλύτερου από το προηγούµενο, µετέχουµε σε µια «µαρτυρία» ελπίδας και αισιοδοξίας. Η ανάλυση γίνεται µε τον τρόπο αυτό, το µάθηµα και ο «ωραίος» λόγος που σφυρηλατεί τη θέληση και έµπνευση για έναν καλύτερο κόσµο, στοιχείο απαραίτητο για τις παραπέρα πορείες µας, ατοµικές και συλλογικές. Παράλληλα όπως σηµειώνει ο Βασίλης Φιορεβάντες στο έργο του «Αισθητική και Σύγχρονη Τραγική Συνείδηση» (1999) η αισθητική είναι ανάγκη να αντιτίθεται ριζικά στο θεσµοθετηµένο και εργαλειοποιηµένο λόγο χωρίς να ξεχνά ότι ο κριτικός ορθολογισµός, όπως ήταν αυτός των πρωτοποριών (απόρροια της κατηγορηµατικής άρνησης εκ µέρους τους της αλλοτρίωσης) βρίσκεται πλέον σε µία σχεδόν ολοσχερή υποχώρηση παραχωρώντας τη θέση του στον άκρατο ανορθολογισµό, το σοφισµό και το νεοσυντηρισµό. Η ριζοσπαστική άρνηση της αλλοτρίωσης από τις ιστορικές και νεότερες πρωτοπορίες όλο και περισσότερο αντικαθίσταται από τη θετικοποίηση, την καταφατικοποίηση, την ενσωµάτωση. Η σηµερινή εποχή είναι η εποχή της επιταχυνόµενης πληροφοριοποίησης της κοινωνίας, της πλήρους κυριαρχίας του τεχνοκρατισµού και της γενικευµένης αδιαφορίας για τη θεωρία και κυρίως την ανατρεπτική πράξη... Η αισθητική, τοποθετούµενη στους αντίποδες αυτής της ολικά αρνητικής κατάστασης για τη σύγχρονη ανθρώπινη συνθήκη, και δεδοµένου ότι προσδιορίζεται καθοριστικά από όλα τα σηµαντικά προβλήµατα του ανθρώπου, της κοινωνίας, της τέχνης και της κουλτούρας, όλα δηλαδή τα ύστατα προβλήµατα της ζωής στα οποία συνίσταται η «ψυχή και οι µορφές» σύµφωνα µε το νεαρό Λούκατς, ίσως κατορθώσει να ανιχνεύσει µερικές δυνατότητες εξόδου, ακόµη δε και ξεπεράσµατος από αυτήν την κυρίαρχα αρνητική κατάσταση για τον άνθρωπο. Η διερεύνηση σε βάθος των γνωσιολογικών, επιστηµολογικών, κοινωνικών, µορφικών, κ.λπ. προβληµάτων που αποπειράται η αισθητική σε αυτό το πλαίσιο µ ένα συστηµατικό και ταυτόχρονα αντι-εµπειριστικό και αντιθετικιστικό τρόπο, ίσως δηµιουργήσει µερικές τουλάχιστον από τις προϋποθέσεις ανάπτυξης µιας ήδη αρκετά συνειδητοποιηµένης ανάγκης για τη δηµιουργία µιας νέας ορθολογικότητας. ΤΕΧΝΗ, GRAFFITI & ΑΕΙΦΟΡΙΑ Ζώντας και διδάσκοντας πολλά χρόνια µέσα στα Πανεπιστήµια, δε µπορώ να µην αναφερθώ εδώ και σε µια ευρύτατα διαδοµένη µορφή σύγχρονης λαϊκής τέχνης, του ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 118

graffiti, που θεωρείται από πολλούς ως πηγή καλλιτεχνικής έκφρασης, συχνά εκρηκτικής και ανατρεπτικής, όπως πάρα πολύ συχνά έχει συµβεί και µε άλλες µορφές στην εξέλιξη της τέχνης απόλυτα δικαιολογηµένη, ψυχολογικά και συχνά και ταυτόχρονα απόλυτα απαράδεκτη όταν π.χ. καταστρέφει παλαιότερα µνηµεία τέχνης, αρχιτεκτονήµατα και περιουσιακά στοιχεία, δηµόσια ή ιδιωτικά. Εδώ η ΕΑΑ πρέπει αφενός να συνηγορεί στην «ελεύθερη» καλλιτεχνική έκφραση και αφετέρου διδάσκοντας την κατανόηση της διαφορετικότητας, τον σεβασµό, «ανοχή» και συνύπαρξη των διαφορετικών απόψεων και εκφράσεων και την προστασία της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς στέκεται αντίθετη σε κάθε τι που καταστρέφει και προσβάλει τους άλλους. Η διαγενεακή ισότητα εξάλλου απαιτεί όχι µόνο προστασία των δικαιωµάτων των µελλοντικών γενεών αλλά και σεβασµό στα όσα µας παρέδωσαν οι προηγούµενοι, σηµεία µνήµης, δηλαδή «µνηµεία» παλαιά και σύγχρονα. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΞΙΑ: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΜΕΝΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΕΧΝΗΣ / ΣΧΟΛΕΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Η αντικειµενική αξία της τέχνης στη µελέτη και κατανόηση του περιβάλλοντος και της κοινωνίας, ταυτίζεται σε µεγάλο βαθµό µε την αυταξία του έργου τέχνης ως τεκµηρίου διεργασιών µέσα από την οπτική του συνολικού έργου ενός καλλιτέχνη µιας συγκεκριµένης εποχής, κοινωνίας και χώρου. Η ουσιαστική «ανάγνωση» του έργου τέχνης µέσα από µια τεκµηριωµένη κοινωνική και ιστορική σκοπιά προσθέτει πάρα πολύ στην κατανόηση του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος µιας εποχής και την ιδεολογία του καλλιτέχνη ως φορέα και µεταφραστή της συγκεκριµένης «πραγµατικότητας». Επί παραδείγµατι, στη ζωγραφική, η Αναγέννηση, ο Μανιερισµός, το Μπαρόκ, το Ροκοκό, ο Νεοκλασικισµός, ο Ιµπρεσιονισµός, ο Κυβισµός, ο Συµβολισµός, ο Εξπρεσιονισµός, ο Ροµαντισµός, ο Ιδεαλισµός, ο Νατουραλισµός, ο Ρεαλισµός, ο Μιζεραµπιλισµός, ο Φουτουρισµός, ο Ντανταϊσµός, ο Σουρεαλισµός, κ.λ.π, αντιπροσωπεύουν ριζικά διαφορετικές προσεγγίσεις του ανθρώπου προς τη φύση, την αξία της και τις άλλες αξίες των ανθρώπων της κάθε εποχής που καθορίζουν τον ρόλο του ανθρώπου (και του καλλιτέχνη) µέσα ή απέναντι στο εκάστοτε περιβάλλον και την κοινωνία. Ο διαθέσιµος χρόνος και τα πλαίσια της παρούσας εργασίας δεν επιτρέπουν την λεπτοµερή αναφορά µέσα από χαρακτηριστικά έργα. Όλα αυτά προσφέρονται για εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ερµηνείες και επεξηγήσεις. Όταν αυτό γίνεται σωστά (πράγµα που απαιτεί όχι µόνο ευαισθησία αλλά και αρκετές γνώσεις), το εκπαιδευτικό αποτέλεσµα είναι πολλαπλό και συχνά ιδιαίτερα εντυπωσιακό, συµβάλλοντας στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας των ανθρώπων και την διάνοιξη νέων και διάπλατων οριζόντων κατανόησης του κόσµου. Ο όρος «αναγνωρισµένο έργο τέχνης» είναι συµβατικός και εν µέρει αναχρονιστικός. εν αντιπροσωπεύει τον συγγραφέα αλλά δηλώνει ιδιαίτερα έργα τέχνης χαρακτηριστικά των τάσεων και σχολών-σταθµών στην ιστορία της τέχνης. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 119

εν είναι τυχαίο ότι ο «σφαιρικής» παιδείας άνθρωπος της ΕΑΑ ήταν το κύριο πρότυπο της κλασσικής παιδείας αλλά και του ανθρώπου της Αναγέννησης του «Homo Universalis» στην παιδεία του οποίου η Τέχνη είχε κυρίαρχη θέση (Κrauss, 2006). Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΙΕΘΝΟΥΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ & ΕΙΡΗΝΗΣ Στο σηµείο αυτό θέλω να προσθέσω µια ακόµη συµβολή της τέχνης στους στόχους της ΠΕ και της ΕΑΑ που είναι η συµβολή στην ιεθνή Κατανόηση και Ειρήνη (Scoullos, 1987). Παρά το γεγονός ότι απέφυγα στο κείµενο µέχρι τώρα, ηθεληµένα, την αναφορά στην έννοια του πολιτισµού και την διασύνδεση του µε την έννοια της Αειφόρου Ανάπτυξης και τους εκλεκτικούς συσχετισµούς τους µε την εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη πρέπει να τονίσω ότι η τέχνη (ή καλύτερα οι τέχνες «καλές» και µη) συναποτελούν ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά συστατικά στοιχεία του πολιτισµού και µάλιστα οι τέχνες και τα επιτεύγµατα τους, (τα έργα τέχνης και εν µέρει τεχνολογίας) είναι αυτά που συχνά σηµατοδοτούν τις εµπειρικές τουλάχιστον διαφοροποιήσεις ή οµοιότητες της πολιτισµικής πορείας οµάδων ή λαών και τεκµηριώνουν, ενίοτε, τους διαύλους επικοινωνίας, ανταλλαγής γνώσεων καθώς και πολλαπλών δανείων και αντιδανείων. Κατ επέκταση, ο πολιτισµός, ως αξία και ιδέα, µπορεί να αποτελέσει µοχλό στην µετατροπή των συνειδήσεων και πολιτικών προδιαθέσεων, σε διάφορα επίπεδα βελτιώνοντας ενίοτε και τις σχέσεις γειτονικών χωρών ή µιας ευρύτερης περιοχής, όπως π.χ.: η Μεσόγειος. Η µετάβαση από τον πολιτισµό - ως αξία ή ιδέα - στη δηµιουργία πολιτιστικού προϊόντος και ιδιαίτερα έργου τέχνης, διευρύνει και διευκολύνει ακόµα περισσότερο το πλαίσιο συνεργασίας. Η διάσταση αυτή θα πρέπει, βέβαια, να ειδωθεί µε τρόπο τέτοιο ώστε να αποµακρυνθεί από τη λογική του καταναλωτισµού, ο οποίος εµπορευµατοποιεί την καλλιτεχνική δηµιουργία και ταυτόχρονα απλοποιεί και καµιά φορά εκµηδενίζει την διαφορετικότητα η οποία είναι κυρίαρχο συστατικό της τέχνης. Αναζητώντας έτσι ένα σηµείο εκκίνησης, πιστεύω ότι η τέχνη αποτελεί, χωρίς καµιά αµφιβολία, µια αστείρευτη πηγή για να αναζητήσει κανείς συναίνεση και συνεργασία. Κοινές καλλιτεχνικές δραστηριότητες, φεστιβάλ µουσικής, χορού και θεάτρου, κοινές εκθέσεις ζωγραφικής, κλπ, π.χ. από σχολεία γειτονικών χωρών είναι ήδη αναγνωρισµένα εργαλεία στην ΕΑΑ. Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΑΕΙΦΟΡΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΟΥ ΖΩΗΣ Τέλος, θα ήθελα να θέσω το πιο βασικό ερώτηµα: πως µπορεί η τέχνη και ο πολιτισµός υπό την ευρεία του έννοια να βοηθήσουν τους ανθρώπους να επιλέξουν ένα περισσότερο αειφορικό µοντέλο διαχείρισης και τρόπο ζωής. Ποια είναι η θέση και ο ρόλος της τέχνης ως συστατικού της κουλτούρας σε έναν κόσµο µε αειφορική ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 120

συνείδηση; Η απάντηση που θα δώσω ίσως φανεί υπερβολική και «ουτοπική» αλλά την πιστεύω βαθιά. Στο µοντέλο της διπλής πυραµίδας που αντιπροσωπεύει το περιεχόµενο της ΕΑΑ (βλ. σχήµα 2) (Σκούλλος, 2007) η κουλτούρα αποτελεί, µαζί µε την τεχνολογία και τους θεσµούς, τα εργαλεία για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης. Σε όλα τα εργαλεία και την κουλτούρα ειδικότερα, απαιτούνται τοµές και «αλλαγές» οι οποίες δεν είναι ποτέ µονοσήµαντες και ευθύγραµµες. Στην κουλτούραπολιτισµό απαιτείται ταυτόχρονα «συντήρηση» (π.χ. παραδοσιακών αξιών, τεχνικών, κ.λπ.) και «ανατροπή» και ο ρόλος της τέχνης στους µετασχηµατισµούς αυτούς είναι σηµαντικός. Η Τέχνη πρέπει, και σε κάποιο βαθµό µπορεί, να παράσχει τα εναλλακτικά σύµβολα επιτυχίας και status που τόσο έχει ανάγκη η τάση του ανθρώπου για διάκριση ή ανθρωπαρέσκεια ή και κτητικότητα. Σε πολλές και µακρές προηγούµενες ιστορικές περιόδους διαδραµάτισαν τα έργα τέχνης και αυτόν τον ρόλο. Ενσωµατώνουν σε ελάχιστη ύλη και µε ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας, το µέγιστο της προστιθέµενης αξίας, µιας αξίας καθαρά πνευµατικής και αισθητικής. Είναι το υπόδειγµα του φιλοπεριβαλλοντικού συµβόλου εάν αντιπαρατεθεί σε ένα αντίστοιχης αξίας, π.χ. αυτοκίνητο ως σύµβολο επιτυχίας και status. H EAA οφείλει να αναλύει τη διαφορά αυτή, να χρησιµοποιεί τα παραδείγµατα της τέχνης και να οδηγεί ακριβώς σε διαφοροποιηµένα σύµβολα επιτυχίας που αποσυνδέονται από την εντατική χρήση ύλης και ενέργειας. Οικονοµία Κοινωνική Πρόνοια ΕΑΑ Προστασία Περιβάλλοντος Πολιτισµός Θεσµοί Επιστήµη &Τεχνολογία Σχήµα 2. Το µοντέλο της διπλής πυραµίδας για το περιεχόµενο της ΕΑΑ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Συµπερασµατικά, η Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, αµέσως και εµµέσως µπορεί και πρέπει να ωφελείται όσο καλύτερα µπορεί από τη σύνδεσή της µε την Τέχνη σε πολλαπλά επίπεδα. Στο πρακτικό µε ανάπτυξη και διοχέτευση της ενέργειας και ενθουσιασµού των εκπαιδευοµένων σε δηµιουργικό έργο που ασκεί την καλαισθησία, επιδεξιότητες και ταλέντα, κοινωνικότητα, πνευµατικότητα, εκφραστικότητα και οξυδέρκεια. Το πρακτικό µπορεί άριστα να συνδυαστεί µε την ανάλυση της αισθητικής και τη θεωρητική καλλιτεχνική κατάρτιση και σύνθεση. Παράλληλα, η ανάλυση του έργου τέχνης και η πολυεπίπεδη σύνδεσή του µε το ιστορικό, πολιτισµικό, κοινωνικοοικονοµικό πλαίσιο µέσα στο οποίο δηµιουργήθηκε, ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 121

αποτελούν άριστο εργαλείο κατανόησης της επί µέρους συµβολής και των τριών παραµέτρων της ανάπτυξης (περιβαλλοντικής, κοινωνικής, οικονοµικής) αλλά και των συνθηκών που προηγήθηκαν ή και αυτών που επρόκειτο να ανατείλουν. Η Τέχνη µπορεί ακόµα να αξιοποιηθεί άριστα στη δηµιουργία προϋποθέσεων και ευκαιριών για τη ιεθνή Κατανόηση, συνεργασία και συνύπαρξη µεταξύ λαών και οµάδων. Τέλος η Τέχνη και τα έργα Τέχνης µπορούν να προσφέρουν εναλλακτικά σύµβολα status και επιτυχίας τα οποία έχουµε ανάγκη για αλλαγή του καταναλωτικού προτύπου ζωής. Αντιστρέφοντας την εξίσωση: η ισορροπία και ολιστική προσέγγιση που επιδιώκεται και ενίοτε επιτυγχάνεται από την ΕΑΑ είναι φυσικό να βοηθούν σε µια αξιόλογη καλλιτεχνική δηµιουργία χωρίς ποτέ να ξεχνάµε ότι η τέχνη πηγάζει από τη ζωή αλλά ούτε µπορεί ούτε χρειάζεται να ταυτίζεται µε αυτή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ UNECE, (2005). Strategy for Education for Sustainable Development adopted at the Highlevel meeting of Ministers of Environment and Education of UNECE Member States in Vilnius (Lithuania) on 17 March 2005. Rotger, Willy (1988). Constructive Concepts: A history of Constructive Art from Cubism to the Present. ABC Edition, Second Edition, Zurich. Une image peut en casher une autre : Archiboldo, Dali, Raetz. Galeries nationales Grand Palais/exposition organisee pre la RMN. Beaux Art Editions / TTM Editions, Paris, 2009. Goddard-Blythe, Sally (2007). Reflexes, Learning and Behaviour. A window into the child s mind. VAK Vertag. Lumma Klaus (2009). Buntstifte Statt Flimmerkiste. Art and Graphic Magazine, No 27, σελ. 62, 2009. Φιορεβάντες, Βασίλης (1999). Αισθητική και Σύγχρονη Τραγική Συνείδηση. Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα. Χορκχάιµερ, Μ. & Αντόρνο, Τ. (1990). «Η βιοµηχανία της κουλτούρας...» συλλογικό, Τέχνη και Μαζική Κουλτούρα». Ύψιλον, σελ. 69-121. Krausse, Anna (2006). Ιστορία της Ζωγραφικής: από την Αναγέννηση εώς σήµερα. Εκδ. Koneman, ελληνική µετάφραση Γ.Κ. Ελευθερουδάκης ΑΕ, Αθήνα. Scoullos M. (1987). International comprehension and problems of the contemporary environment: the role of environmental education background document of the UNESCO-UNEP. International Congress on Environmental Education Training, Moscow. USSRM 17-21 August 1987. Σκούλλος, Μιχάλης (2007). Εξέλιξη και Αρχές της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΕΑΑ). Θαλλώ-Περιοδική Έκδοση των Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Τεύχος 1 ο : Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Αειφορία, Ιούλιος 2007. ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ & Ι ΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙ ΟΥ 122