Καρδιο-αναπνευστικές προσαρμογές της άσκησης με περιορισμένη συχνότητα αναπνοής. Σύντομη ανασκόπηση.

Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας(2015) Τόμος 7,Τεύχος 4, 138-142 ISSN 1791-9649 Καρδιο-αναπνευστικές προσαρμογές της άσκησης με περιορισμένη συχνότητα αναπνοής. Σύντομη ανασκόπηση. Σταύρου Β. 1 1 Εργαστήριο Εργοσπιρομετρίας, Πανεπιστημιακή Πνευμονολογική Κλινική, ΠΓΝ Λάρισας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της μελέτης είναι να περιγραφεί η μέθοδος άσκησης με περιορισμένη συχνότητα αναπνοής και πως αυτή μπορεί να επηρεάσει θετικά την απόδοση των ασκούμενων μέσα από φυσιολογικές προσαρμογές που επιτυγχάνονται. Πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετικών άρθρων στις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων Pubmed, Scopus και στο Scholar Google με λέξεις-κλειδιά (άσκηση με: περιορισμένη συχνότητα αναπνοής, κράτημα αναπνοής, διαλειμματική κράτηση αναπνοής, εθελούσιος υποαερισμός) Η αναζήτηση περιλάμβανε ερευνητικές εργασίες και ανασκοπήσεις οι οποίες έχουν δημοσιευτεί στην ελληνική και αγγλική γλώσσα μεταξύ 1980-2013. Από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση παρατηρήθηκαν μεταβολές στο καρδιο-αναπνευστικό σύστημα που επηρεάζουν θετικά την απόδοση των αθλητών. Συμπερασματικά παρατηρήθηκε πως η άσκηση με περιορισμένη συχνότητα αναπνοής είναι μέθοδος άσκησης που μπορεί να επιφέρει βελτίωση στην απόδοση του αθλητή. Λέξεις κλειδιά: άσκηση, περιορισμένη συχνότητα αναπνοής, κράτημα αναπνοής, διαλειμματική κράτηση αναπνοής, εθελούσιος υποαερισμός, ενήλικες Υπεύθ. Αλ/φίας: Σταύρου Β. Εργαστήριο Εργοσπιρομετρίας, Πνευ/κή Κλινική, ΠΓΝ Λάρισας, Παν. Θεσσαλίας email: vasileiosstavrou@hotmail.com 138

Interscientific Health Care (2015) Vol 7, Issue 4, 138-142 ISSN 1791-9649 Cardio-pulmonary adjustments during exercise with reduced breath frequency. A short review Stavrou V. 1 1 Laboratory of Cardio-Pulmonary Testing, Respiratory Medicine Department, University Hospital of Larissa, Faculty of Medicine, University of Thessaly Larissa, Greece ABSTRACT The purpose of the study is to describe the method of exercise with reduced breath frequency and how it can positively affect the performance of athletes through the physiological adaptations achieved. A bibliographical review of relevant articles was conducted at the electronic data bases of Pubmed, Scopus and Scholar Google by key-words (exercise and reduced breath frequency, breath holding, intermittent breath holding, voluntary hypoventilation). The quest included researches and reviews which have been published in Greek and English language between 1980-2013. From the literature review, observed cardio-pulmonary adjustments and the exercise with reduced breath frequency can improve the athlete's performance. Keywords: exercise, reduced breath frequency, breath holding, intermittent breath holding, voluntary hypoventilation, adults ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η περιορισμένη συχνότητα αναπνοής (ΠΣΑ) είναι μέθοδος άσκησης που χρησιμοποιείται ευρέως σε αρκετά αθλήματα με θετικά αποτελέσματα στην βελτίωση της απόδοσης. Η άσκηση με ΠΣΑ έχει παρατηρηθεί να μειώνει τον αναπνεόμενο όγκο αέρα και να εμφανίζει υποξαιμία (Yamamoto et al., 1988) ενώ η υπερκαπνία που παρατηρείται κατά την άσκηση με ΠΣΑ περιγράφεται σαν υψηλή μερική πίεση του CO 2 στο αρτηριακό αίμα (>45 mmhg) ενώ η υποξαιμία περιγράφεται σαν χαμηλή πίεση αρτηριακού οξυγόνου (SpO 2 <90 ή PaΟ 2 <70mmHg). Η υπερκαπνία και η υποξία που εμφανίζονται κατά την άσκηση με ΠΣΑ χαρακτηρίζονται από την άπνοια η οποία οφείλεται κυρίως σε δυσκολία εξασφάλισης φυσιολογικών επιπέδων PaΟ 2 ή SpO 2 με αποτέλεσμα την κυτταρική υποξία (Barcroft, 1946). Ο μηχανισμός που ενεργοποιείται κατά την άσκηση με ΠΣΑ εστιάζεται στη λειτουργία που ενεργοποιεί το παρασυμπαθητικό σύστημα και ιδιαίτερα το πνευμονογαστρικό νεύρο το οποίο νευρώνει τους πνεύμονες. Τα σήματα που μεταφέρονται μέσω του πνευμονογαστρικού νεύρου όταν ο ασκούμενος εμφανίζει εθελούσιο υποαερισμό, προκαλεί αποκορεσμό (SpO 2 <90%) και διέγερση των κεντρικών χημειοϋποδοχέων του στελέχους. Το αυξημένο CO 2 στο αρτηριακό αίμα ελαττώνει το ph (<7,4) και μετατοπίζει τη καμπύλη κορεσμού της αιμοσφαιρίνης προς τα δεξιά με αποτέλεσμα να αυξάνεται η συχνότητα και το εύρος της αναπνοής ώστε να επανέλθει μέσω της διαδικασίας του υπεραερισμού Cor. Author: Stavrou V. Cardio-Pulmonary Testing Fac. of Medicine. Larissa, Greece email: vasileiosstavrou@hotmail.com 139

στα φυσιολογικά επίπεδα (ph 7,4, SpO 2 >96%). Σκοπός της αναζήτησης ήταν να καταγραφούν οι μηχανισμοί και η σχέση της άσκησης με περιορισμένη συχνότητα αναπνοής στις τρεις κατηγορίες ελέγχου α) προσαρμογές των αθλητών β) ενδοθωρακική πίεση και γ) υποξίας υψομέτρου. Η βιβλιογραφική ανασκόπηση στις ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων εμφάνισε 208 άρθρα από τα οποία χρησιμοποιήθηκε το 12% (Γράφημα 1). Γράφημα 1. Αποτελέσματα αναζήτησης άρθρων που εμφανίστηκαν και που χρησιμοποιήθηκαν στην ανασκόπηση (BH: κράτημα αναπνοής, IBH: διαλειμματική κράτηση αναπνοής, VH: εθελούσιος υποαερισμός). Άσκηση με ΠΣΑ και εθελούσιος υποαερισμός Η άσκηση σε συνθήκες υποαερισμού μπορεί να προκληθεί είτε κάνοντας άσκηση σε υψόμετρο είτε κατά την άσκηση σε επίπεδο θαλάσσης, ο αθλητής μπορεί να ελέγχει την συχνότητα αναπνοής κατά τη διάρκεια της άσκησης (Woorons et al., 2013). Ο έλεγχος της συχνότητας αναπνοής κατά την άσκηση είναι μια αμφιλεγόμενη μέθοδος άσκησης ως προς τις προσαρμογές που επιτυγχάνονται στο καρδιοαναπνευστικό σύστημα των ασκουμένων και την απόδοσή τους. Ο μηχανισμός αυτής της άσκησης εστιάζει στην προσαρμογή του ασκούμενου σε καταστάσεις υπερκαπνίας (αυξημένο CO 2 στο αρτηριακό αίμα), ώστε να μπορεί να κρατάει για περισσότερη ώρα την αναπνοή του κατά την εκτέλεση μια προσπάθειας. Η μέθοδος αυτή, είναι ένας γνωστός τρόπος άσκησης σε αθλητές τεχνικής κολύμβησης, κολύμβησης και συγχρονισμένης κολύμβησης ενώ αρκετοί μελετητές συχνά αναφέρουν αναερόβιες προσαρμογές (Maglischo, 2003). Σύμφωνα με τους Czuba et al., (2011), οι προσαρμογές της ΠΣΑ, που εμφανίζονται σε συνθήκες υποξίας, είναι παραπλήσιες με αυτές που εμφανίζονται κάνοντας άσκηση στο υψόμετρο. Στον πίνακα 1, καταγράφονται οι καρδιοαναπνευστικές προσαρμογές αθλητών ύστερα από προπόνηση με χρήση ΠΣΑ που σχετίζονται με τη βελτίωση της αναερόβιας και αερόβιας ικανότητάς τους. Άσκηση με ΠΣΑ και προσαρμογές αθλητών Οι Woorons et al., (2008), παρατήρησαν σε μελέτη τους με αυτοεπιλεγόμενη αναπνοή σε προπόνηση για 4 εβδομάδες να εμφανίζεται χαμηλός πνευμονικός όγκος, να μη μεταβάλλεται η αερόβια ικανότητα και το γαλακτικό κατώφλι. Ακόμα παρατήρησαν μείωση της οξέωσης του αίματος που προκαλείται από την άσκηση, στο 90% μέγιστης καρδιακής συχνότητας. Οι Alentejano et al., (2010), παρατήρησαν πως αθλήτριες της συγχρονισμένης κολύμβησης εμφανίζουν μεγαλύτερη ικανότητα στο κράτημα της αναπνοή τους σε δυναμική άπνοια έχοντας παράλληλα χαμηλή καρδιακή συχνότητα και το εύρημα αυτό το απέδωσαν σε προσαρμογή στο κράτημα της αναπνοής. Οι Woorons et al., (2011), αναφέρουν πως μια παρατεταμένη άσκηση με αυτοεπιλεγόμενη συχνότητα αναπνοή οδηγεί σε μεγαλύτερη καρδιακή δραστηριότητα, ανεξάρτητα από την υποξική επίδραση. Η μεγαλύτερη καρδιακή παροχή στην αυτοεπιλεγόμενη συχνότητα αναπνοής σε σύγκριση με την κανονική αναπνοή φαίνεται να είναι ο κύριος παράγοντας για την αντιστάθμιση της πτώσης της αρτηριακής περιεκτικότητας σε οξυγόνο. Η άσκηση με ΠΣΑ οδηγεί σε υποαερισμό, με αύξηση του CO 2 στο αρτηριακό αίμα (Miyasaka et al., 2002), ενώ η συστηματική άσκηση με ΠΣΑ (2 μήνες) μειώνει το αίσθημα για αναπνοή κατά την διάρκεια της κολύμβησης, σύμφωνα με τους Villien et al., (2005). Οι Taneja et al. (2010), παρατήρησαν σε μελέτη τους με μια μέτρηση-προσπάθεια, πως ο μηχανισμός βελτίωσης της ικανότητας για άσκηση με ΠΣΑ είναι αποτέλεσμα που επέρχεται με μακρόχρονη προσαρμογή στην οποία μειώνεται η παρασυμπαθητική λειτουργία που ενεργοποιεί την ανάγκη για αναπνοή. Παρατήρησαν ακόμα πως, η ηλικία και η συχνή άσκηση με ΠΣΑ είναι παράμετροι που επηρεάζουν την περιφερική χημειοανακλαστική διέγερση που συμβάλει στην αναπνοή με αυξημένο CO 2 με αποτέλεσμα, η διέγερση αυτή λόγω προσαρμογής, να οδηγεί σε ενεργοποίηση του συμπαθητικού. Οι Mizuno et al., (1990), εφάρμοσαν βραχυπρόθεσμο πρόγραμμα άσκησης σε υψόμετρο με διαλειμματική άσκηση και μειωμένη συχνότητα αναπνοής (υπομέγιστη ένταση) και από τα ευρήματα τους παρατήρησαν υψηλή συγκέντρωση γαλακτικού στο αίμα των αθλητών σε σύγκριση με την κανονική συχνότητα αναπνοής στην προπόνηση. Αντίθετα οι Town et al., (1990) και West et al., (2005) υποστηρίζουν πως η ΠΣΑ δεν επηρεάζει την εμφάνιση γαλακτικού. Ωστόσο η υψηλή συγκέντρωση γαλακτικού αποδίδεται στο είδος της άσκησης που απεικονίζει μια αυξημένη συμβολή της αναερόβιας γλυκόλυσης. Σύμφωνα με τους Woorons et al., (2010), 140

αυτή η μορφή άσκησης θα μπορούσε να συμβάλλει ώστε να βελτιωθεί ή να διατηρηθεί η αναερόβια ικανότητα διότι με αυτή τη μορφή άσκησης καθυστερεί την εμφάνιση του γαλακτικού στους μύες που ασκούνται. Οι Joulia et al., (2003), παρατήρησαν μετά από 3 μήνες άσκηση με ΠΣΑ και αξιολογώντας τη δυναμική άπνοια, μικρότερη συγκέντρωση γαλακτικού και απέδωσαν τη μεταβολή αυτή ως συνέπεια της βραδυκαρδίας που προκαλείται από τέτοιου είδους άσκηση που πιθανόν να μειώνει την αιμάτωση των μυών με αποτέλεσμα να μειώνεται ο αναερόβιος μεταβολισμός περιορίζοντας με αυτόν τον τρόπο την παραγωγή γαλακτικού. Τα αντικρουόμενα αποτελέσματα των μελετών πιθανόν να οφείλονται στα διαφορετικά πρωτόκολλα άσκησης που εφάρμοσαν οι ερευνητές στις μελέτες αυτές όπως η ένταση, η διάρκεια παρέμβασης, οι μυϊκές ομάδες άσκησης, η ηλικία και το φύλο των συμμετεχόντων κ.α.. Οι Σταύρου και συν (2013), παρατήρησαν πως η άσκηση με ΠΣΑ σε σύγκριση με την άσκηση με αυτοεπιλεγόμενη συχνότητα αναπνοής (16 εβδομάδες) επιφέρει μεταβολές στο μυοκάρδιο, μειώνοντας το πάχος του μεσοκοιλιακού διαφράγματος στη συστολή (-10,3±19,4) και διαστολή (-6,7±19,0). Επιπλέον κατέγραψαν βελτίωση της αερόβιας κατά 6% και της αναερόβιας ικανότητας κατά 4,7% σε αγωνίσματα της τεχνικής κολύμβησης (Σταύρου και συν, 2013). Άσκηση με ΠΣΑ και ενδοθωρακική πίεση Η παρέμβαση κατά την εκτέλεση της άσκησης με ΠΣΑ εστιάζει στο «κλείσιμο» του ανώτερου αναπνευστικού ώστε να μειωθεί η αναπνοή με αποτέλεσμα να παρατηρείται ο μηχανισμός Valsava. Ο μηχανισμός αυτός δημιουργεί αύξηση της ενδοθωρακικής πίεσης με επακόλουθη μεταβολή τη διατοιχωματική πίεση των καρδιακών κοιλοτήτων. Οι υδροστατικές πιέσεις που ασκούνται στα τοιχώματα κατά την άσκηση με ΠΣΑ πιθανόν να ερμηνεύουν αυξήσεις των τιμών των όγκων της αριστερής κοιλίας. Ο μηχανισμός αυτός εμφανίζει μείωση της υπεζωκοτικής πίεσης κατά την εισπνοή και αύξηση της κλίσης πίεσης μεταξύ φλεβικής δεξαμενής και δεξιάς κοιλίας με αποτέλεσμα την αύξηση του προφορτίου της δεξιάς κοιλίας (Armaganidis, 1997). Πίνακας 1. Παρουσίαση προγραμμάτων άσκησης με την χρήση της περιορισμένης συχνότητας αναπνοής και αποτελεσμάτων που παρουσίασε κάθε έρευνα. Συγγραφείς Εξεταζόμενοι Πρόγραμμα άσκησης Διάρκεια Αποτελέσματα Miyasaka 3 Κ 3x4x25m κολύμβηση άπνοη, 1 SpO 2 (σοβαρή υποξαιμία) και et al., 2002 δ 10 γρήγορες αναπνοές συνεδρία ΚΣ Joulia et al., 2003 8 ΤΡ (22 ετών) Δυναμική άπνοια με handgrip: 20s KA - 40s δ, 30% VO 2max 3 φορές/ εβδομάδα για 3μήνες Κ.Σ. στη δυναμική άπνοια, οξέωση αίματος και ανοχή στην υποξαιμία Woorons et al., 2007 10 ΤΡ (27 ετών) Υπομέγιστη δοκιμασία 5min κυκλοεργόμετρο, 70% VO 2max κανονική αναπνοή, 70% και 65% VO 2max στο ΑΚ 1 συνεδρία SaO 2, ΚΣ, δραστηριότητα αναπνευστικών μυών, προσαρμογές ίδιες με του υψομέτρου, βελτίωση αερόβιας/αναερόβιας ικανότητας Lemaitre et al., 2009 10 Κ (20 ετών ) 30s KA - 30s δ, 30% VO 2Peak, 4 φορές/ εβδομάδα για 3μήνες μέγιστης και υπομέγιστης άσκησης, V E, FEV 1, FVC και επίδοσης στα 50m και 200m κολύμβησης Alentejano et al., 2010 15 ΣΚ, 15 Ε (18 ετών) Στατική άπνοια: 5 σετ, 30s KA - 30s δ 3 συνεδρίες SaO 2 διάρκειας ΚΑ, αίσθημα αναπνοής στην άσκηση Kapus et al., 2010 8 ΜΑ (24 ετών) Δυναμική άπνοια, κυκλοεργόμετρο VO 2Peak ελεύθερη αναπνοή vs. ΠΣΑ 1 συνεχής δοκιμή SaO 2 η απόδοση επηρεάζεται από τη συχνότητα αναπνοής Woorons et al., 2011 7 Α (29 ετών) Διαλειμματική άσκηση, κυκλοεργόμετρο εναλλαγές στην αναπνοή (3 τύποι αναπνοής x5min 65% VO 2max ) 3 συνεδρίες SpO 2, ΚΣ, SV και Q, της μέσης αρτηριακής πίεσης Κ: κολυμβητές, ΤΡ: τριαθλητές, ΣΚ: συγχρονισμένη κολύμβηση, Ε: ελέγχου, Α: άνδρες, ΜΑ: μη αθλητές ΠΣΑ: περιορισμένη συχνότητα αναπνοής, ΚΑ: κράτημα αναπνοής, VO 2 max: μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου, SpO 2 : κορεσμός οξυγόνου με παλμική οξυμετρία, SαO 2 : κορεσμός αρτηριακού οξυγόνου, ΑΚ: αναπνευστικό κατώφλι, V E : κατά λεπτό αερισμός, FEV 1 : βίαιος εκπνεόμενος όγκος το 1 sec, FVC: βίαιη ζωτική χωρητικότητα, ΚΣ: καρδιακή συχνότητα, SV: όγκος παλμού και Q: καρδιακή παροχή, δ: διάλειμμα. Άσκηση με ΠΣΑ και υποξία υψομέτρου Η υποξία υψομέτρου προκαλεί ορμονική έκκριση της ερυθροποιτήνης που διεγείρει τον σχηματισμό ερυθροκυττάρων και αιμοσφαιρίνης, την αύξηση των μιτοχονδρίων καθώς και την αύξηση του δικτύου των τριχοειδών αγγείων. Αυτές οι μεταβολές έχουν ως αποτέλεσμα την καλύτερη δέσμευση Ο 2 από τους μύες κατά την άσκηση και την γρηγορότερη απομάκρυνση CO 2. Μελέτη του Czuba et al., (2011), αναφέρει 2% βελτίωση της αερόβιας ικανότητας αθλητών που ασκήθηκαν για 4 εβδομάδες σε συνθήκες υποξίας 141

υψομέτρου. Σύμφωνα με τους Woorons et al., (2007), οι προσαρμογές που υφίστανται οι αθλητές κατά την άσκηση με ασκήσεις εκούσιου υποαερισμού σχετίζονται με προσαρμογές παρόμοιες με αυτές που εμφανίζονται στο υψόμετρο. Η αερόβια ικανότητα των αθλητών που προπονούνται στο υψόμετρο βελτιώνεται από το 2-3-διφωσφογλυκερικό οξύ (2-3- DPG). Ο δείκτης 2-3-DPG εμφανίζεται σε καταστάσεις υποξίας, ερμηνεύει την μετατόπιση της καμπύλης κορεσμού της αιμοσφαιρίνης προς τα δεξιά και έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνει την παράδοση Ο 2 στους ιστούς αντισταθμίζοντας τη χαμηλότερη συγκέντρωση αιμοσφαιρίνης στο αίμα (Hespel et al., 1988). Η 2-3- DPG έχει παρατηρηθεί να αυξάνεται ύστερα από άσκηση σε υψόμετρο τόσο σε ενήλικες όσο και έφηβους αθλητές (Son et al., 2012). Οι Son et al., (2012), παρατήρησαν σημαντική αύξηση της ικανότητας μεταφοράς Ο 2, παρά τη μειωμένη παραγωγή EPO (-31%) μετά από προπόνηση σε υψόμετρο (2700 m) για 5 εβδομάδες. Οι συγκεντρώσεις των ερυθροκυττάρων, της αιμοσφαιρίνης, του αιματοκρίτη και του 2-3-DPG αυξήθηκαν σημαντικά κατά τη διάρκεια της έκθεσης στο υψόμετρο και μετά την επιστροφή στο επίπεδο της θάλασσας. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι οι μεταβολές στην 2-3-DPG δεν επιβεβαιώνονται σε όλες τις μελέτες και η μετατόπιση της καμπύλης κορεσμού Ο 2 μπορεί να μην οφείλεται αποκλειστικά σε αιματολογικούς παράγοντες (Weight et al., 1992). ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Από την βιβλιογραφική ανασκόπηση παρατηρούμε πως η άσκηση με περιορισμένη συχνότητα αναπνοής είναι μέθοδος άσκησης που μπορεί να επιφέρει βελτίωση στην απόδοση του ασκούμενου. Ωστόσο, η βελτίωση της απόδοσης μπορεί να επιτευχθεί με σωστό σχεδιασμό και με ασφαλή χρήση της συχνότητας αναπνοής ώστε να αποφευχθούν ανεπιθύμητες υπερκαπνικές καταστάσεις στον ασκούμενο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alentejano, C.T., Marshall, D., & Bell, J.G. (2010). Breath holding with water immersion in synchronized swimmers and untrained women. Research in Sports Medicine, 18, 97-114. Armaganidis, A. (1997). Heart lung interaction during mechanical ventilation: effects on loading conditions. Intensivmed 34: 696-705 Barcroft, J. (1946). Researches on pre-natal life. Blackwell Scientific Publications, Oxford. Czuba, M., Waskiewicz, Z., Zajac, A., Poprzecki, S., Cholewa, J., &Roczniok, R. (2011). The effects of intermittent hypoxic training on aerobic capacity and endurance performance in cyclists. Journal of Sports Science and Medicine, 10, 175-183. Hespel, R.T., Lijnen, P., Fagard, R., Van Hoof, R., Goossens, W., & Amery, A. (1988). The effects of training on erythrocyte 2,3-diphospoglycerate in normal men. European Journal of Applied Physiology. 57, 456. Joulia, F, Steinberg, J.G., Faucher, M, Jamin, T, Ulmer, C, Kipson, N, &Jammes, Y. (2003). Breath-hold training of humans reduces oxidative stress and blood acidosis after static and dynamic apnea. Respiratory Physiology & Neurobiology, 137, 19-27. Kapus, J., Kapus, V., Štrumbelj, B., &Ušaj, A. (2010). Can high intensity workloads be simulated at moderate intensities by reduced breathing frequency? Biology of Sport, 27:163-168. Lemaitre, F., Seifert, L., Polin, D., Juge, J., Chollet, C., &Chollet, D. (2009). Apnea training effects on swimming coordination. Journal of Strength and Conditioning Research, 23, 1909-1914. Maglischo, E.W. (2003). Swimming Fastest. Champaign IL: Human Kinetics. Miyasaka, K., & Suzuki, Y. (2002). Unexpectedly severe hypoxia during sprint swimming. Journal of Anesthesia, 16, 90-91. Mizuno, M., Juel, C., Bro-Rasmussen, T., Mygind, E., Schibye, B., Rasmussen, B., &Saltin, B. (1990). Limb skeletal muscle adaptation in athletes after training at altitude. Journal of Applied Physiology, 68,496-502. Son, H.J., Kim, H.J, Kim, J.H., Ohno, H., Kim, C.K. (2012). Erythropoietin, 2,3 DPG, oxygen transport capacity, and altitude training in adolescent Alpine skiers. Aviation Space Environmental Medicine, 83, 50-53. Taneja, I., Medow, M.S., Clarke, D.A., Ocon A.J., & Stewart, J.M. (2010). Postural change alters autonomic responses to breath-holding. Clinical Autonomic Research, 20, 65-72. Town, G.P., &Vanness, J.M. (1990). Metabolic responses to controlled frequency breathing in competitive swimmers. Medicine & Science in Sports & Exercise,22, 112-116. Villien, F., Yu, Μ.,Barthelemy, P., &Jammes, Y. (2005). Training to yoga respiration selectively increases respiratory sensation in healthy man. Respiratory Physiology & Neurobiology, 146, 85-96. Weight, LM., Alexander, D., Elliot, T., & Jacobs, P. (1992). Erythropoietic adaptations to endurance training. European Journal of Applied Physiology and Occupational Physiology, 64, 444-448. West, S.A., Drummond, M.J., Vanness, J.M., &Ciccolella, M.E. (2005). Blood lactate and metabolic responses to controlled frequency breathing during graded swimming. Journal of Strength and Conditioning Research, 19,772-776. Woorons, X., Bourdillon, N., Lamberto, C., Vandewalle, H., Richalet, J-P., Mollard, P., &Pichon, A. (2011). Cardiovascular responses during hypoventilation at exercise. International Journal of Sports Medicine, 32, 438-445. Woorons, X., Bourdillon, N., Vandewalle, H., Lamberto, C., Richalet, J-P., Mollard, P., &Pichon, A. (2010). Exercise with hypoventilation induces lower muscle oxygenation and higher blood lactate concentration: role of hypoxia and hypercapnia. European Journal of Applied Physiology, 110, 367-377. Woorons, X., Franc ois-xavier Gamelinb, Christine Lamberto, 1Aurélien Pichona, Jean Paul Richaleta (2013). Swimmers can train in hypoxia at sea level through voluntary hypoventilation. Respir. Physiol. Neurobiol. Woorons, X., Mollard, P., Pichon, A., Duvallet, A., Richalet, J.P., &Lamberto, C. (2007). Prolonged expiration down to residual volume leads to severe arterial hypoxemia in athletes during submaximal exercise. Respiratory Physiology & Neurobiology, 158, 75-82. Woorons, Χ.,Mollard, P., Pichon, A., Duvallet, A., Richalet, J.P., &Lamberto, C. (2008). Effects of a 4-week training with voluntary hypoventilation carried out at low pulmonary volumes. Respiratory Physiology and Neurobiology, 160, 123-130. Yamamoto, Y., Muthh, Y., Kobayashi, H. & Miyashita, M. (1987). Effects of reduced frequency breathing on arterial hypoxemia during exercise. Eur J ApplPhysiolOccupPhysiol, 56(5):522-7. ΣταύρουΒ, Τουμπέκης, Α. Σγάντζος, Μ. &Καρέτση, Ε. (2013). Μεταβολές του μυοκαρδίου και της απόδοσης μετά από προπόνηση 16-εβδομάδων με περιορισμένη συχνότητα αναπνοής. Πρακτικά: 11 ο Διεθνές Συνέδριο Αθλητιατρικής Εταιρείας Ελλάδος, σελ 24. 142