Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο 71 003, Κρήτη Τηλ. 2810-394603, email: kliniki.diatrofis@med.uoc.gr Πρόγραµµα πρόληψης και πρώιµης διάγνωσης παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νοµό Ηρακλείου Κρήτης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης www.child-obesity.gr ðáéäéêþ ðá õ áñêéü - ôï ðñüãñáììá Εργαστήριο ιατροφής & Επιδηµιολογίας Νοσηµάτων ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 1 ÔÅÕ ÏÓ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr
Δυο λόγια για την παιδική παχυσαρκία Μέχρι πρόσφατα το πλεονάζον βάρος στα παιδιά ήταν ένας δείκτης καλής υγείας, καθώς η άποψη «όσο πιο μεγαλόσωμο είναι το παιδί, τόσο το καλύτερο», ήταν ευρέως αποδεκτή [1]. Στις μέρες μας, όμως, η αντίληψη αυτή τείνει να εγκαταλειφθεί γιατί η παιδική παχυσαρκία έχει λάβει πλέον διαστάσεις επιδημίας και οι επιπτώσεις της τόσο στην σωματική όσο και στην ψυχική και κοινωνική υγεία του παιδιού είναι σοβαρές και σε πολλές περιπτώσεις μη αναστρέψιμες [2]. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, τα μεταβολικά νοσήματα που σχετίζονται με την παιδική παχυσαρκία (κυρίως ινσουλινοαντίσταση, υπέρταση και δυσλιπιδαιμία), διότι έχει παρατηρηθεί ότι ακολουθούν τα υπέρβαρα/παχύσαρκα παιδιά και στην ενήλικο ζωή. Ήδη από την ενδομήτριο ζωή, παράγοντες όπως η παχυσαρκία της μητέρας, η υπερβολική πρόσληψη βάρους και το κάπνισμα στην εγκυμοσύνη φαίνεται να σχετίζονται με τη μετέπειτα εμφάνιση παχυσαρκίας στο παιδί [3]. Η περίοδος της βρεφικής και πρώτης παιδικής ηλικίας αποτελεί μια κρίσιμη και ταυτόχρονα μοναδική περίοδο για την ανάπτυξη του ατόμου. Σε αυτά τα πρώτα χρόνια της ζωής του, το άτομο είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο σε διατροφικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, οι οποίοι ενοχοποιούνται, μεταξύ άλλων, και για την ανάπτυξη της παχυσαρκίας [5]. Ο βρεφικός θηλασμός παίζει προστατευτικό ρόλο στην ανάπτυξη της παιδικής παχυσαρκίας [5], ενώ άλλες μελέτες δείχνουν ότι ο γρήγορος ρυθμός της σωματικής ανάπτυξης στη βρεφική ηλικία πιθανώς να αυξάνει τον κίνδυνο για μετέπειτα εμφάνιση παχυσαρκίας και μεταβολικών επιπλοκών [6]. Άλλοι παράγοντες που σχετίζονται με την ανάπτυξη της παιδικής παχυσαρκίας στην προσχολική ηλικία είναι το εκπαιδευτικό επίπεδο και η επαγγελματική κατάσταση της μητέρας, το ποιος φροντίζει/απασχολεί καθημερινά το παιδί (παιδικός σταθμός, γιαγιάδες, γονείς, κ.ά.), η κατανάλωση γευμάτων του παιδιού με άλλα μέλη της οικογένειας, καθώς και ο ημερήσιος χρόνος τηλεθέασης [3]. Επίσης, κάποιοι περιβαλλοντικοί ρύποι, δηλαδή χημικές ουσίες που σχετίζονται π.χ. με την έκθεση σε ρύπους της ατμόσφαιρας και του νερού, πιθανόν να διαδραματίζουν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη της παιδικής παχυσαρκίας διαταράσσοντας την ορμονική/ ενδοκρινική ισορροπία του οργανισμού [7]. 2
Σημασία πρόληψης, έγκαιρης διάγνωσης και παρέμβασης στην παιδική παχυσαρκία Η προσχολική ηλικία είναι μια ιδανική περίοδος για την πρόληψη και την έγκαιρη διάγνωση της παιδικής παχυσαρκίας. Τα παιδιά σε αυτήν την ηλικία είναι ευκολότερο να πραγματοποιήσουν αλλαγές στη συμπεριφορά τους συγκριτικά με τα μεγαλύτερα παιδιά, τους εφήβους και τους ενήλικες [8]. Παράλληλα, η ανάπτυξη παχυσαρκίας στα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι λιγότερο συχνή σε σύγκριση με τα μεγαλύτερα παιδιά [9]. Επομένως, η υιοθέτηση συνηθειών που προστατεύουν και προάγουν την υγεία του παιδιού από την προσχολική ηλικία είναι πολύ σημαντική και ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι: το φαινόμενο της παιδικής παχυσαρκίας έχει πάρει διαστάσεις επιδημίας, τα παχύσαρκα παιδιά έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να γίνουν παχύσαρκοι ενήλικες και η παχυσαρκία είναι δύσκολο να θεραπευτεί αφότου εγκατασταθεί. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι οι δράσεις των φορέων δημόσιας υγείας, οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί και οι επιστήμονες υγείας θα πρέπει να προσανατολιστούν και προς αυτήν την ηλικιακή ομάδα. ÐÁ ÕÓÁÑÊÏÓ ÅÍÇËÇÊÁÓ ÊáñäéáããåéáêÝò ÐáèÞóåéò Óáê áñþäçò ÄéáâÞôçò ÐíåõìïíïëïãéêÝò ÐáèÞóåéò Èíçóéìüôçôá ÍÏÓÇÑÁ ÐÁ ÕÓÁÑÊÏ ÐÁÉÄÉ Ôá Üëëá ðáéäéü ìå êïñïúäåýïõí óèìá Óáê áñþäçò ÄéáâÞôçò & ÌõïóêåëåôéêÜ ðñïâëþìåôá äõó åñáßíïõí êáé åìðïäßæïõí ôçí óùìáôéêþ äñáóôçñéüôçôá êáé ðñïêáëïýí êáôüèëéøç êáé áìçëþ áõôïðåðïßèçóç ο Κύκλος της παιδικής παχυσαρκίας ÐÁ ÕÓÁÑÊÏ ÐÁÉÄÉ ÕÃÉÅÓ ÐÁÉÄÉ Ôñüöéìá ðëïýóéá óå ëéðáñü Äåí åßìáé êáëüò óôá óðïñ Ôçëåüñáóç Ðáé íßäéá óôïí õðïëïãéóôþ ÕÐÅÑÂÁÑÏ ÐÁÉÄÉ ÊïõñÜæïìáé íá áíåâáßíù ôéò óêüëåò 3
Στόχοι του προγράμματος Οι στόχοι του Προγράμματος πρόληψης και πρώιμης διάγνωσης παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης είναι οι εξής: Η εκτίμηση των διατροφικών συνηθειών των παιδιών στην προσχολική ηλικία. Η εκτίμηση της σωματικής ανάπτυξης και η πρώιμη διάγνωση παχυσαρκίας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, καθώς και η παράλληλη διερεύνηση των επιπέδων της αρτηριακής πίεσης και των λιπιδίων αίματος στα παιδιά αυτά. Η εφαρμογή ενός προγράμματος παρέμβασης με σκοπό την ενημέρωση και εκπαίδευση των γονέων, των εκπαιδευτικών και των παιδιών για την τροποποίηση των συμπεριφορών που σχετίζονται με την παχυσαρκία στην προσχολική ηλικία, στον νομό Ηρακλείου Κρήτης. 4
Πληθυσμός προγράμματος Συνολικά προσεγγίστηκαν 1278 οικογένειες, οι οποίες ενημερώθηκαν και κλήθηκαν να συμμετάσχουν στο Πρόγραμμα Πρόληψης και Πρώιμης Διάγνωσης Παχυσαρκίας σε Παιδιά Προσχολικής Ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης. Για τον κλινικό έλεγχο των παιδιών, η προσέγγιση έγινε έναν μήνα περίπου πριν το παιδί τους συμπληρώσει τα 4 έτη και κατά το χρονικό διάστημα 08/2011-12/2012. Συνολικά, 904 οικογένειες (ποσοστό συμμετοχής 70,7%) δέχτηκαν να συμμετάσχει το παιδί τους στο πρόγραμμα και τελικά εξετάστηκαν 929 παιδιά (879 από μονές και 50 από δίδυμες κυήσεις) στην ηλικία των 4 ετών. 5
Εκτίμηση των διατροφικών συνηθειών των παιδιών Η αξιολόγηση των διατροφικών συνηθειών των παιδιών στην ηλικία των 4 ετών έγινε με τη χρήση ενός σταθμισμένου ημιποσοτικού ερωτηματολογίου συχνότητας κατανάλωσης τροφίμων. Η μέτρηση της αποδοχής του μοντέλου της μεσογειακής διατροφής στην παιδική ηλικία έγινε με τη χρήση της σταθμισμένης κλίμακας KidMed. Η εκτίμηση των διατροφικών συνηθειών ολοκληρώθηκε σε 1081 παιδιά. Η συμπλήρωση του διατροφικού ερωτηματολογίου έγινε με τηλεφωνική συνέντευξη στον γονέα/κηδεμόνα του παιδιού από εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό. 6
Εκτίμηση της σωματικής ανάπτυξης των παιδιών Η αξιολόγηση της σωματικής ανάπτυξης των παιδιών στη ηλικία των 4 ετών πραγματοποιήθηκε από εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό κατά το χρονικό διάστημα Οκτώβριος 2011-Δεκέμβριος 2012, σε χώρους του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου και σε δημόσια Κέντρα Υγείας στην επαρχία του νομού Ηρακλείου. Η συνάντηση με τα παιδιά και τους γονείς περιελάμβανε τις παρακάτω μετρήσεις/ διαδικασίες: Μετρήσεις σωματικής ανάπτυξης και διάγνωση παιδικής παχυσαρκίας: Ύψος, βάρος και Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ). Από αυτά τα δεδομένα αξιολογήθηκε η σωματική ανάπτυξη ενός παιδιού σύμφωνα με τις αντίστοιχες καμπύλες ανάπτυξης: βάρος για ηλικία, ύψος για ηλικία και ΔΜΣ για ηλικία. Βάσει του ΔΜΣ πραγματοποιήθηκε η κατηγοριοποίηση των παιδιών σε ελλιποβαρή, φυσιολογικού βάρους, υπέρβαρα και παχύσαρκα. Περίμετρος μέσης, προκειμένου να εκτιμηθεί η κεντρικού τύπου παχυσαρκία. Δερματικές πτυχές. Με αυτή τη μέθοδο μετρήθηκε το υποδόριο λίπος σε 4 ανατομικά σημεία στο κάθε παιδί και, κατόπιν, με τη χρήση κατάλληλων εξισώσεων οι μετρήσεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν για τον υπολογισμό του ποσοστού λίπους στο σώμα, αλλά και της μάζας του σωματικού λίπους. Συμπληρωματικά συλλέχθηκαν δεδομένα που ήταν καταγεγραμμένα στα βιβλιάρια υγείας των παιδιών, όπως οι μετρήσεις του βάρους, ύψους και της περιμέτρου κεφαλής που είχαν πραγματοποιηθεί από τη γέννηση μέχρι την προσχολική ηλικία, στα πλαίσια των τακτικών επισκέψεων των παιδιών στον παιδίατρό τους. Σκοπός ήταν η αξιολόγηση του ρυθμού ανάπτυξης έως και την παρούσα ηλικία των παιδιών. 7
Αρτηριακή πίεση και λιπίδια αίματος: Μέτρηση αρτηριακής πίεσης. Πραγματοποιήθηκαν πέντε διαδοχικές μετρήσεις σε κάθε παιδί και έπειτα υπολογίστηκε ο μέσος όρος της συστολικής και της διαστολικής αρτηριακής πίεσης, καθώς και των παλμών ανά λεπτό. Μέτρηση βιοδεικτών παχυσαρκίας. Από το αίμα που συλλέχθηκε πραγματοποιήθηκε ο προσδιορισμός των λιπιδίων αίματος: ολική χοληστερίνη, LDL- χοληστερίνη, HDL- χοληστερίνη και τριγλυκερίδια. Αξιολόγηση παραγόντων που σχετίζονται με την σωματική ανάπτυξη των παιδιών και την ανάπτυξη παιδικής παχυσαρκίας: Παράλληλα με την κλινική εξέταση και αξιολόγηση των παιδιών στα 4 έτη, πραγματοποιήθηκε προσωπική συνέντευξη στον γονέα/κηδεμόνα. Ο σκοπός της συνέντευξης ήταν η λήψη πληροφοριών σχετικά με το ιατρικό ιστορικό και τον τρόπο ζωής των παιδιών, την έκθεσή τους σε ορισμένους περιβαλλοντικούς παράγοντες (έκθεση στον ήλιο, κατανάλωση νερού, κ.λ.π.), τον ύπνο τους, την απασχόλησή τους κατά τη διάρκεια της ημέρας (τηλεθέαση, χρόνο που αφιερώνουν οι γονείς στην ενασχόληση με τα παιδιά, κλπ.), καθώς και ορισμένα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά (εργασία γονέων, οικογενειακή κατάσταση και αριθμός παιδιών). Επιπλέον, χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα που είχαν συλλεχθεί κατά την κύηση, τον τοκετό και σε άλλες χρονικές στιγμές της ζωής του παιδιού (8η-10η εβδομάδα, 6 μηνών και 18 μηνών). 8
Βιβλιογραφία 1. de Onis, M., M. Blossner, and E. Borghi, Global prevalence and trends of overweight and obesity among preschool children. American Journal of Clinical Nutrition, 2010. 92(5): p. 1257-1264. 2. Daniels, S.R., Complications of obesity in children and adolescents. Int J Obes (Lond), 2009. 33 Suppl 1: p. S60-5. 3. Weden MM, Brownell P, Rendall MS. Prenatal, perinatal, early life, and sociodemographic factors underlying racial differences in the likelihood of high body mass index in early childhood. Am J Public Health. 2012. 102(11):2057-67. 4. Dubois L, Girard M. Early determinants of overweight at 4.5 years in a population-based longitudinal study. Int J Obes (Lond). 2006. 30(4):610-7. 5. Weng SF, Redsell SA, Swift JA, Yang M, Glazebrook CP. Systematic review and meta-analyses of risk factors for childhood overweight identifiable during infancy. Arch Dis Child. 2012 Dec;97(12):1019-26. 6. Tounian P. Programming towards childhood obesity. Ann Nutr Metab. 2011;58 Suppl 2:30-41. 7. DiVall SA. The influence of endocrine disruptors on growth and development of children. Curr Opin Endocrinol Diabetes Obes. 2013 Feb;20(1):50-5. 8. Goldfield GS, Harvey A, Grattan K, Adamo KB. Physical activity promotion in the preschool years: a critical period to intervene. Int J Environ Res Public Health. 2012 Apr;9(4):1326-42 9. Weng Y. Disparities in pediatric obesity in the United States. Adv Nutr. 2011 Jan;2(1):23-31 10. Lobstein T, Jackson-Leach R. Estimated burden of paediatric obesity and co-morbidities in Europe. Part 2. Numbers of children with indicators of obesity-related disease. Int J Pediatr Obes. 2006; 1, 33-41. Επιστημονική Υπεύθυνη Προγράμματος Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιμέλεια κειμένων Παχυσαρκίας Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσικής Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Μελέτη Μητέρας - Παιδιού Κρήτης Επιστημονικοί Υπεύθυνοι Κογεβίνας Μανόλης, Καθηγητής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα και Centre for Research in Environmental Epidemiology (CREAL), Βαρκελώνη Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Ομάδα Επιστημονική Ομάδα Ανουσάκη Δέσποινα, Κοινωνική Λειτουργός Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Αποστολάκη Ιωάννα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος Λεβεντάκου Βασιλική, Χημικός, MSc, MPH Βασιλάκη Μαρία, Ιατρός, Δρ Επιδημιολογίας Μαθιανάκη Κλεοπάτρα, Παιδίατρος Βαφειάδη Μαρίνα, Βιολόγος, MSc Μαντζουράνη Ευαγγελία, Καθηγήτρια Παιδιατρικής Βενυχάκη Μαρία, Επίκουρος Καθηγήτρια Κλινικής Χημείας Μαργιωρής Ανδρέας, Καθηγητής Κλινικής Χημείας Γερμανάκης Ιωάννης, Επίκ. Καθ. Παιδιατρικής (Παιδοκαρδιολογία) Ματαλλιωτάκη Στέλλα, Νοσηλεύτρια Δαράκη Βασιλική, Ιατρός Ενδοκρινολόγος Μπίτσιος Παναγιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής Δερμιτζάκη Ειρήνη, Χημικός, PhD Μυριδάκης Αντώνης, Χημικός, MSc Ιακωβείδης Μηνάς, Τεχνολόγος Γεωπονίας, MSc Παπαδοπούλου Λίλα, Διατροφολόγος, PhD Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Σαβουλίδη Κατερίνα, Φυσικοθεραπεύτρια-Εκπαιδευτικός, MPH Καρακώστα Πολυξένη, Ιατρός Βιοπαθολόγος Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσ. Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Στειακάκη Ευτυχία, Αν. Καθ. Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Στεφάνου Ευριπίδης, Καθηγητής Περιβαλλοντικής Χημείας Κουβαράκης Αντώνης, Χημικός, PhD Τσατσάνης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Χημείας Κουτάντου Χριστίνα, Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων Φειδά Δανάη, Βιολόγος, MSc Κούτης Αντώνης, Ιατρός Κοινωνικής Ιατρικής, Δρ. Παν.Κρήτης Φθενού Ελένη, Γενετίστρια, PhD Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Φιλαλήθης Τάσος, Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Κριτσωτάκης Γεώργιος, PhD, Νοσηλευτής, Καθηγ. Εφαρμογών Χαλκιαδάκη Γεωργία, Βιολόγος, PhD Στατιστική Υποστήριξη Ρουμελιωτάκη Θεανώ, Στατιστικός, MPH Γεωργίου Βαγγέλης, Βιοστατιστικός, MSc Μηχανικός Πολυμέσων Μηλολιδάκης Γιάννης, Προγραμματιστής Η/Υ, MSc Διοικητική Υποστήριξη Φασουλάκη Μαρία, Κοινωνική Ανθρωπολόγος 1 Αυτό το έντυπο έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr