ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Σχολή Κοινωνικών Επιστημών ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Σχολή Κοινωνικών Επιστημών ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ ΠΛΑΚΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Επιβλέπων καθηγητής: Τσιλιμίγκας Γεώργιος Μέλη επιτροπής: Κουκούλας Σωτήριος Σιδηρόπουλος Γεώργιος Φοιτητής: Μεταξάκης Γεώργιος Α.Μ. 6/03/030 ΜΥΤΙΛΗΝΗ 202

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πολεοδομική εξέλιξη των Ευρωπαϊκών πόλεων ως τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου χαρακτηρίστηκε από την επέκταση του αστικού χώρου σε προαστιακές περιοχές. Παράλληλα, τέθηκαν στο περιθώριο τα ιστορικά αστικά κέντρα. Μεταπολεμικά η περιθωριοποίηση δημιούργησε σημαντικά προβλήματα και οδήγησε στη βούληση τα ιστορικά κέντρα να ανακτήσουν τον πληθυσμό τους και να έχουν δυναμικό ρόλο στη λειτουργία της πόλης. Η βούληση αυτή εκφράστηκε μέσα από προγράμματα αναβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος, που στόχευαν στην αντιμετώπιση των παραγόντων υποβάθμισης και στην ενίσχυση της κατοικίας. Σήμερα, έχοντας διανύσει μεγάλο χρονικό διάστημα σχεδιασμού, εκτέλεσης και εφαρμογής τέτοιων προγραμμάτων, μπορεί να κριθεί κατά πόσο πέτυχαν τους αρχικούς τους στόχους. Επομένως, μελετάται ο βαθμός στον οποίο η αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος μπορεί να μεταβάλλει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, μιας περιοχής, όπως λ.χ τον πληθυσμό. Η ιδιαιτερότητα της εργασίας αυτής έγγειται στην εισαγωγή μιας γεωγραφικής οπτικής στην εξέταση του φαινομένου, η οποία τονίζεται από την διεπιστημονικότητα της έρευνας και κυρίως τη σύνθεση αντιλήψεων της Κοινωνικής Γεωγραφίας, της Πολεοδομίας και της Αρχιτεκτονικής. Φωτογραφία Εξώφυλλου: Ρωμαϊκή Αγορά (Πηγή: www.panoramio.com) 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...5 ΜΕΡΟΣ Α' ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ... 2. ΟΡΙΣΜΟΣ... 2.2 ΕΙΔΗ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ... 3.2. Νομικός διαχωρισμός...3.2.2 Επιστημονικός διαχωρισμός... 3.2.3 Το φαινόμενο Gentrification... 4.3 ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ ΠΛΑΚΑΣ 979-2002...6 2 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ... 9 2. ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ...9 2.2 ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ... 2 2.3 ΒΙΕΝΝΗ...24 2.4 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ... 27 2.5 ΜΠΟΛΟΝΙΑ... 30 2.6 ΣΤΟΚΧΟΛΜΗ... 33 3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 36 3. ΔΟΜΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ... 36 3.. Ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης... 36 3..2 Συσχετίσεις... 39 3.2 ΣΥΛΛΟΓΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ...4 3.3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ... 45 3.3. Συλλογή, διαχείριση, αποθήκευση...45 3.3.2 Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών... 47 3.3.3 Συσχετίσεις... 5 ΜΕΡΟΣ Β' 4 ΑΝΑΛΥΣΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ...54 4. ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ...54 4.. Κτίρια...54 4..2 Κατοικίες...63 4..3 Αντικειμενικές Αξίες... 65 4..4 Δημόσιοι χώροι... 67 3

4..5 Αρχαιολογικοί χώροι / Νεότερα μνημεία...67 4..6 Διατηρητέα Κτίρια... 70 4..7 Αστικό Τοπίο... 72 4.2 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ...76 4.2. Πληθυσμος... 76 4.2.2 Ηλικιακή δομή... 77 4.2.3 Οικογενειακή κατάσταση...80 4.2.4 Επαγγελματική ενασχόληση... 8 4.2.5 Εθνικότητα... 82 4.3 ΡΟΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ... 83 4.4 ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ...86 4.4. Εμπορικές Επιχειρήσεις... 86 4.4.2 Γραφεία... 89 4.4.3 Βιοτεχνίες...90 4.4.4 Ξενοδοχεία... 9 4.4.5 Άλλες δραστηριότητες... 92 4.5 ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ... 92 4.6 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΥΠΟΔΟΜΕΣ... 93 4.6. Δημόσιες Υπηρεσίες... 93 4.6.2 Εκπαιδευτικά Ιδρύματα... 94 4.6.3 Πολιτιστικοί χώροι...94 4.6.4 Θρησκευτικοί χώροι...94 5 ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ...97 5. ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ & ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΑ ΚΤΙΡΙΑ... 97 5.2 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ... 99 5.3 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ & ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΧΩΡΟΙ ΠΕΖΟΔΡΟΜΟΙ... 0 5.4 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ & ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ... 03 5.5 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ & ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ...05 ΜΕΡΟΣ Γ' 6 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...09 6. ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ... 09 6.2 ΛΟΙΠΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...9 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...23 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Προγράμματα αναπλάσεων υλοποιήθηκαν μεταπολεμικά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πολλά εξ αυτών εφαρμόστηκαν σε ιστορικά κέντρα, προκειμένου να αντιμετωπίσουν συγκεκριμένα προβλήματα όπως η απομάκρυνση της κατοικίας, η κυριαρχία του τριτογενούς τομέα κ.α. Τέτοιες περιοχές εμφανίζουν ορισμένες ιδιαιτερότητες, που οφείλονται στην ιστορικότητα τους και στη θέση τους μέσα στον αστικό ιστό. Τα κτίρια και γενικότερα ολόκληρη η δομή δημιουργήθηκε σε προγενέστερη περίοδο για να εξυπηρετεί τις τότε ανάγκες. Πλέον, πρέπει να μετεξελιχθεί και να προσαρμοστεί στις σύγχρονες απαιτήσεις2. Παράλληλα, το ιστορικό κέντρο λόγω της θέσης του μέσα στη δομή της πόλης, προσελκύει τριτογενείς δραστηριότητες. Η ιστορική αξία και η κεντρική θέση κάνουν επιβεβλημένη την παρέμβαση διατήρησης για λόγους πολιτιστικής κληρονομιάς, λειτουργικότητας και αισθητικής3. Ταυτόχρονα, ο χώρος χαρακτηρίζεται από συνεχή και αδιάλειπτη κατοίκηση καθώς και παλαιότητα του κτιριακού όγκου. Τα χαρακτηριστικά αυτά περιορίζουν ως ένα βαθμό τις δυνατότητες παρεμβάσεων. Το σύνολο των προαναφερόμενων παραγόντων, συνδυαστικά, κάνει ιδιαίτερη τη διαχείριση των ιστορικών αστικών κέντρων καθώς και τις επεμβάσεις που πραγματοποιούνται εντός αυτών. Η παρούσα εργασία εστιάζει στα ιστορικά κέντρα καθώς αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία αναπλάσεων και μελετά την επίδραση ενός αναβαθμισμένου αστικού χώρου στα κοινωνικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής. Πρόγραμμα αναβάθμισης ιστορικού αστικού κέντρου εφαρμόστηκε στην Αθήνα και συγκεκριμένα στη συνοικία της Πλάκας, τη δεκαετία του 80. Το ιστορικό τμήμα της ελληνικής πρωτεύουσας γειτνιάζει στα ανατολικά με την κεντρική πλατεία της πόλης (Πλατεία Συντάγματος), όπου υπάρχουν το Ελληνικό Κοινοβούλιο, η προεδρική και πρωθυπουργική κατοικία και ένα σύνολο πάρκων (Εθνικός Κήπος, Ζάππειο κ.α.). Στην πλατεία Συντάγματος, στο εμπορικό τρίγωνο 4 που εκτείνεται βόρεια και στο Θησείο 5 που βρίσκεται δυτικά της Πλάκας, κυριαρχούν τριτογενείς δραστηριότητες. Στα νοτιοδυτικά, η Πλάκα οριοθετείται από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης και άλλους αρχαιολογικούς χώρους (Άρειος Πάγος6, Αρχαία Αγορά7, Ρωμαϊκή Αγορά8). Στα νότια, η περιοχή οριοθετείται από την οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ένα εμπορικό πεζόδρομο της πόλης. Ακόμα, γειτνιάζει με το μουσείο της Ακρόπολης. Γενικότερα, από τα παραπάνω διαπιστώνεται ότι η συνοικία βρίσκεται ανάμεσα σε ένα δίπολο εμπορικών και αρχαιολογικών χρήσεων (διάγραμμα ). Με βάση το ειδικό πολεοδομικό διάταγμα9 καθορισμού χρήσεων γης, η Πλάκα είναι το τμήμα του ρυμοτομικού σχεδίου της πρωτεύουσας που περικλύεται από την οδό Διονυσίου Αρεοπαγίτου, τη Λεωφόρο Αμαλίας, τις οδούς Σιμωνίδη, Φιλελλήνων, Ναυάρχου Νικόδημου,. Αραβαντινός Α., 997, σελ. 368-369 2. Αραβαντινός Α., 997, σελ. 30 3. Μπόμπολος Ν., 200 4. Εμπορικό Τρίγωνο: Περιοχή έκτασης 39,7 εκταρίων που περιβάλλεται από τις οδούς Σταδίου, Αθηνάς και Μητροπόλεως και χαρακτηρίζεται από τις εμπορικές δραστηριότητες που κυριαρχούν στην περιοχή. Κουρκάκης Κωνσταντίνος, 2009. 5. Θησείο: συνοικία δυτικά της Πλάκας που έχει πάρει το όνομα της από ομώνυμο αρχαίο ναό, αφιερωμένο στο θεό Ήφαιστο, που υπάρχει στην περιοχή. Φιλοξενεί χρήσεις ψυχαγωγικού χαρακτήρα. www.el.wikipedia.org 6. 'Αρειος Πάγος: Λόφος ύψους 5 μ. που βρίσκεται μεταξύ Ακρόπολης και Αρχαίας Αγοράς. Κατά την αρχαιότητα ήταν αφιερωμένος στο θεό Άρη και αποτελούσε την έδρα του ομώνυμου Δικαστηρίου. www.el.wikipedia.org 7. Αρχαία Αγορά: θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Αρχαίας Αθήνας. Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Ζήβα Δ. (2006), η κατασκευή των πρώτων οικοδομημάτων χρονολογείται στα τέλη του 6ου αι. π.χ Μετά το τέλος των συγκρούσεων της Αθήνας με τους Πέρσες επισκευάστηκαν τα υπάρχοντα κτίσματα και προστέθηκαν νέα. Ο χώρος πήρε την τελική του μορφή, το 2ο αι. π.χ. 8. Ρωμαϊκή Αγορά: χτίστηκε στα τέλη του ου αι. π.χ, σε μικρή απόσταση από την Αρχαία Αγορά. Το κτίριο κατασκευάστηκε για την μεταφορά και οργανωμένη εγκατάσταση εμπορικών δραστηριοτήτων που ως τότε αναπτύσσονταν αυθαίρετα γύρω από την αρχαία Αγορά. Στόχος ήταν η απελευθέρωση χώρου για την ανέγερση δημόσιων κτιρίων. Σύμφωνα με τις μελέτες του Αμερικανού αρχαιολόγου Michael Haff, ο σχεδιασμός της έγινε το 5 π.χ, οι εργασίες ξεκίνησαν το 47 π.χ και το έργο ολοκληρώθηκε το π.χ. Χωρέμη Άλκηστις 9. Πολεοδομικό Διάταγμα καθορισμού χρήσεων γης στην περιοχή Πλάκας (Φ.Ε.Κ. 329/Δ/993) 5

Βουλής, Μητροπόλεως, την Πλατεία Μοναστηρακίου, τις οδούς Ερμού, Αγίων Ασωμάτων, Ανδριανού, Ευρυσακίου, τα όρια των αρχαιολογικών χώρων της Αρχαίας Αγοράς και της Ακρόπολης καθώς και τις οδούς Στράτωνος, Θρασύλλου και Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Η Πλάκα περιλαμβάνει 06 οικοδομικά τετράγωνα και έχει εμβαδό 32,5 εκτάρια. Χωρίζεται σε τρεις υποπεριοχές, την Κάτω Πλάκα (8,5 εκτ.), την Άνω Πλάκα (4 εκτ.) και τα Αναφιώτικα0. Η οδός Ανδριανού χωρίζει τις δύο πρώτες υποπεριοχές, με την Άνω Πλάκα να εκτείνεται μεταξύ αυτής και της Ακρόπολης, ενώ η Κάτω Πλάκα αναπτύσσεται προς την Πλατεία Συντάγματος. Τα Αναφιώτικα είναι μια γειτονιά που χτίστηκε την περίοδο 847-863, αυθαίρετα, μεταξύ της οδού Στράτωνος και του βράχου της Ακρόπολης, από εσωτερικούς μετανάστες προερχόμενους από το νησί των Κυκλάδων, Ανάφη. Η Πλάκα έχει 2.662 κατοίκους2. Από αυτούς, 69 είναι παιδιά ηλικιών 0-4 ετών, ενώ 2.06 άτομα ανήκουν στην ηλικιακή ομάδα (5-64). Ο γεροντικός πληθυσμός (65+) είναι ιδιαίτερα αυξημένος καθώς ανέρχεται σε 432 κατοίκους. Στον τομέα της επαγγελματικής ενασχόλησης, οι περισσότεροι κάτοικοι είτε απασχολούνται με επιστημονικά, καλλιτεχνικά και συναφή Διάγραμμα : Η συνοικία βρίσκεται ανάμεσα σε ένα επαγγέλματα3, είτε είναι μέλη βουλευο- δίπολο εμπορικών και αρχαιολογικών χρήσεων. μένων σωμάτων, ανώτερα διοικητικά και διευθυντικά στελέχη του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα. Αντίθετα, ελάχιστοι εργάζονται ως ειδικευμένοι τεχνίτες, ανειδίκευτοι εργάτες, χειρωνάκτες, μικροεπαγγελματίες, χειριστές μηχανημάτων σταθερών βιομηχανικών εγκαταστάσεων και συναρμολογητές. Στην περιοχή κατοικεί ιδιαίτερα μεγάλος αριθμός αλλοδαπών (986) που προέρχονται κυρίως από τις Η.Π.Α (94), το Ηνωμένο Βασίλειο (24), τη Γερμανία (76), τη Γαλλία (5) και την Κύπρο (46) 4. Αναλύοντας τα παραπάνω στοιχεία ανά υποπεριοχή, το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού συγκεντρώνεται στην Κάτω Πλάκα (2.274 κάτοικοι, 85,4%) ενώ μόλις 388 άτομα κατοικούν στην Άνω Πλάκα. Στα στοιχεία της απογραφής 200, εμφανίζεται η γειτονιά Αναφιώτικα ως ακατοίκητη. Στα επιμέρους στοιχεία, τα δεδομένα ανά υπόπεριοχή είναι αναλογικά παρόμοια. Στην Πλάκα υπάρχουν 526 κατοικίες, στις οποίες ζουν 797 νοικοκυριά 5. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, οι κατοικίες διαθέτουν όλες τις σύγχρονες ανέσεις 6. Ο μεγαλύτερος αριθμός τους αποτελείται από τρία δωμάτια και πάνω, ενώ λιγότερες είναι οι γκαρσονιέρες και τα 0. Κουρκάκης Κ., 2009. Αρχείο Νεότερων Μνημείων, Εθνικό Ίδρυμα Έρευνων 2. Πραγματικός Πληθυσμός, Απογραφή 200, Ελληνική Στατιστική Αρχή (ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Σύμφωνα με την ΕΛ.ΣΤΑΤ., τα δεδομένα της τελευταίας απογραφής (20) βρίσκονται ακόμα στο στάδιο της επεξεργασίας και ως εκ τούτου δεν παρέχονται. Αυτό αναμένεται να συμβεί στα τέλη του 202. 3. Οι ομαδοποιήσεις επαγγελμάτων ορίζονται στα απογραφικά στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. 4. Τα δεδομένα της ΕΛ.ΣΤΑΤ αναφέρονται στην υπηκοότητα των κατοίκων. 5. Πραγματικός Πληθυσμός, Απογραφή 200, ΕΛ.ΣΤΑΤ. 6. Ο κατάλογος σύγχρονων ανέσεων αναφέρεται όπως καταρτίζεται από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. 6

δυάρια7. Από τα 740 συνολικά κτίρια που έχουν κατασκευαστεί στην περιοχή, μόλις τα 287 χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για κατοίκιση, ενώ σε 85 η κατοικία αποτελεί είτε κύρια είτε δευτερεύουσα χρήση. Παρόμοιος αριθμός κτιρίων στεγάζει καταστήματα και γραφεία ενώ ξενοδοχεία, σχολεία, εκκλησίες και χώροι στάθμευσης είναι μερικές από τις υπόλοιπες χρήσεις που συναντούνται. Η Πλάκα, γενικά, χαρακτηρίζεται από χαμηλά κελύφη ως δύο ορόφων και πεπαλαιωμένο κτιριακό όγκο αφού στην πλειονότητα του έχει κατασκευαστεί πρίν το Β'Παγκόσμιο Πόλεμο8. Σύμφωνα με στοιχεία των αρμόδιων αρχών 9, στη συνοικία εδρεύουν 544 εμπορικές επιχειρήσεις με έμφαση κυρίως στον τουρισμό και τον πολιτισμό. Το μεγαλύτερο ποσοστό συγκεντρώνεται στην Κάτω Πλάκα (9%). Αντίθετα ελάχιστες βρίσκονται στην Άνω (8,8%), ενώ μόλις μία δραστηριοποιείται στα Αναφιώτικα. Στη συνοικία εδρεύουν 80 βιοτεχνίες που κατασκευάζουν κυρίως εκκλησιαστικά είδη, κοσμήματα και είδη λαϊκής τέχνης. Επιπροσθέτως, στην περιοχή υπάρχουν εικοσι ένα ξενοδοχεία 20, δεκατέσσερα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και τρία φαρμακεία2. Επιπλέον, υπάρχουν ενενηντά ένα δικηγορικά γραφεία22 και εικοσιοχτώ μελετητικά23 στη συνοικία. Διαπιστώνεται ότι το παραγωγικό σύστημα κυριαρχείται από χρήσεις του τριτογενής τομέα, που ενδεχομένως ασκούν πιέσεις ως προς την κατοικία24. Το οδικό δίκτυο χαρακτηρίζεται από τη φιδοειδή μορφή του καθώς και το ευρύ δίκτυο πεζοδρόμων. Το πρόγραμμα αναβάθμισης του 979 έχοντας ως κύριο στόχο το περιορισμό της κυκλοφορίας και την προσβασιμότητα της συνοικίας για τους πεζούς περιελάμβανε την ευρεία πεζοδρόμηση της. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε απόλυτα και ισχύει ως σήμερα 27. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι πεζόδρομοι αυξήθηκαν από 7,07% σε 56,35% του συνολικού μήκους του οδικού δικτύου, μετά την εφαρμογή του προγράμματος 28. Μερικές ακόμα επεμβάσεις σε τεχνικές υποδομές που έγιναν στα πλαίσια του προγράμματος αναβάθμισης της περιοχής ήταν η πλακόστρωση δρόμων και η υπογειοποίηση των δικτύων κοινής ωφέλειας. Μέσα μαζικής μεταφοράς όπως μετρό και αστικά λεωφορεία, δεν εισέρχονται στην Πλάκα αλλά βρίσκονται περιμετρικά, στα όρια αυτής29. Οι κοινωνικές υποδομές της περιοχής εστιάζονται κυρίως στον πολιτιστικό, θρησκευτικό και εκπαιδευτικό τομέα. Ενδεικτικά αναφέρονται οι αρχαιολογικοί χώροι (3) 30, τα νεότερα μνημεία (36)3, δώδεκα θέατρα και οχτώ μουσεία, τέσσερις πολυχώροι, μια γκαλερί και ένας θερινό κινηματογράφος32. Επίσης, στην Πλάκα βρίσκονται δεκαεπτά ναοί εκ των οποίων ξεχωρίζουν η Μητρόπολη Αθηνών (χριστιανικός ορθόδοξος ναός) και ο Αγγλικανικός Ναός στην οδό Σιμωνίδου. Οι υπόλοιπες κοινωνικές υποδομές της περιοχής είναι ορισμένα εξειδικευμένα γραφεία δημοσίων φορέων, ένα ταχυδρομείο, εννέα σχολεία κ.α. 7. Δυάρι: διαμέρισμα με δύο δωμάτια. Κουτρολίκος Ευθ., 990 8. Απογραφή Κτιρίων ΕΛ.ΣΤΑΤ, 2000. Δεν υπάρχουν νεότερα στοιχεία 9. Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών, Βιοτεχνικό Επιμελητήριο Αθηνών, Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος 20. Τα στοιχεία προέρχονται από το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος. 2. Τα στοιχεία προέρχονται από το Δήμο Αθηναίων. 22. Δικηγορικός Σύλλογος Αθήνων. 23. Πηγή: Υπουργείο Μεταφορών, Υποδομών και Δικτύων, Μητρώο Μελετητών. 24. Ζήβας Δ., 2006, σελ.49 25. Ζήβας Δ., 2006, σελ.29 26 Μελέτη Αντιμετωπίσεως Προβλημάτων Πλάκας, 979 27. Η απόλυτη εφαρμογή της πρότασης επιβεβαιώθηκε από την Προιστάμενη του αρμόδιου Γραφείου Ιστορικού Κέντρου Αθήνας, Αρχιτέκτονα Μηχανικό κα Ελένη Μεθενίτου, σε κατιδίαν συνάντηση στο γραφείο της. 28. Μελέτη Αντιμετωπίσεως Προβλημάτων Πλάκας, 979 29. Οργανισμός Αστικών Συγκοινωνιών Αττικής. 30. Δήμος Αθηναίων 3. Αρχείο Νεότερων Μνημείων, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών 32. Δήμος Αθηναίων 7

Η σημερινή κατάσταση επηρρεάζεται σημαντικά από το παρελθόν. Όπως αναφέρει ο διευθυντής Ακροπόλεως Καλλιγάς Π. (996), η περιοχή οφείλει την αρχαιολογική της αξία στο γεγονός ότι κατοικείται συνεχώς από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα 33. Παραθέτοντας την ιστορική της πορεία, ο αρχιτέκτονας Ζήβας Δ. (2006, σελ.9-25) υποστηρίζει ότι η συνοικία μαζί με την Ακρόπολη και ορισμένες ακόμα περιοχές νότια και δυτικά του ιερού βράχου συμπίπτουν με τα όρια της Αρχαίας Αθήνας. Ο ίδιος αναφέρει ότι με το πέρασμα των αιώνων, νέες κατοικίες χτίστηκαν πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης 34. Στο σύγχρονο ελληνικό κράτος, η Πλάκα συμπεριλαμβάνοταν στα σχέδια των Κλέανθη Σάουμπερτ (833) για το σχέδιο πολεοδομικής εξέλιξης του ιστορικού κέντρου, τα οποία προέβλεπαν την εξ ολοκλήρου μετατροπή της σε υπαίθριο αρχαιολογικό χώρο. Η πολιτεία αν και σύμφωνούσε με την προοπτική αυτή, αδυνατούσε να προβεί στην υλοποίηση της λόγω οικονομικής αδυναμίας. Τελικά, η εφαρμογή ξεκίνησε όταν η Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών πρότεινε να αναλάβει το κόστος των απαλλοτριώσεων και των ανασκαφών. Το αίτημα αυτό έγινε αποδεκτό από την ελληνική κυβέρνηση το 929 (ΦΕΚ 240/Α/929) και δύο χρόνια αργότερα, ξεκίνησαν οι ανασκαφές που έφεραν στο φως μεταξύ άλλων την Αρχαία Αγορά 35. Η λήξη του Β παγκοσμίου πολέμου, επανέφερε στην επικαιρότητα τις ανασκαφές. Στις αρχές της δεκαετίας του 60, για πρώτη φορά υπήρξαν επίσημες προτάσεις για διατήρηση της συνοικίας ως αξιόλογου οικιστικού συνόλου36. Την ίδια περίοδο συγκεντρώθηκαν πολυάριθμα κέντρα διασκέδασης (μπουάτ, μπαρ κ.α.) στην περιοχή, που θεωρήθηκαν υπεύθυνα για την παραβατικότητα, το κυκλοφοριακό πρόβλημα αλλά και την αλλοίωση των αρχιτεκτονικών στοιχείων της γειτονιάς. Συγκεκριμένα, ο Ζήβας (2006) επικαλείται έκθεση εμπειρογνωμόνων της Unesco37, στην οποία τονίζεται ότι η Πλάκα απειλούταν από τις ενδεχόμενες νέες αρχαιολογικές ανασκαφές που θα είχαν ως συνέπεια την καταστροφή του υφιστάμενου δομημένου χώρου, την επέκταση και κυριαρχία λειτουργιών από το γειτονικό κέντρο καθώς και την αναπτυσσόμενη τουριστική εκμετάλλευση (εστιατόρια, νυχτερινά κέντρα). Στην έκθεση υποστηρίζεται ότι το φαινόμενο αυτό έχει οδηγήσει σε αποτυχημένες και καταστροφικές επισκευές κτιρίων που αλλοιώνουν το αρχιτεκτονικό τοπίο. Παράλληλα, υπήρχε υπερβολική κίνηση από τουρίστες και οχήματα καθώς και παράνομη στάθμευση. Το 973, το Υπουργείο Δημοσίων Έργων αποφάσισε τη διατήρηση της συνοικίας ως οικιστικό σύνολο. Στο πλαίσιο αυτό ανέθεσε σε επιστημονική ομάδα με επικεφαλή τον αρχιτέκτονα Ζήβα Δ. να εκπονήσει τη Μελέτη παλαιάς πόλης Αθηνών όπου καταγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση της Πλάκας Στη μελέτη αναλύθηκαν μεταξύ άλλων οι χρήσεις γης, ο κτιριακός όγκος και μελετήθηκαν η κατοικία και η απασχόληση. Τα προβλήματα που αναδείχθηκαν ήταν η επέκταση λειτουργιών του εμπορικού κέντρου, η ανάπτυξη μαζικού τουρισμού και η πίεση των ιδιοκτητών για αξιοποίηση των κτηρίων τους στα πρότυπα του υπόλοιπου ιστορικού κέντρου της Αθήνας38. Αξιοποιώντας τα ευρήματα της προηγούμενης, το Υπουργείο Δημοσίων Έργων προχώρησε στην εκπόνηση της Μελέτης Αντιμετωπίσης Προβλημάτων Πλάκας (979). Η συγκεκριμένη μελέτη πρότεινε μια σειρά από απαιτούμενες παρεμβάσεις με στόχο την αναβάθμιση της συνοικίας. Οι πρώτες προτάσεις επικεντρώνονταν σε θεσμικά κυρίως ζητήματα, όπως η οριοθέτηση της περιοχής και η νομιμοποίηση του υφιστάμενου πολεοδομικού ιστού με την αναθεώρηση του ρυμοτομικού σχεδίου, αφού βρίσκόταν ακόμα εν ισχύ το ΦΕΚ240/Α/929 33. Καλλιγάς Π., έφορος αρχαιοτήτων διευθυντήςακρόπολεως, Εφημερίδα Καθημερινή, 23-06-96 34. Ζήβας Δ., 2006, σελ 23 35. Ζήβας Δ, 2006 σελ 24 36. Ζήβας Δ, 2006 σελ 25 37. Ζήβας Δ, 2006, σελ. 26. Η επικαλούμενη έκθεση είναι η εξής: Rapport sur l' etat de conservation des monuments de l' Acropole, Oct Nov 968, Nov 969, par R.M. Lenaire, R.Sneyers, J.Sonnier, No de serie: 969/BMS, RD/CLT Παρίσι, Ιούνιος 970 38. Ζήβας Δ, 2006, σελ 35 8

που όριζε την περιοχή ως αρχαιολογικό χώρο. Έπειτα, προτάθηκε η θέσπιση θεσμικών μέτρων για τον έλεγχο της περιοχής, όπως η ίδρυση αυτόνομου Γραφείου Πλάκας 39. Τα επόμενα μέτρα ήταν πολεοδομικού χαρακτήρα, όπως η τροποποίηση των όρων δόμησης και των επιτρεπόμενων χρήσεων. Επίσης, σημαντικό μέρος των προτάσεων ήταν για την κυκλοφοριακή ρύθμιση της περιοχής (δίκτυο πεζοδρόμων κ.λπ.) και τις αποκαταστάσεις του δομημένου χώρου ώστε να επιτευχθεί ο στόχος της διατήρησης του αρχιτεκτονικού ύφους και του χαρακτήρα της Πλάκας40. Τα προτεινόμενα μέτρα της μελέτης υλοποιήθηκαν τα επόμενα έτη (979-2002). Βασικός στόχος του προγράμματος ήταν ο περιορισμός της επέκτασης του εμπορίου και η ενίσχυση της κατοικίας. Στο πλαίσιο αυτό περιορίστηκαν δραστηριότητες σχετικές με το εμπόριο, τον τουρισμό και την διασκέδαση καθώς θεωρήθηκαν υπεύθυνες για κυκλοφοριακά προβλήματα, ηχορύπανση και αλλοίωση του αρχιτεκτονικού ύφους της περιοχής. Σύμφωνα με το σκεπτικό της μελέτης η απομάκρυνση των παραγόντων υποβάθμισης του αστικού περιβάλλοντος θα μπορούσε να επαναφέρει την κατοικία στην περιοχή, υποδεικνύοντας επιρροή μεταξύ τους. Χρησιμοποιώντας τον όρο κατοικία υπό την ερμηνεία της κατασκευής και της κοινωνικής ανάγκης (Μαρμαράς 2002, σελ.50) δύναται αυτή να συνδεθεί με την κατοίκιση και τα διάφορα κοινωνικά χαρακτηριστικά κατ' επέκταση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μελετάται η επιρροή που ασκεί η αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος στα κοινωνικά χαρακτηριστικά, εξετάζοντας μια αστική δομή με ιδιαιτερότητες, ένα ιστορικό αστικό κέντρο και εν προκειμένω την Πλάκα. Αναλύοντας το κύριο ερώτημα της εργασίας εντοπίζονται τρεις κύριες ενότητες. Αρχικά, ορίζεται το αστικό περιβάλλον και υποδεικνύεται η ύπαρξη (ή μη) αναβάθμισης του. Αντίστοιχα ορίζονται τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και εξετάζεται η μεταβολή τους. Η έρευνα των παραπάνω επιχειρείται μέσα από την ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης στην περιοχή μελέτης. Παρουσιάζονται μια σειρά μεταβλητών σχετικών με το φυσικό περιβάλλον, τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, τις ροές - εξαρτήσεις, το παραγωγικό σύστημα, τις τεχνικές και τις κοινωνικές υποδομές4. Αφού αξιολογηθεί η αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος και η μεταβολή των κοινωνικών χαρακτηριστικών διαπιστώνεται η ύπαρξη επιρροής μεταξύ τους. Ορίζονται ενδεικτικά ζεύγη επιμέρους μεταβλητών και εξετάζεται η συσχέτιση μεταξύ τους. Τα ζεύγη επιλέχθηκαν με κριτήρια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συνοικίας, τους στόχους του προγράμματος αναβάθμισης, τις υποδείξεις των θεωρητικών μοντέλων αναπλάσεων και τα παραδείγματα ιστορικών κέντρων από διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις. Ως κοινωνικό χαρακτηριστικό επιλέχθηκε ο πληθυσμός, ενώ παράγοντες του αστικού περιβάλλοντος είναι τα διατηρητέα κτίρια, οι αρχαιολογικοί χώροι, οι δημόσιοι χώροι, ο αριθμός επιχειρήσεων και οι αντικειμενικές αξίες. Τα ευρήματα αποδεικνύουν τις πολύπλοκες διεργασίες που εξελίσσονται στο χώρο και την επιτακτική ανάγκη για διεπιστημονική προσέγγιση των χωρικών φαινομένων. Επομένως, προβάλλουν την καθοριστική συμβολή του Γεωγράφου στην ανάλυση του χώρου. Ειδικότερα για την περιοχή, τα αποτελέσματα αποκαλύπτουν σημαντικές θετικές και αρνητικές συσχετίσεις, που σε αρκετές περιπτώσεις ήταν μη αναμενόμενες με βάση τις θεωρητικές προσεγγίσεις και τα παραδείγματα ευρωπαϊκών αστικών κέντρων που αναλύθηκαν. 39. Το Γραφείο Πλάκας ιδρύθηκε το 982 με σκοπό την παρακολούθηση της εφαρμογής και της εξέλιξης του προγράμματος. Παράλληλα, το γραφείο ήταν επιφορτισμένο με την εκτίμηση της απόδοσης των διάφορων μέτρων και τη βελτίωση τους όπου ήταν αναγκαίο. Με την ολοκλήρωση της προσπάθειας αυτής, το συγκεκριμένο γραφείο μετονομάστηκε σε Γραφείο Ιστορικού Κέντρου Αθήνας και μετακφέρθηκε σε νέα διεύθυνση εκτός Πλάκας (Λεωφόρο Μεσογείων και Τρικάλων 36). 40. Μελέτη Αντιμετώπισης Προβλημάτων Πλάκας (979) 4. Η επιλογή ενοτήτων και μεταβλητών για την ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης βασίζεται στα όσα ορίζονται στην υπουργική απόφαση για τις τεχνικές προδιαγραφές μελετών Ρυθμιστικών Σχεδίων και προγραμμάτων προστασίας περιβάλλοντος και αμοιβές μηχανικών για την εκπόνηση μελετών ΦΕΚ 502/Β/2005. Να σημειωθεί ότι έγινε επιλογή των κυριότερων μεταβλητών και ενοτήτων με κριτήριο τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Πλάκας. 9

Πλατεία Συντάγματος Οδός Φ ιλ Οδός Β ου ελλήνω ν Λε Αμ ωφόρ αλ ίας ος λής Οδός Ε ρμού Πλατεία Μοναστηρακίου δριανού Οδός Α Άνω Πλάκα Οδός Διονυσίου Οδός Μ ητροπό λ εως Αρεοπαγίτου Κάτω Πλάκα Ακρόπολη Αναφιώτικα Θησείο Εικόνα : Η Πλάκα εκτείνεται μεταξύ Ακρόπολης και Πλατείας Συντάγματος και χωρίζεται σε τρεις υπό-περιοχές Άνω Πλάκα, Κάτω Πλάκα και Αναφιώτικα. Στην αεροφωτογραφία διακρίνεται το φιδοειδές οδικό δίκτυο (Υπόβαθρο: Κτηματολόγιο Α.Ε.) 0

ΜΕΡΟΣ Α'

ΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ Ο όρος ανάπλαση εμφανίζεται μεταπολεμικά στην πολεοδομική ορολογία 4. Αρχικά, ορίστηκε για να περιγράψει την επανακατασκευή των πόλεων από τις καταστροφές του Β' παγκοσμίου πολέμου, στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης42. Αργότερα, η έννοια έγινε γενικότερη και συμπεριέλαβε συνολικά τις βελτιώσεις υποβαθμισμένων αστικών τοπίων. Τα πρώτα προγράμματα αναπλάσεων επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της προηγούμενης περιόδου. Όπως αναφέρει ο Αραβαντινός (997, σελ. 368-369), οι κατοικίες είχαν δομηθεί με βάση επιχειρηματικά κριτήρια και πλέον εμφάνιζαν προβλήματα, όπως έλλειπης προδιαγραφές κατασκευής και ανεκτες συνθηκές στέγασης, προώρη παλαίωση, έλλειψη τεχνικών και κοινωνικών υποδομών κ.α. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι τα προβλήματα δεν αφορούσαν μόνο τα περιφερειακά αστικά τμήματα που είχαν χτιστεί την αμέσως προηγόύμενη περίοδο, αλλά και παλαιότερες ιστορικές περιοχές. Οι υψηλοί συντελεστές δόμησης, η απουσία ελεύθερων χώρων και πρασίνου, η ραγδαία αύξηση κυκλοφορίας, η ρύπανση και ο θόρυβος ήταν μερικά από τα προβλήματα που υποβάθμιζαν τις αστικές περιοχές43. Κατά τη δεκαετία του εβδομήντα, οι κάτοικοι άρχισαν να απαιτούν τη βελτίωση ποιότητας του περιβάλλοντος. Η χρονική συγκυρία, εκτιμά ο Αραβαντινός, οφείλεται στις εμπειρίες από πρόσφατες φυσικές καταστροφές (πλημμύρες, σεισμοί κ.α.) καθώς και στην αυξανόμενη συνειδητοποίηση του μεγέθους και της σημασίας περιβαλλοντικών προβλημάτων.. ΟΡΙΣΜΟΣ Οι αναπλάσεις, σύμφωνα με τον Αραβαντινό (997) είναι παρεμβάσεις που επιχειρούν να βελτιώσουν δομημένες και προβληματικές περιοχές. Οι επιδιώξεις και το αντικείμενο τους μπορεί να κυμαίνονται από περιορισμένες διορθωτικές τροποποιήσεις στο κοινόχρηστο χώρο μέχρι τη κοσμογονική αλλαγή του συνόλου της περιοχής 44. Ο ίδιος επισημαίνει ότι τα προγράμματα αυτά θα πρέπει να έχουν στόχους κυρίως κοινωνικούς, όπως λ.χ. βελτίωση συνθηκών στέγασης για χαμηλά και μεσαία εισοδήματα και όχι μόνο οικονομικούς, όπως λ.χ αύξηση αξίας ακινήτων45. Στην ελληνική νομοθεσία, στο Νόμο Βιώσιμη Ανάπτυξη των πόλεων και των οικισμών της χώρας και άλλες διατάξεις 46, η ανάπλαση ορίζεται ως το σύνολο των κατευθύνσεων, μέτρων, παρεμβάσεων και διαδικασιών πολεοδομικού, οικονομικού και ειδικού αρχιτεκτονικού χαρακτήρα, που προκύπτουν από σχετική μελέτη και που αποσκοπούν κυρίως στη βελτίωση των όρων διαβίωσης των κατοίκων, τη βελτίωση του δομημένου περιβάλλοντος, την προστασία και ανάδειξη των πολιτιστικών, ιστορικών μορφολογικών και αισθητικών στοιχείων και χαρακτηριστικών της περιοχής. Το νομοθετικό πλαίσιο ορίζει ότι η ανάπλαση ενδύκνειται όταν διαπιστώνεται υποβάθμιση ή αλλοίωση του οικιστικού περιβάλλοντος, η οποία δε μπορεί να αντιμετωπιστεί με συνήθης πολεοδομικές διαδικασίες (π.χ. αναθεώρηση σχεδίου πόλης, όρων και περιορισμών δόμησης). Πιο αναλυτικά, η υλοποίηση ενός προγράμματος ανάπλασης απαιτείτεαι όταν μια περιοχή αντιμετωπίζει προβλήματα όπως μεγάλες κτιριακές πυκνότητες, έλλειψη κοινόχρηστων χώρων, συγκρούσεις χρήσεων γης ή ανάγκη αναδιάρθρωσης τους, ελλιπή προστασία και ανάδειξη ιστορικών, αρχαιολογικών και 4. Αραβαντινός, 997, σελ. 368 42. Δρίτσα Α., 2009, σελ. 9 43. Ο Αραβαντινός αναφέρεται κυρίως σε ελληνικές πόλεις. Όμως, όπως φαίνεται και από τα παραδείγματα, παρακάτω, παρόμοια φαινόμενα παρατηρούνται, επίσης, σε υποπεριοχές αρκετών ευρωπαϊκών πόλεων. 44. Αραβαντινός, 997, σελ 97 45. Αραβαντινός, 997, σελ. 368 46. Ν 2508/97 Άρθρο 8 ΦΕΚ 24/Α/997 2

πολιτιστικών στοιχείων, εντεινόμενη αισθητική και ποιοτική υποβάθμιση του δομημένου περιβάλλοντος καθώς και σοβαρά προβλήματα στο απόθεμα κατοικιών..2 ΕΙΔΗ ΑΝΑΠΛΑΣΕΩΝ Η ανάπλαση, σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι μια παρέμβαση στον υφιστάμενο αστικό χώρο που έχει στόχο να αντιμετωπίσει διάφορες προβληματικές καταστάσεις. Τόσο η ελληνική νομοθεσία όσο και η εγχώρια και διεθνής βιβλιογραφία τονίζει την ύπαρξη διαφόρων ειδών αναπλάσεων. Ο διαχωρισμός τους βασίζεται στην ένταση και στο χώρο (ιδιωτικό ή δημόσιο) εφαρμογής της παρέμβασης..2. Νομικός διαχωρισμός Ο Νόμος 2508/97 (άρθρο 8 & 4) προβλέπει τρεις κατηγορίες ανάλογα με το βαθμό, το περιεχόμενο και τη μορφή της παρέμβασης. Η πρώτη ομάδα αναπλάσεων περιλαμβάνει την ανασυγκρότηση της δομημένης επιφάνειας μέσω της αναδόμησης της περιοχής. Η ένταση είναι προφανής καθώς γίνεται μια ριζική ανανέωση του χώρου, με την κατεδάφιση και ανακατασκευή του μεγαλύτερου μέρους του κτιριακού αποθέματος. Σημαντικός είναι ο ρόλος της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στην υλοποίηση ενός τέτοιου τύπου προγράμματος. Η συμφωνία -τουλάχιστον της πλειοψηφίας- των ιδιοκτητών είναι απαραίτητη. Το κίνητρο που συνήθως δίνεται είναι η ανταλλαγή των παλιών ακινήτων με νέες ιδιοκτησίες μετά την ολοκλήρωση της παρέμβασης (αντιπαροχή). Έτσι, οι ιδιοκτήτες επωφελούνται από την ανάπτυξη της περιοχής και την επακόλουθη αύξηση αξιών των ακινήτων τους. Η δεύτερη κατηγορία στοχεύει στη βελτίωση των υφιστάμενων χώρων με επιμέρους δράσεις. Τα μέτρα μπορεί να είναι είτε κανονιστικά είτε κίνητρα και να ρυθμίζουν τις χρήσεις γης, τις όψεις κτιρίων, τη διαρρύθμιση αναγκαίων χώρων και δικτύων, τη διαμόρφωση και αισθητική αναβάθμιση κοινόχρηστων χώρων καθώς και την κατασκευή και βελτίωση αναγκαίων υποδομών. Παρατηρείται ότι τα μέτρα αφορούν κυρίως το δημόσιο χώρο, ενώ αντίθετα ο ιδιοκτησία επηρρεάζεται σε μικρότερο βαθμό. Η τρίτη και πιο ασθενής μορφή ανάπλασης επιχειρεί να βελτιώσει τη λειτουργία του αστικού εξοπλισμού, τη μορφή και την αισθητική των κοινόχρηστων χώρων, τις κοινοφελείς εγκαταστάσεις και τους ακάλυπτους χώρους των οικοδομικών τετραγώνων. Σε αυτή την κατηγορία, η ιδιοκτησία επηρρεάζεται ελάχιστα..2.2 Επιστημονικός διαχωρισμός Ο Αραβαντινός επιχειρεί μια διαφορετική κατηγοριοποίηση των αναπλάσεων βασισμένος στη διεθνή εμπειρία47. Αρχικά διακρίνει δύο κύριες χαρακτηριστικές κατηγορίες: τη ριζική και τη μερική ανάπλαση. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ανάμεσα σε αυτές και στη μηδενική επέμβαση 48, υπάρχουν άπειρες βαθμίδες. Αναλύοντας τις κατηγορίες, η ριζική ανάπλαση περιλαμβάνει την ολοκληρωτική κατεδάφιση και τη νέα ανοικοδόμηση του υποβαθμισμένου δομημένου περιβάλλοντος 49. Ουσιαστικά, ταυτίζεται με την πρώτη κατηγορία του Νόμου 2508/997. Όπως αναφέρει, αυτή ήταν η κυρίαρχη μορφή ανάπλασης στη Δυτική Ευρώπη μέχρι τη δεκαετία του εβδομήντα. Έβρισκε εφαρμογή σε αστικά κέντρα με δομημένο χώρο χαμηλών προδιαγράφων, οι οποίες λόγω θέσης προσέλκυαν τριτογενείς δραστηριότητες και κατοικίες υψηλών εισοδημάτων. Οι οικοδομικές βιομηχανίες υποδέχτηκαν θερμά αυτές τις παρεμβάσεις, καθώς αντιστάθμιζαν τις απώλειες από τις περιορισμένες επεκτάσεις των σχεδίων πόλης. Όπως υποστηρίζει ο 47. Αραβαντινός, 997, σελ 372-373 48. Με τον όρο μηδενική επέμβαση εννοείται η απουσία παρέμβασης. 49. Ισοπέδωση της περιοχής αναφέρει χαρακτηριστικά ο Αραβαντινός 3

Αραβαντινός, η προοπτική ριζικής ανάπλασης οδηγούσε τους ιδιοκτήτες παλαιών κτιρίων στην αποφυγή συντηρήσεων, επισπεύδοντας τη φθορά και την κατεδάφιση του δομημένου χώρου. Οι επιπτώσεις από την εφαρμογή αυτού του μοντέλου αναπλάσεων ήταν το μεγάλο οικονομικό κόστος, η κερδοσκοπική συμπεριφορά των οικοδομικών επιχειρήσεων, η μετάλλαξη της δομής ιδιοκτητών γης και κατοικίας καθώς και οι αυξήσεις των ενοικίων, που οδήγησαν στην απομάκρυνση ενοικιαστών κυρίως χαμηλών εισοδημάτων και μειονοτήτων. Το κόστος ήταν ένας σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας τη δεκαετία του εβδομήντα καθώς συνέπεσε με την περίοδο πολιτικής λιτότητας που χαρακτήρισε την Ευρώπη. Έκτοτε αυξήθηκαν τα προγράμματα μερικής ανάπλασης. Σύμφωνα με τον Αραβαντινό, η μεταστροφή οφείλεται αφενός στο κόστος, αφετέρου στην αισθητική, πολεοδομική και αρχιτεκτονική αξία κτισμάτων και συνόλων που επέβαλαν τη διατήρηση τους. Η δεύτερη ομάδα αναπλάσεων συνδυάζει τις άλλες δύο κατηγορίες του Νόμου 2508/997 που προαναφέρθηκαν. Χαρακτηρίζεται από την προβολή κοινωνικών στόχων που εκφράζεται με τη συμμετοχή οργανωμένων επιτροπών ενδιαφερομένων στη λήψη αποφάσεων και την προσοχή σε πιθανές κοινωνικές επιπτώσεις. Ωστόσο, δε μπόρεσαν να αποφύγουν επιπτώσεις, όπως η αύξηση ενοικίων που οδήγησε στην απομάκρυνση των παλιών κατοίκων. Εν κατακλείδι, τα προγράμματα μερικής ανάπλασης εφαρμόζονται σε μικρής κλίμακας περιοχές και υλοποιούν μικρές βελτιώσεις που δίνουν δυνατότητα να αυξηθεί η αποδοτικότητα και ο χρόνος ζωής των παλιών κτιρίων. Στη διεθνή ορολογία συναντούνται οι όροι redevelopment, renovation, renewal και conservation. Ο όρος redevelopment (ανασυγκρότηση) ταυτίζεται με την πρώτη κατηγορία του Νόμου 2508/997, ενώ ο όρος renovation (ανακαίνιση) με τη δεύτερη και τρίτη ομάδα50. Ο όρος renewal (ανανέωση) χρησιμοποιείται για να περιγράψει γενικότερα κάθε πρόγραμμα αναπλάσης5. Ένας ιδιαίτερος τύπος αναπλάσεων είναι το conservation, δηλαδή η διατήρηση, που εντάσσεται κυρίως στη 2η και 3η κατηγορία αναπλάσεων. Αναφέρεται σε προγράμματα διατήρησης αστικών συνόλων με σημαντική ιστορική, πολιτιστική και αρχιτεκτονική αξία. Τέτοιου τύπου παρεμβάσεις περιλαμβάνουν μέτρα για τη διατήρηση και αποκατάσταση κτιρίων και γενικότερα των αντικειμένων εκείνων που προσδίδουν πολιτιστική αξία στη περιοχή52. Τέτοιου τύπου παρεμβάσεις έχουν εφαρμοστεί σε αρκετά ιστορικά κέντρα ευρωπαϊκών πόλεων, όπως για παράδειγμα στη Μπολόνια. Τα είδη αναπλάσεων διαφέρουν ως προς δύο παράγοντες, τη συμμετοχή της ιδιοκτησίας και την αντίληψη του χώρου. Η φυσική διάσταση αναφέρεται στον χώρο με την υλική έννοια (physical). Αντίθετα, η θεωρητική διάσταση επικεντρώνεται στις άυλες παραμέτρους. Στο διάγραμμα 2 εμφανίζεται η τοποθέτηση των διαφόρων ειδών σε σχέση με τους δύο παράγοντες. Επισημαίνεται ότι η ριζική ανάπλαση εμπεριέχει τη θεωρητική διάσταση, ωστόσο εκτιμάται ως αμελητέα σε σύγκριση με την ολοκληρωτική διαχείριση της φυσικής διάστασης του χώρου. Επίσης, η μηδενική επέμβαση, όπως αναπτύσσεται από τον Αραβαντινό, θεωρείται η απουσία οιασδήποτε δράσης. Εκτιμάται ότι η μη παρέμβαση βασίζεται στην πολιτική βούληση. Επομένως ενσωματώνει την άσκηση διοίκησης που εντάσσεται στη θεωρητική διάσταση του χώρου (διοικητική δομή). Επιπλέον, θεωρείται ότι η ανυπαρξία δράσης δεν επηρρεάζει άμεσα τον ιδιωτικό χώρο..2.3 Το φαινόμενο gentrification Το Gentification είναι ένα φαινόμενο κατά το οποίο μεσαία και ανώτερα εισοδηματικά στρώματα μετοικούν σε περιοχές των αστικών κέντρων εκτοπίζοντας τους αρχικούς 50. Δρίτσα Α., 2009, σελ. 22 5. www.en.wikipedia.org/wiki/urbanrenewal 52. www.en.wikipedia.org/wiki/architecture_conservation 4

Θεωρητική διάσταση Gentrification - Ν2508/97 Μερική αναβάθμιση - Αραβαντινός Μερική ανάπλαση - Renovation Ν2508/97 Βελτίωση κοινόχρηστων χώρων - Ν. 2508/97 Ριζική ανασυγκρότηση Πλήρης επιρροή ιδιωτικού χώρου Μηδενική επιρροή ιδιωτικού χώρου Αραβαντινός Μηδενική επέμβαση - Αραβαντινός Ριζική ανασυγκρότη Conservation - Redevelopment Φυσική Διάσταση Διάγραμμα 2: Τοποθέτηση ειδών αναπλάσεων ως προς τη διάσταση του χώρου καθώς και την επιρροή στον ιδιωτικό χώρο. κατοίκους χαμηλού εισοδήματος53. Το όνομα αυτό δόθηκε από τον Ruth Glass για να περιγράψει την τάση μετεγκατάστασης της ανώτερης τάξης από τα προάστια στο κέντρο του Λονδίνου, στις αρχές της δεκαετίας του εξήντα. Μια δεκαετία αργότερα, η πρακτική αυτή εφαρμόστηκε ευρέως ανά τον κόσμο. Το gentrification αποδίδεται με την ελληνική λέξη εξευγενισμός (Δρίτσα, 2009). Σύμφωνα με την ίδια, πρόκειται για μια διαδικασία όπου υποβαθμισμένες συνοικίες -κυρίως στα αστικά κέντρα- ανακτώνται από τα μεσαία και υψηλά εισοδήματα είτε για κατοικία, είτε για άλλες επικερδής δραστηριότητες. Οι δύο κύριες θεωρήσεις για τα στάδια εξέλιξης του φαινομένου είναι η μαρξιστική και η πολιτισμική. Η μαρξιστική θεώρηση αναφέρει ότι αρχικά το κτιριακό απόθεμα του αστικού κέντρου απαξιώνεται σταδιακά λόγω μιας σειράς παραγόντων (φυσική φθορά κτιρίων, υποβάθμιση αστικού περιβάλλοντος, αποχώρηση μεσαίων στρωμάτων για τα προάστια, πτώση τιμών και ενοικίων). Οι τιμές και η θέση των ακινήτων προσελκύουν περιθωριοποιημένες κοινωνικές 53. Derek Gregory κ.α., 2009 5

ομάδες χαμηλού εισοδήματος. Η αρνητική σημειολογία που προσδίδουν στην περιοχή μειώνει περαιτέρω την επιθυμία εγκατάστασης ή παραμονής των συντηρητικότερων στρωμάτων. Σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη και την πλημμελή συντήρηση, οι ενδεχόμενες επενδύσεις γίνονται εξαιρετικά επισφαλής. Επομένως, ιδιώτες και τράπεζες αποφεύγουν να επενδύσουν. Όταν ολοκληρωθεί η απαξίωση, οι ιδιαίτερα χαμηλές τιμές και η κεντρική θέση αφήνουν δελεαστικά περιθώρια κέρδους σε μια επένδυση. Στο σημείο αυτό επεμβαίνει η πολιτεία με τους διαθέσιμους μηχανισμούς (π.χ. πρόγραμμα ανάπλασης) ώστε να δημιουργήσει τις απαραίτητες χωρικές και οικονομικές συνθήκες υλοποίησης των επενδύσεων54. Η πολιτισμική θεώρηση εξηγεί την εξέλιξη του φαινομένου περισσότερο βάση της επιθυμίας και λιγότερο βάση της οικονομικής κατάστασης ορισμένων ομάδων να εγκατασταθούν σε κεντρικές περιοχές της πόλης. Συγκεκριμένα, διάφοροι καλλιτέχνες αδιαφορούν για την ομαλότητα της ζωής στα προάστια και προσελκύονται από το κέντρο, καθώς η παρακμή του προσφέρει έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής. Η διαφορετικότητα, η ζωντάνια και η κουλτούρα θεωρούνται πηγές καλλιτεχνικής έμπνευσης. Η συσπείρωση τους σε κεντρικές περιοχές οδηγεί στην εμφάνιση πολιτιστικών χώρων, όπως καλλιτεχνικά εργαστήρια και εκθέσεις, καθώς και στη διεξαγωγή εκδηλώσεων. Ο έντονος καλλιτεχνικός χαρακτήρας προσελκύει κατοίκους μεσαίων και υψηλών εισοδημάτων. Οι κτηματομεσίτες διαβλέποντας μεγάλα περιθώρια κέρδους επενδύουν προκειμένου να ικανοποιήσουν τη ζήτηση. Η αύξηση των αξιών εκτοπίζει τους αρχικούς κατοίκους, ενώ σταδιακά απομακρύνονται και οι καλλιτέχνες λόγω της διάβρωσης των χαρακτηριστικών που τους προσέλκυσαν στην περιοχή55. Ο εξευγενισμός έχει προκαλέσει έντονες συζητήσεις τόσο σε ακαδημαϊκό επίπεδο, όσο και τοπικά στις περιοχές που εφαρμόζεται. Οι υποστηρικτές επικαλούνται τη διατήρηση του κτιριακού αποθέματος και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, την αύξηση των δημοσίων εσόδων μέσα από την προκαλούμενη αύξηση των αξιών, την ώθηση επενδύσεων και το όφελος των παλιών κατοίκων από τις αναβαθμισμένες υπηρεσίες. Αντίθετα, οι διαφωνούντες υποστηρίζουν ότι ο εξευγενισμός εκτοπίζει τους παλιούς και οικονομικά ασθενέστερους κατοίκους, προκαλεί απώλεια προσιτών οικονομικά κατοικιών στο κέντρο και συμβάλλει στην έξαρση του φαινομένου των άστεγων. Παράλληλα, ο κοινωνικός μετασχηματισμός μεταβάλλει άρδην τη φυσιογνωμία των περιοχών στα πλαίσια της αισθητικής τους αναβάθμισης. Ταυτόχρονα, βιοτεχνίες και παραδοσιακές εμπορικές επιχειρήσεις εκτοπίζονται από άλλες εμπορικές δραστηριότητες σχετικές κυρίως με τον πολιτισμό και τον τουρισμό56. Το φαινόμενο gentrification επικεντρώνεται στη θεωρητική διάσταση του χώρου. Στην εξέλιξη του συμβάλλουν διαδικασίες άυλου χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα οι πολιτικές αποφάσεις, οι αυξήσεις των αξιών, οι προτιμήσεις κοινωνικών ομάδων κ.α. Αντίθετα, η φυσική διάσταση του χώρου χρησιμοποιείται μόνο σε δράσεις που εκτελούνται υποστηρικτικά προς την υλοποίηση των άυλων διαδικασιών. Το φαινόμενο επηρρεάζει πλήρως τον ιδιωτικό χώρο, αφού οι περισσότερες διαδικασίες αναφέρονται στην κατοικία..3 ΑΝΑΠΛΑΣΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ ΠΛΑΚΑ 979-2002 Η Μελέτη Αντιμετώπισης Προβλημάτων Πλάκας εκπονήθηκε το 979 για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που εμφανίστηκαν την προηγούμενη περίοδο και αναδείχθηκαν από τη Μελέτη Παλαιάς Πόλης Αθηνών. Αποτελεί, ουσιαστικά, την παρέμβαση του Ελληνικού κράτους για την αναβάθμιση του ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας. Ο τότε υπουργός Δημοσίων έργων Στέφανος Μάνος έδωσε εντολή σε ερευνητική ομάδα, με επικεφαλή τον 54. Δρίτσα Α., 2009, σελ 27 55. Δρίτσα Α., 2009, σελ 28 56. Δρίτσα Α., 2009, σελ 29 6

αρχιτέκτονα Δ. Ζήβα να εκπονήσει αυτή τη μελέτη. Η υπόλοιπη ερευνητική ομάδα αποτελούταν από πέντε αρχιτέκτονες (Καίτη Ιωάννου, Μαργαρίτα Γραφάκου, Ελένη Μαΐστρου, Άννα Παρασκευοπούλου, Λιάνα Μεθανίτου), έναν πολεοδόμο αρχιτέκτονα (Γιάννης Μιχαήλ), ένα μηχανολόγο ηλεκτρολόγο (Γιάννης Κοντορούπης), έναν πολιτικό μηχανικό (Παύλος Κρεμεζής) και δύο σύμβουλους ειδικούς σε θέματα κυκλοφορίας (Γ. Γιαννόπουλος, Κ. Ζέκος). Προτεραιότητα δόθηκε σε ζητήματα θεσμικού χαρακτήρα, όπως η οριοθέτηση της περιοχής, η θέσπιση και εφαρμογή ελέγχων καθώς και η νομιμοποίηση του υφιστάμενου πολεοδομικού ιστού μέσω της αναθεώρησης του ρυμοτομικού σχεδίου57. Ο καθορισμός της περιοχής έγινε με το ΦΕΚ 445/Δ/979 και η νομιμοποίηση του ρυμοτομικού με το ΦΕΚ 522/Δ/980. Το 982 ιδρύθηκε το ειδικό Γραφείο Πλάκας (ΦΕΚ 236/Β/82) που ανήκε στο τότε Υπουργείο Δημοσίων Έργων. Ήταν επιφορτισμένο με την παρακολούθηση της εφαρμογής και της εξέλιξης του προγράμματος. Παράλληλα, το 985 συστάθηκε η ομάδα αντιμετώπισης προβλημάτων Πλάκας με σκοπό ανάλογο του Γραφείου Πλάκας 58. Ακολούθως ελήφθησαν μέτρα πολεοδομικού χαρακτήρα που αφορούσαν τους όρους δόμησης και τις χρήσεις κτιρίων. Περιορίστηκαν τα ανώτατα ύψη κτιρίων προκειμένου να διατηρηθεί χαμηλά το skyline (η κορυφογραμμή των κτιρίων) της συνοικίας. Παράλληλα, δόθηκε βαρύτητα στην κατοικία με το ειδικό πολεοδομικό διάταγμα καθορισμού χρήσεων γης στην Πλάκα (ΦΕΚ 56/Δ/98259). Το διάταγμα όριζε τη συνοικία ως περιοχή γενικής κατοικίας, ενώ επέτρεπε λοιπές μικτές χρήσεις σε μερικά οικοδομικά τετράγωνα, χωρίς να ενοχλούν την κατοικία και να διαταράσσουν την κλίμακα της συνοικίας. Επίσης, περιόριζε τις εμπορικές χρήσεις κυρίως στο ισόγειο των κτιρίων και απαγόρευσε τις ασύμβατες με την κατοικία λειτουργίες. Μεγάλος αριθμός παρεμβάσεων εφαρμόστηκαν για την κυκλοφοριακή οργάνωση της περιοχής. Ένα ευρύ πρόγραμμα πεζοδρομήσεων υλοποιήθηκε προκειμένου να αποδοθεί δημόσιος χώρος στους κατοίκους της περιοχής και να μειωθουν τα κυκλοφοριακά προβλήματα. Οι πεζόδρομησεις και οι μονοδρομήσεις σχεδιάστηκαν με γνώμονα τον περιορισμό υπερτοπικών μετακινήσεων μέσα από το οδικό δίκτυο της συνοικίας. Διαμορφώθηκαν αρκετοί κοινόχρηστοι χώροι μικρής κλίμακας, όπως η οδός Κυδαθηναίων, η πλατεία Φιλομούσου Εταιρείας, η πλατεία Αγίας Αικατερίνης και η πλατεία Λυσικράτους 60. Η διάνοιξη μεγάλων ανοιγμάτων στον αστικό ιστό κρίθηκε ασύμβατη με την κλίμακα της συνοικίας. Για την εξοικείωση των κατοίκων στις κυκλοφοριακές ρυθμίσεις, τους παραδόθηκε ένας οδικός χάρτης καθώς και ειδικό σήμα επιτρεπόμενης στάθμευσης. Παράλληλα, έγινε υπογειοποιήση των δικτύων κοινής ωφελείας. Προστέθηκε αστικός εξοπλισμός όπως πινακίδες πληροφόρησης, κάδοι απορριμμάτων, παγκάκια, πινακίδες ονοματοθεσίας, φωτιστικά σώματα. Επιλέχθηκαν ειδικά στηρίγματα για την τοποθέτηση των πινακίδων του ΚΟΚ πάνω στους τοίχους, ώστε να αποφευχθεί η παρουσία μεταλλικών στύλων στους ήδη στενούς δρόμους. Η επιλογή του αστικού εξοπλισμού βασίστηκε σε συγκεκριμένα πρότυπα ώστε να ταιριάζει με την αισθητική και την αρχιτεκτονική αξία του συνόλου. Για όλες τις αλλαγές επιδιώχθηκε η ενημέρωση και συγκατάθεση των κατοίκων 6. Βασικός στόχος της παρέμβασης ήταν η διατήρηση της αρχιτεκτονικής αξίας. Σε αυτό το πλαίσιο, εκδόθηκε ειδικό προεδρικό διάταγμα (ΦΕΚ66/Δ/98) για να περιορίσει την τοποθέτηση επιγραφών και να μειώσει την οπτική ρύπανση. Παράλληλα, οι ιδιοκτήτες καταστημάτων δέχονταν συμβουλευτική υποστήριξη για την αντικατάσταση των επιγραφών 57. Ζήβας Δ., 2006, σελ. 68. Βρίσκόταν ακόμα εν ισχύ το ΦΕΚ240Α/929 που όριζε την περιοχή ως αρχαιολογικό χώρο. 58 Το τότε Γραφείο Πλάκας λειτουργεί ως σήμερα με το όνομα 'Γραφείο Ιστορικού Κέντρου Αθήνας και αρμοδιότητα στο σύνολο του Ιστορικού Κέντρου της Ελληνικής Πρωτεύουσας. Πλέον ανήκει στο Υπουργείο Μεταφορών, Υποδομών και Δικτύων. Αντίθετα, η Ομάδα Αντιμετώπισης Προβλημάτων Πλάκας καταργήθηκε το 200. 59. Τροποποιήθηκε και ισχύει από τα ΦΕΚ 875/Δ/986 & 329/Δ/93 60. Ζήβας Δ., 2006, σελ. 53 6. Ζήβας Δ., 2006, σελ. 68 7

τους. 550 κτίρια χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα (ΦΕΚ67/Δ/980) και καθορίστηκαν ειδικοί όροι για την επισκευή, την αποκατάσταση και την επαναχρησιμοποίηση τους. Όσοι ιδιοκτήτες επιθυμούσαν να αποκαταστήσουν τα κτίρια τους, λάμβαναν εφάπαξ επιδότηση 500.000 δρχ από το Ειδικό Ταμείο Εφαρμογής Ρυθμιστικών και Πολεοδομικών Σχεδίων (ΕΤΕΡΠΣ). Επιπροσθέτως, η Κτηματική Τράπεζα τους παρείχε χαμηλότοκα δάνεια,5% με δεκαπενταετή αποπληρωμή. Επίσης, εκπονήθηκαν μελέτες αποκατάστασης όψεων για πέντε διατηρητέα προκειμένου να λειτουργούν ως πρότυπα για αντίστοιχες επεμβάσεις. Το πρόγραμμα για την αναβάθμιση της Πλάκας χαρακτηρίζεται ως παρέμβαση μερικής ανάπλασης καθώς έγινε αξιοποίηση του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος και όχι αναδόμηση του. Ταυτόχρονα, οι δράσεις επηρρέασαν σημαντικά τον ιδιωτικό χώρο (καθορισμός χρήσεων γης, αποκαταστάσεις κτιρίων) και δεν αρκέστηκαν στην αισθητική αναβάθμιση των κοινόχρηστων χώρων. Η παρέμβαση εμφανίζει αρκετά κοινά στοιχεία με τις αναπλάσεις τύπου conservation ωστόσο δε μπορεί να χαρακτηριστεί ως τέτοια. Η πολιτική απόφαση που οδήγησε στην υλοποίηση του προγράμματος στόχευε στην επίλυση λειτουργικών προβλημάτων που είχαν εμφανιστεί την προηγούμενη περίοδο. Η διατήρηση της ιστορικής, αρχαιολογικής και πολιτιστικής αξίας προέκυψε στο στάδιο του σχεδιασμού και της υλοποίησης. Εξάλλου, ένα σταθερό ιδεατό πρότυπο που θα προσδιόριζε την έννοια της διατήρησης δεν ορίστηκε μέσα από μια πολιτική απόφαση ή μια συγκεκριμένη μελέτη. Αντίθετα, διαμορφωνόταν καθόλη τη διάρκεια της παρέμβασης σύμφωνα με τις αντιλήψεις του σχεδιαστή. Αυτό είχε ως συνέπεια να υπάρξουν αντιφάσεις στη λήψη επιμέρους μέτρων. Για παράδειγμα, η επιχειρούμενη ενίσχυση της κατοικίας είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση επιχειρήσεων και άλλων ασύμβατων χρήσεων, παρότι είχαν ιστορικούς δεσμούς με τη συνοικία και θα έπρεπε να διατηρηθούν. Τα στάδια εξέλιξης της συνοικίας συμπίπτουν σε πολλά σημεία με τα αντίστοιχα του φαινομένου gentrification. Όμως, η παρέμβαση δε μπορεί να χαρακτηριστεί ως εφαρμογή εξευγενισμού καθώς οι στόχοι της ήταν εξαρχής διαφορετικοί. Έπειτα, η εναλλαγή των καταστάσεων δεν ήταν τόσο έντονη και απόλυτη όσο επιβάλλει το φαινόμενο. Τα απαιτούμενα κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως το πολιτιστικό κεφάλαιο 62 ή η κατοικία για στρώματα υψηλών εισοδημάτων63, δεν προέκυψαν κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας αλλά προϋπήρχαν έστω και σε μικρότερο βαθμό. Επιπροσθέτως, η απουσία οργανομένων κοινωνικών ομάδων που σύμφωνα με το φαινόμενο gentrification θα έπρεπε να κινήσουν τις διαδικασίες (π.χ. κτηματομεσίτες) επιβεβαιώνει την τυχαία εξέλιξη. Εξάλλου, το φαινόμενο έγινε διεθνώς γνωστό τη δεκαετία του εβδομήντα, όταν στην Πλάκα ήδη σχεδιαζόταν το πρόγραμμα αναβάθμισης της, δηλαδή ένα από τα τελευταία στάδια της εξέλιξης. Επομένως, ο χαρακτηρισμός της παρέμβασης ως εφαρμογή gentrification είναι και χρονικά ασύμβατος. 62. Τα στοιχεία παρουσιάστηκαν περιληπτικά στην Εισαγωγή και αναλύονται παρακάτω. 63. Ζήβας Δ., 2006, σελ 49 8

2. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΠΟΛΕΩΝ Στο 2ο κεφάλαιο εξετάζονται παραδείγματα που εφαρμόστηκαν σε ιστορικά αστικά κέντρα ανά την Ευρώπη. Η αναφορά επικεντρώνεται στις μεθόδους που ακολούθησαν οι τοπικές αρχές για την προστασία, τη διατήρηση και την αναβάθμιση τους. Με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται η συνολική διαχείριση τους, όπως εκφράζεται μέσα από τα εκάστοτε προγράμματα αναβάθμισης. Η εξέταση των επιλεγμένων παραδειγμάτων συμβάλλει στην εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την καθολικότητα της απάντησης στο κύριο ερώτημα της εργασίας. Η επιλογή έγινε με γνώμονα τη γεωγραφική θέση, την ιστορική αξία, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά αλλά και τα κοινά στοιχεία που παρουσιάζουν με τη συνοικία της Πλάκας. Τα ιστορικά αστικά κέντρα που παρουσιάζονται αφορούν το Άμστερνταμ (Ολλανδία), τη Βαρκελώνη (Ισπανία), τη Βιέννη (Αυστρία), τη Κωνσταντινούπολη (Τουρκία), τη Μπολόνια (Ιταλία) και τη Στοκχόλμη (Σουηδία). 2. ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ Το ιστορικό κέντρο του Άμστερνταμ είναι ένα ιδιαίτερο παράδειγμα διαχείρισης που βασίζεται στη διαρκή αντιπαράθεση κράτους και κοινωνικών ομάδων. Η αναδόμηση των παρυφών του κέντρου αποτέλεσε αιτία μακροχρόνιων συγκρούσεων που οδήγησε ακόμα και σε at hock πρακτικές. Το παράδειγμα της ολλανδικής πρωτεύουσας αποδεικνύει την ακατάλληλη επιλογή ακραίων επεμβάσεων σε αστικές περιοχές με ιστορική, πολιτιστική και αρχιτεκτονική αξία. Το Άμστερνταμ έχει 780.559 κατοίκους64, έκταση 29 τ.χλμ και διοικητικά ανήκει στην περιφέρεια Βόρεια Ολλανδία65. Η δημογραφική σύνθεση χαρακτηρίζεται από τις 80 εθνοτικές μειονότητες. (περίπου 37% του πληθυσμού). Το αστικό περιβάλλον περιλαμβάνει 8.863 κτίρια του 6ου-8ου αιώνα καθώς και 65 κανάλια που φιλοξενούν 2.500 houseboats66. Το παραγωγικό σύστημα της πόλης βασίζεται στον τριτογενή τομέα και ιδιαίτερα στον τουρισμό. (εμπορικά καταστήματα, καφέ μπαρ, εστιατόρια και ξενοδοχεία). Άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία αποτελούν επίσης τα ποδήλατα (88.000), τα πάρκα (40) και τα μουσεία (5) Οι μεταφορές εντός της πόλης εξυπηρετούνται από το μετρό, τον αστικό σιδηρόδρομο, το τραμ, τα αστικά λεωφορεία και τα φέρρυ μποτ. Η κεντρική διοίκηση του Δήμου ασκείται από το δημοτικό συμβούλιο. Aπό το 2002 ορίστηκαν δεκαπέντε αυτοδιοικούμενες δημοτικές ενότητες (stadsdeel)67. Το ιστορικό κέντρο εντάχθηκε στη δημοτική ενότητα centrum. Τα statsdeel διαθέτουν τοπικό συμβούλιο, εκτελεστική επιτροπή και γραμματέα της περιοχής. Τα διοικητικά αυτά όργανα λαμβάνουν όλες τις αποφάσεις που αφορούν αποκλειστικά την περιοχή. Οι αρμοδιότητες τους σχετίζονται με τη νεολαία, την εκπαίδευση, τον αθλητισμό, την υγεία κ.α. Στον πολεοδομικό σχεδιασμό, ελέγχουν την ποιότητα και την ασφάλεια του δομημένου χώρου, ορίζουν τις χρήσεις γης και τους όρους δόμησης, δίνουν οικοδομικές άδειες και υλοποιούν δημόσια προγράμματα κατασκευής κατοικιών. Παράλληλα, διαχειρίζονται τα δημόσια κτίρια και κατοικίες. Οι πολίτες συμμετέχουν στις αποφάσεις συμμετέχοντας σε διαβουλεύσεις, σε συνεδριάσεις επιμέρους επιτροπών ή στέλνωντας επιστολές στο τοπικό συμβούλιο. Η δημοτική ενότητα Centrum έχει 84.030 κατοίκους και έκταση 8,04 τ.χλμ. Ο πληθυσμός εμφανίζεται αυξημένος τα τελευταία έτη κυρίως λόγω της εισροής μεταναστών και λιγότερο 64. Δήμος Άμστερνταμ, Στατιστική Υπηρεσία Ολλανδίας (Στοιχεία: 200), 65. Δήμος Άμστερνταμ 66. Houseboats: Σκάφη τα οποία προορίζονται για κατοικίες. Τα περισσότερα είναι σταθερά αγκυροβολημένα και συνδέονται με δίκτυα κοινής ωφελείας. (πηγή: www.en.wikipedia.org) 67. Πριν το 2002, όλες οι αρμοδιότητες ανήκαν στο κεντρικό δημοτικό συμβούλιο 9

λόγω φυσικής αύξησης. Παράλληλα αρκετοί κάτοικοι απομακρύνονται από τη συνοικία. Οι εργαζόμενοι ανέρχονται σε 9.379 άτομα εκ των οποίων οι περισσότεροι απασχολούνται σε γραφεία, βιοτεχνίες, ξενοδοχεία, εστιατόρια, καφέ και καταστήματα λιανικού εμπορίου. Το παραγωγικό σύστημα της περιοχής βασίζεται σε τριτογενείς δραστηριότητες με έμφαση στον τουρισμό και τον πολιτισμό. Το Centrum φιλοξενεί μεγάλη ακαδημαϊκή κοινότητα (24.949 φοιτητές) και 6 σχολές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης68. Το ιστορικό κέντρο της πόλης προσδιορίζεται από τα ομόκεντρα κυκλικά κανάλια (Εικόνα 2) και έχει πληθυσμό 72.247 κατοίκους69. Στην περιοχή εδρεύουν 7.05 επιχειρήσεις που απασχολούν 87.46 εργαζόμενους. Η συνοικία αναπτύσσεται πάνω στους τομείς του τουρισμού και του πολιτισμού. Φιλοξενεί έντεκα μουσεία τα οποία προσελκύουν 2.354.000 επισκέπτες ετησίως. Τα πιο δημοφιλή είναι το μουσείο Άννα Φράνκ και το hermitage Amsterdam70. Ιστορικά, η διαχείριση του αστικού χώρου εξαρτιόταν Εικόνα 2: Τα κανάλια του 7ου και 9ου ανέκαθεν από την τοπική αρχή καθώς το φυσικό αιώνα αποτελούν χαρακτηριστική εικόνα του Ιστορικού Κέντρου του Άμστερνταμ. περιβάλλον επέβαλλε την κρατική παρέμβαση (Πηγή: www.whc.unesco.org) (αποστραγγίσεις, αποξηράνσεις κ.λπ.). Σύμφωνα με τον Fainstein (200), η παράδοση αυτή επέβαλλε την παροχή κοινωνικής στέγης και όχι την οικονομική ανάπτυξη ως βασική αξία του σχεδιασμού. Ο ίδιος αναφέρει ότι την περίοδο 945-985, η δημοτική αρχή εφάρμοσε αυστηρό έλεγχο μισθωμάτων και εκτέλεσε προγράμματα παραγωγής στέγης ώστε να αντιμετωπίσει τις στεγαστικές ελλείψεις. Οι νέες αστικές περιοχές είχαν αυστηρό πλαίσιο σχεδιασμού. Η δημοτική αρχή επιθυμούσε τη σαφή οριοθέτηση της πόλης, τον περιορισμό της ταινιακής ανάπτυξης, το λειτουργικό διαχωρισμό των ζωνών και την αποσυμφόρηση της παλαιάς πόλης. Την ίδια περίοδο υπήρξε έντονος μετασχηματισμός στη χωροθέτηση των γραφείων μέσα στον αστικό ιστό. Σύμφωνα με τον Fainstein, η θέση και η παρουσία χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων έκαναν το ιστορικό κέντρο επιθυμητή επιλογή για χωροθέτηση επιχειρήσεων. Η εκτεταμένη μετατροπή κατοικιών σε γραφεία ανάγκασε τις τοπικές αρχές να περιορίσουν το φαινόμενο. Συνέπεια ήταν να εκτοπιστούν τα γραφεία και οι επιχειρήσεις στην περιφέρεια. Η οικονομική ανάπτυξη της Ολλανδίας κατά τη δεκαετία του 60, προσέλκυσε μετανάστες από τρίτες χώρες. Το 975 η ανεξαρτητοποίηση του Σουρινάμ (πρώην Ολλανδική αποικία) ενέτεινα την εισροή μεταναστών, οι οποίοι εγκαθίστανται κυρίως στο κέντρο του Άμστερνταμ. Εκείνη την περίοδο, αρκετοί Ολλανδοί μετεγκαταστάθηκαν από το κέντρο στα περίχωρα για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Στα τέλη της δεκαετίας του 70 υπήρχε ένα αρκετά υποβαθμισμένο κέντρο όπου κυριαρχούν εθνοτικές μειονότητες, ενώ αντίθετα γραφεία, επιχειρήσεις καθώς και ντόπιοι κάτοικοι έχουν μετεγκατασταθεί στα περίχωρα (Fainstein, 200). Την περίοδο 960-980, η τοπική αρχή επιχείρησε να εφαρμόσει ένα πρόγραμμα ώστε να αναβαθμίσει το ιστορικό κέντρο. Ο σχεδιασμός προέβλεπε την κατεδάφιση κατοικιών που βρίσκοταν στα κανάλια του 9ου αιώνα. Οι τοπικές αρχές εκτιμούσαν ότι οι δομές αυτές δεν είχαν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική αξία και η επισκευή τους κρίθηκε οικονομικά ασύμφορη7. 68. Το τοπικό συμβούλιο εκδίδει κάθε δύο χρόνια την έκθεση τάσεων της περιοχής, όπου συμπεριλαμβάνονται στατιστικά στοιχεία σχετικά με το πληθυσμό, την απασχόληση, τις λειτουργίες κ.α του διαμερίσματος. 69. Έκθεση τάσεων 200-20 Statsdeel Centrum 70. Έκθεση τάσεων 200-20 Statsdeel Centrum 7. Τα κτίρια αυτά ήταν κατασκευασμένα σε πασσάλους πάνω από το ελώδες έδαφος της περιοχής. Εκείνη την περίοδο, οι πάσσαλοι χρειάζονταν αντικατάσταση καθώς ήταν σε ιδιαίτερα κακή κατάσταση. 20

Αντίθετα δινόταν έμφαση στη διατήρηση αντίστοιχων δομών στα κανάλια του 7ου και 8ου αιώνα, στα οποία δινόταν επιδοτήσεις για την ανακαίνιση τους. Οι στόχοι του προγράμματος ήταν περισσότερο κοινωνικοί (παραγωγική εργατικής κατοικίας) παρά οικονομικοί (τόνωση ιδιωτικών επενδύσεων). Τα κτίρια του 9ου αιώνα είχαν εκκενωθεί προκειμένου να κατεδαφιστούν. Ωστόσο ακτιβιστές, φοιτητές και αντιδρούντες πολίτες κατέλαβαν τα κτίρια. Τελικά, οι καταληψίες κατάφεραν να υπερισχύσουν και να ακυρώσουν τον αρχικό σχεδιασμό. Ο Fainstein (200) εκτιμά ότι τα γεγονότα εκείνης της περιόδου αποτέλεσαν τη βάση ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής που χαρακτηρίζει το Άμστερνταμ ως σήμερα. Παράλληλα, η γειτονιά Nieumarkt (παλιά αγορά) αποτέλεσε ένα άλλο πεδίο αντιπαράθεσης ανάμεσα στις τοπικές αρχές και τις κοινωνικές ομάδες. Ο σχεδιασμός προέβλεπε την κατεδάφιση αρκετών κτιρίων για τη δημιουργία ενός σταθμού μετρό και τη διάνοιξη λεωφόρου που θα συνδέει το κέντρο με τα περίχωρα. Αρκετοί πολίτες αντέδρασαν αφού η λεωφόρος θα αντικαθιστούσε την πλατεία της παλιάς αγοράς καθώς και το ομώνυμο κτίριο που ήταν τοπόσημο για την περιοχή. Οι ταραχές αναχαίτισαν τελικά τη διάνοιξη του οδικού άξονα. Αντίθετα, κατασκευάστηκε ο σταθμός του μετρό μετατρέποντας τη γειτονιά σε ένα ζωντανό κέντρο με εστιατόρια, καφετέριες κ.λπ. Τη θέση των παλιών εργατικών κατοικιών καταλαμβάνουν πλέον εμπορικά καταστήματα, χώροι ψυχαγωγίας και εστίασης. Στα τέλη της δεκαετίας του 70, η Ολλανδία αντιμετωπίζει οικονομική κρίση. Παρότι υπήρξαν περικοπές στην κοινωνική πολιτική, τα κοινωνικά προγράμματα στέγασης (ανέγερση κατοικιών, επιδοτήσεις ενοικίων) συνεχίστηκαν. Το 992, η εθνική κυβέρνηση επιχειρεί εξορθολογισμό του προϋπολογισμού σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σταματούν οι επιδοτήσεις στους οικοδομικούς συνεταιρισμούς που κατασκεύαζαν και διαχειρίζονταν το μεγαλύτερο ποσοστό κοινωνικών κατοικιών. Ως αντιστάθμισμα τους δίνεται η δυνατότητα να πουλήσουν ορισμένες κατοικίες και να αυξήσουν τα ενοίκια ώστε να καλύπτουν το κόστος κατασκευής. Μόνο οι ενοικιαστές με πολύ χαμηλά εισοδήματα προστατεύονταν από την αύξηση ενοικίων λαμβάνοντας μια σχετική επιδότηση. (Fainstein, 200). Από το 200 το ιστορικό κέντρο προστατεύεται ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Η προστασία επικεντρώνεται στα κανάλια του 7ου αιώνα (Icomos, 200). Συνοψίζοντας, στο Άμστερνταμ επιχειρήθηκε πρόγραμμα αναδόμησης σε μια αστική δομή με έντονη πολιτιστική αξία. Η προοπτική αυτή οδήγησε σε έντονες συγκρούσεις με ομάδες πολιτών, παρότι έθετε κυρίως κοινωνικούς στόχους. Εντέλει, η διαχείριση επηρρεάστηκε από το συσχετισμό δυνάμεων, όπως διαμορφώθηκε σε εκείνες τις συγκρούσεις. Τις τελευταίες δεκαετίες η ιδέες της Ευρωπαϊκής Ένωσης κυριαρχούν ολοένα περισσότερο μειώνοντας τον κρατικό παρεμβατισμό και ενισχύοντας τη δραστηριοποίηση της αγοράς. Τέλος, αξίζει να επισημανθεί η διαχείριση πολεοδομικών θεμάτων με βάση την αρχή της επικουρικότητας. Η λήψη αποφάσεων (π.χ. θέσπιση όρων δόμησης) στο επίπεδο του δημοτικού διαμερίσματος είναι ενδιαφέρουσα συγκρίνοντας με τα ισχύοντα στην ελληνική πραγματικότητα. 2.2 ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ Η Βαρκελώνη επιχείρησε να αναβαθμίσει το ιστορικό της κέντρο μέσω της αναδόμησης του αστικού τοπίου. Στα μέσα της δεκαετίας του 80 εφάρμοσε ένα πρόγραμμα ανάπλασης που περιελάμβανε κατεδαφίσεις υποβαθμισμένων κτιρίων και δημιουργία νέων δημόσιων χώρων. Με τον τρόπο αυτό, οι τοπικές αρχές επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν τις ελλιπείς τεχνικές και κοινωνικές υποδομές και να σταματήσουν την περιθωριοποίηση του ιστορικού κέντρου. Η Βαρκελώνη είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ισπανίας και πρωτεύουσα της αυτόνομης κοινότητας της Καταλωνίας. Διοικητικά εντάσσεται στην ομώνυμη περιφέρεια και 2

περιφερειακή ενότητα72. Ο Δήμος Βαρκελώνης έχει πληθυσμό.605.602 κατοίκους και έκταση 0 τ.χλμ (Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής, 2006). Η πόλη γνώρισε ραγδαία αύξηση πληθυσμού το διάστημα 950-980. Τις δύο επόμενες δεκαετίες, αρκετοί κάτοικοι απομακρύνθηκαν από την πόλη προς την περιφέρεια για να επιστρέψουν εκ νέου από το 2000 και έπειτα73. Η δημογραφική σύνθεση της Βαρκελώνης χαρακτηρίζεται από υψηλά ποσοστά μεταναστών (3,9% αλλοδαποί) καθώς και άνιση κατανομή του πληθυσμού στον αστικό ιστό Στις περιοχές με υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα συμπεριλαμβάνεται και το ιστορικό κέντρο της πόλης, η Ciutat Vella (25.45 κάτοικοι/ τ.χλμ.) Η πόλη βρίσκεται στις ακτές της Μεσογείου και αποτελεί σημαντικό συγκοινωνιακό κόμβο74. Έντονη ανάπτυξη εμφανίζεται σε τομείς όπως το εμπόριο, ο πολιτισμός, ο αθλητισμός, η εκπαίδευση, οι επιστήμες κ.α.75. Μέσα στον αστικό ιστό υπάρχουν πολλά αρχιτεκτονικά μνημεία όπως για παράδειγμα το Sagrada Familia και το Barri Gotic (Γοτθική γειτονιά). Γενικότερα, η Βαρκελώνη χαρακτηρίζεται ως πολιτιστικό και οικονομικό κέντρο. Ορόσημο στην εξέλιξη της αποτέλεσε η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων (992). Το ιστορικό κέντρο της Βαρκελώνης συμπίπτει χωρικά με το δημοτικό διαμέρισμα Ciutat Vella76 και έχει 3.54 κατοίκους (2006) και έκταση 4,5 τ.χλμ (Ινστιτούτο Στατιστικής). Περιλαμβάνει τέσσερις υποπεριοχές τη Raval, τη Barceloneta, τη Casc Antic και τη Gotic. Ο γεροντικός πληθυσμός (8,5%) είναι ιδιαίτερα αυξημένος και υπάρχει μεγάλος αριθμός μεταναστών (37,6%). Οι περισσότεροι αλλοδαποί προέρχονται από την Αμερική και την Ασία. Σύμφωνα με τα δημοτικά στοιχεία77, το 43,4% του πληθυσμού είναι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ μόλις το 3,7% απόφοιτοι τριτοβάθμιας. Η πλειοψηφία των κατοίκων δε ζει σε ιδιόκτητη κατοικία (57,9%). Οι εργαζόμενοι απασχολούνται κυρίως στο εμπόριο (23,2%), ενώ αρκετοί είναι οι ανειδίκευτοι εργάτες (7,2%) και οι επιστήμονες και διανοούμενοι (3%). Μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού αποτελείται από εποχικούς υπαλλήλους. Οι επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται στις υπηρεσίες και στο λιανικό εμπόριο. Οι περισσότερες κατοικίες είναι κτισμένες πριν το 980 (8,%). Η κοινωνικό-οικονομική κατάσταση του ιστορικού Εικόνα 3: H Ciutat Vella αποτελεί το ιστορικό κέντρο της Βαρκελώνης και κέντρου είναι απόρροια της παρέμβασης που ξεκίνησε γειτνιάζει με τις ακτές και το λιμάνι της τα μέσα της δεκαετίας του 80. Στις αρχές του 20ου πόλης (Πηγή: www.wikipedia.org) αιώνα, οι τοπικές αρχές προχώρησαν σε έργα αναβάθμισης των γειτονικών περιοχών αφήνοντας στο περιθώριο το ιστορικό κέντρο (Abella και Marti, 2004). Οι ανθυγειϊνές συνθήκες και η πυκνή κατοίκιση είχε ως αποτέλεσμα τη μετεγκατάσταση των κατοίκων στις νέες αναβαθμισμένες περιοχές. Στη Ciutat Vella παρέμειναν τα φτωχότερα στρώματα λόγω των χαμηλών ενοικίων. Παράλληλα, η φθηνή κατοικία, η γειτνίαση με το λιμάνι και η πυκνή δόμηση που κάλυπτε παραβατικές συμπεριφορές (π.χ. παράνομη μετανάστευση) προσέλκυσαν εισερχόμενους μετανάστες. Την ίδια περίοδο, ναρκωτικά, πορνεία και άλλες παραβατικές συμπεριφορές εμφανίστηκαν στην παλιά πόλη και απομάκρυναν τις επιχειρήσεις, εντείνοντας την παρακμή. Οι Abella και Marti 72. www.wikipedia.org 73. Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής Καταλωνίας 74. www.brittanica.com 75. World City Relational Data 76. Ciutat Vella σημαίνει Παλιά Πόλη στα Καταλωνικά 77. Barcelona en xifres 2006 22

αναφέρουν ότι όσοι κάτοικοι κατάφερναν να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση έφευγαν άμεσα από τη συνοικία. Η κινητικότητα των κατοίκων έκανε δύσκολη την οργάνωση τους και τη διεκδίκηση βασικών υποδομών. Στα τέλη της δεκαετίας του 70, η δημοτική αρχή εκπόνησε μελέτη καταγραφής της υφιστάμενης κατάστασης. Η μελέτη κατέδειξε την έλλειψη δημόσιων χώρων και πρασίνου καθώς και τη δύσκολη πρόσβαση στην περιοχή. Εντοπίστηκε απουσία κοινωνικών υποδομών και προβλήματα από την παράνομη στάθμευση. Σύμφωνα με τους Abella & Marti (2004), τα αποτελέσματα της μελέτης και οι αντιδράσεις των νεοσύστατων επιτροπών κατοίκων οδήγησαν στην ανάληψη παρεμβάσεων για την αναβάθμιση του ιστορικού κέντρου. To 983 εκπονήθηκαν τα ειδικά σχέδια για την εσωτερική μεταρύθμιση των επιμέρους γειτονιών του ιστορικού κέντρου (PERIs). Όπως αναφέρουν οι Pareja & Tapada (200), το πρώτο PERI θεσμοθετήθηκε το 983 για τη γειτονιά Raval, ενώ ακολούθησε δύο χρόνια αργότερα (985) το αντίστοιχο πρόγραμμα για τη γειτονιά Barceloneta. Το 986, τα PERIs των δύο υποπεριοχών συμπεριλήφθησαν σε ένα ευρύτερο πρόγραμμα που κάλυπτε όλη την έκταση του ιστορικού κέντρου. Το ειδικό σχέδιο για την περιοχή Raval άρχισε να εφαρμόζεται το 98978 καθώς προσέκρουε σε θεσμικά και νομικά κωλύματα. Στόχοι του σχεδίου ήταν η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, η παραμονή των κατοίκων και η ανάκτηση της θέσης ως συγκριτικό πλεονέκτημα. Κυριότερη δράση ήταν η διάνοιξη ενός κεντρικού πεζοδρόμου79 που διαπερνά τη γειτονιά και η δημιουργία πλατείας στο κέντρο του Raval (Pareja & Εικόνα 4: Ο πεζόδρομος La Rambla έχει Tapada, 200). μήκος,2 χλμ και φιλοξενεί πλήθος Το 984 δημιουργήθηκε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο υπαίθριων πολιτιστικών δραστηριοτήτων δράσης για το σύνολο της Ciutat Vella. Έμφαση δόθηκε (Πηγή: www.wikipedia.org) σε θεσμικά ζητήματα, όπως η παραχώρηση αρμοδιοτήτων στο τοπικό Δήμο ώστε να προωθεί και να συντονίζει την αποκατάσταση της περιοχής. Η θεσμοθέτηση του έγινε το 986 οπότε και ολόκληρο το ιστορικό κέντρο ανακηρύχθηκε «Περιοχή Πλήρους Αποκατάστασης»80. Το σχέδιο προέβλεπε τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων μέσω της επιτροπής διαχείρισης του προγράμματος (Abella & Marti, 2004). Παράλληλα, ιδρύθηκε το γραφείο για την αποκατάσταση της Ciutat Vella το οποίο ήταν επιφορτισμένο να υλοποιεί ενέργειες προκειμένου να επιτευχθεί η ομαλή ενσωμάτωση ενοικιαστών και ιδιοκτητών στα νέα δεδομένα8. Όπως αναφέρει ο Valenzuela Alfonso (2007), το 988 συγκροτήθηκε η Promocio Ciutat Vella S.A (PROCIVESA), μια κοινοπραξία μεικτού κεφαλαίου με βασικό εταίρο την τοπική αυτοδιοίκηση. Σύμφωνα με τους Abella & Marti, η PROCIVESA εκτελούσε απαλλοτριώσεις, μετεγκαταστάσεις, κατεδαφίσεις καθώς και κατασκευές νέων χώρων και υποδομών. Η χρονική διάρκεια της εταιρείας είχε εξαρχής περιοριστεί σε δεκατέσσερα έτη 78. Τα PERIs των Raval και Barceloneta συμπεριλήφθηκαν στο γενικό σχέδιο για ολόκληρη την περιοχή και εφαρμόστηκαν στις γειτονιές αυτές αποτελώντας ταυτόχρονα υπόδειγμα για τις αντίστοιχες ενέργειες και στις άλλες δύο γειτονιές Gotic και Casc Antic. 79. Ο πεζόδρομος αυτός ονομάζεται La Rambla έχει μήκος,2 km χαρακτηρίζεται από τις δενδροστοιχίες και φιλοξενεί υπαίθριες πολιτιστικές δραστηριότητες. Πηγη: www.wikipedia.org 80.Alfonso Valenzuela - Aguilera, 2007 8 Abella & Marti, 2004 23

(ως το 2002). Στη συγκεκριμένη περίοδο, έγιναν παρεμβάσεις σε 06.048 τ.μ. Το μεγαλύτερο τμήμα της έκτασης μετατράπηκε σε δημόσιους χώρους (πάρκα, πλατείες και δρόμοι), ενώ σε μικρότερες εκτάσεις δημιουργήθηκαν δημόσιες υποδομές (πανεπιστήμια, μουσεία, κέντρα υγείας) και νέες κατοικίες. Επιπροσθέτως ανακαινίστηκαν 2.725 κτίρια και δεκαεπτά χιλιάδες κατοικίες, συνολικά. Οι παρεμβάσεις κόστισαν,47 δις ευρώ τα οποία καλύφθηκαν κυρίως από δημόσιους πόρους και σε μικρότερο βαθμό από την Ευρωπαϊκή Ένωση και ιδιώτες επενδυτές (Abella & Marti, 2004). Στην προσπάθεια να διατηρηθεί ο υφιστάμενος πληθυσμός, οι τοπικές αρχές έδωσαν στους κατοίκους τη δυνατότητα να αγοράσουν ένα νέο διαμέρισμα με χαμηλότοκο δάνειο μακροχρόνιας αποπληρωμής (Pareja & Tapada, 200). Προβλήματα δημιουργήθηκαν από ορισμένες κοινωνικές ομάδες που διέμεναν σε κτίρια χωρίς συμβόλαια. Η επίλυση τους έγινε κατόπιν διαπραγμάτευσης με τις τοπικές επιτροπές κατοίκων. Το 2000 και καθώς η διάρκεια της Procivesa ολοκληρωνόταν, το δημοτικό συμβούλιο αποφάσισε τη συνέχεια της παρέμβασης. Η νέα επιχείρηση Foment de Ciutat Vella S.A αντικατέστησε τη προηγούμενη και συνέχισε να υλοποιεί έργα βελτίωσης σε περιοχές του ιστορικού κέντρου και παρεμβαίνει όπου εντοπίζονται λειτουργικά προβλήματα.(abella & Marti, 2004). Σήμερα, είναι εμφανής η αναμόρφωση της Ciutat Vella. Η ανασυγκρότηση του αστικού ιστού με τη διάνοιξη ανοιγμάτων μεγάλης κλίμακας δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερες αντιδράσεις, σε αντίθεση με ότι συνέβη στο Άμστερνταμ. Η κοινωνική αποδοχή αποδίδεται στην μικρότερη ένταση των κατεδαφίσεων και στα προβλήματα διαβίωσης που δημιούργησε κατά το παρελθόν το πυκνοδομημένο περιβάλλον. Κομβικής σημασίας συγκυρία ήταν η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων, αφού οι τοπικές αρχές μπόρεσαν να διεκδικήσουν την απαιτούμενη χρηματοδότηση. Σύμφωνα με τον Valenzuela (2007), η αναβάθμιση της Ciutat Vella συνέβαλε στη γενικότερη οικονομική ανάκαμψη της Καταλωνικής πρωτεύουσας, αφού είχε θετικό αντίκτυπο στην αγορά ακινήτων. Οι Abella & Marti εκτιμούν ότι η περιοχή είναι πλέον σε θέση να αναπτυχθεί αξιοποιώντας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της, την ιστορική και αρχιτεκτονική της κληρονομιά, τη θέση της στον αστικό ιστό, την έντονη πολιτιστική και ψυχαγωγική δραστηριότητα και τη γειτνίαση της με το λιμάνι και τις ακτές τις πόλης. Ωστόσο, ο Valenzuela επισημαίνει τον περιορισμό της κοινωνικής ποικιλότητας και την κυριαρχία συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, όπως φοιτητές, καλλιτέχνες και νέοι επαγγελματίες, που προσελκύονται από τις αναβαθμισμένες εκπαιδευτικές και πολιτιστικές υποδομές της περιοχής. 2.3 ΒΙΕΝΝΗ Το ιστορικό κέντρο της Βιέννης χαρακτηρίζεται από την πολιτιστική και αρχιτεκτονική του αξία που αναγάγεται σε τρεις διαφορετικές περιόδους, το Μεσαίωνα, το Μπαρόκ και την Grunzerzeit82 (περίοδος μεγάλων κατασκευών). Το πρόγραμμα αναβάθμισης είχε διττό στόχο, αφενός να διατηρήσει την ιστορική αξία και αφετέρου να επαναφέρει την κατοικία. Η πρώτη επιδίωξη επιτεύχθηκε. Αντίθετα, η προσπάθεια επαναφοράς της κατοικίας δεν απέδωσε τα αναμενόμενα και ο πληθυσμός εμφανίζει τάσεις συρρίκνωσης. Τα τελευταία έτη είναι εμφανής η σύγκρουση μεταξύ της προστασίας και της αξιοποίησης του ιστορικού κέντρου της πόλης. Η Βιέννη καλύπτει έκταση 44,89 χλμ 2 (4.489 εκταρίων) και έχει πληθυσμό.680.266 κατοίκους83. Αποτελεί πρωτεύουσα του ομώνυμου ομόσπονδου κρατιδίου και της Αυστρίας 82. Grunzerzeit (περίοδος των μεγάλων κατασκευών): Το 857 τα μεσαιωνικά τείχη κατεδαφίζονται και στη θέση τους χαράσσεται η οδός Ringstrasse. Επί της οδού αυτής αναπτύχθηκε μεγάλος αριθμός κοινωνικών υποδομών όπως θέατρα, μουσεία, πανεπιστήμια και άλλα Η περίοδος αυτή ονομάστηκε Grunzerzeit -η περίοδος των μεγάλων κατασκευών. Σύμφωνα, με την Unesco, η Ringstrasse αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά πολεοδομικά σύνολα του 9ου αιώνα. 83. Κυβέρνηση Κρατιδίου Βιέννης http://wien.gv.at 24

γενικότερα. Η πλειοψηφία των κατοίκων απασχολείται στον τομέα των υπηρεσιών (83%), και στον τομέα τον κατασκευών (6,3%). Αντίθετα, μόλις το 0,2% του πληθυσμού ασχολείται με τον πρωτογενή τομέα (γεωργία, δάση). Οι επιχειρήσεις αφορούν κυρίως το εμπόριο και τη διαχείριση ακινήτων, ενώ το ποσοστό ανεργίας ανέρχεται σε 7,8% (δημοτικά στατιστικά στοιχεία). Σύμφωνα με το διοικητικό σύστημα της χώρας, η ευθύνη του πολεοδομικού σχεδιασμού και των εφαρμογών αναπλάσεων τίθεται στη δικαιοδοσία των Δήμων. Το ιστορικό κέντρο της Βιέννης εκτείνεται σε 4,62 χλμ 2 (462 εκτάρια) και ταυτίζεται με το πρώτο δημοτικό διαμέρισμα της πόλης (Inner City). Χωρίζεται σε τέσσερις υπο-περιοχές: τη Studenviertel (Βορειοανατολική), τη Karntner Viertel (Νοτιοανατολική), τη Widmerviertel (Νοτιοδυτική) και τη Schottenviertel (Βόρειοδυτική)84. Γενικά, οριοθετείται από την οδό Ringstrasse (μτφ. Περιφερειακή) που έχει χαραχθεί πάνω στα ερείπια των μεσαιωνικών τειχών. Διοικητικά, το κέντρο οριοθετείται από τις οδούς Wienfluss, Lothringerstraße, Karlsplatz, Gedreidemarkt, Museumsplatz, Museumstraße, Auerspergstraße, Landesgerichtsstraße, Universitätsstrasse, Maria-Theresien-Straße και τον παραπόταμο του Δούναβη, Donaukanal. Η διοικητική οριοθέτηση λήφθηκε υπόψη κατά την ένταξη της περιοχής στη λίστα των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco (2000). Ο πληθυσμός ανέρχεται σε 7.05685 κατοίκους (Πίνακας ). Ο παιδικός πληθυσμός (0-4) είναι.67 κάτοικους, ενώ ο γεροντικός (60+) 3.66886. Ο δείκτης εξάρτησης διαμορφώνεται σε 0,5 και είναι μικρότερος από τον εθνικό (0,6). Αντίθετα, ο δείκτης γήρανσης παίρνει τιμή 220, κατά πολύ μεγαλύτερη του αντίστοιχου εθνικού (25) σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας. Επομένως, στο ιστορικό κέντρο διαμένει ένας αρκετά γερασμένος πληθυσμός. Οι αλλοδαποί φθάνουν το 5,44% του πληθυσμού. Γενικότερα, υπάρχει μια διαχρονική τάση μείωσης του πληθυσμού, με εξαίρεση τη περίοδο 939-95. Πίνακας : Πληθυσμιακή εξέλιξη του Ιστορικού Κέντρου της Βιέννης ( 869 20). Πληθυσμός Ιστορικού Κέντρου Βιέννης Έτος Κάτοικοι Μεταβολή 869 68.079 880 72.688 6,77% 890 70.67-3,47% Το Inner City αποτελεί διοικητικό, τουριστικό, πολιτιστικό, 900 58.736-6,29% 90 53.326-9,2% θρησκευτικό και εκπαιδευτικό κέντρο. Φιλοξενεί το Δημαρχείο, το 923 43.045-9,28% διοικητήριο του Ομοσπονδιακού Κρατιδίου, τον Εθνικό Κήπο, το 934 39.963-7,6% Εθνικό Θέατρο, την Όπερα και το Αυτοκρατορικό Παλάτι Hofburg. 939 33.027-7,36% 95 34.654 4,93% Επιπλέον, το ιστορικό κέντρο διαθέτει αρκετά μουσεία (62), ξενοδοχεία 96 32.243-6,96% (64), εκκλησίες διάφορων θρησκειών (60 ναοί) και 34 ακαδημαϊκά 97 25.69-2,94% 9.537-22,38% κτίρια. Στο χάρτη χρήσεων γης88, το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης 98 99 8.002-7,86% προορίζεται για χρήση μικτής κατοικίας. Τα κτίρια επί των κεντρικών 200 7.056-5,25% αξόνων ορίζονται ως μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών. 20 6.854 -,8% Προβλέπονται επίσης χώροι πολιτιστικού και θρησκευτικού Πηγή: Στατιστική Υπηενδιαφέροντος, διοικητικά κτίρια και χώροι πρασίνου. Τα ακίνητα στην ρεσία Αυστρίας, Ιδία Επεξεργασία πλειοψηφία τους (75%) είναι ιδιωτικά, ενώ μικρότερες εκτάσεις ανήκουν στο δημόσιο και στην εκκλησία89. Η διατήρηση του ιστορικού κέντρου ξεκινά από το 850, οπότε και εκδόθηκαν διατάγματα 84. www.en.wikipedia.org 85. Αναφέρεται ο πληθυσμός του 200 ώστε να συνδέεται με τα υπόλοιπα δημογραφικά στοιχεία. Από την απογραφή του 20 έχει δημοσιοποιηθεί μόνο ο συνολικός πληθυσμός και όχι επιμέρους δημογραφικά στοιχεία. 86. Σύμφωνα με την Αυστριακή Στατιστική Υπηρεσία, ο ενεργός πληθυσμός είναι η ηλικιακή ομάδα (5-59) και όχι (564) που ισχύει στην Ελλάδα. 87. Δείκτες Γήρανσης ισούται με το πηλίκο του γεροντικού πληθυσμού (60+) διά του παιδικού πληθυσμού (0-4) και δείχνει πόσοι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας αντιστοιχούν ανά εκατό παιδιά. Ο Δείκτης Εξάρτησης ισούται με το άθροισμα του παιδικού και γεροντικού πληθυσμού διά τον ενεργό πληθυσμό (5-59). Ο δείκτης αυτός δείχνει πόσοι συντηρούμενοι (γέροντες και παιδιά) αντιστοιχούν σε κάθε εν δυνάμει εργαζόμενο πολίτη. 88. Χάρτης Χρήσεων Γης. Δήμος Βιέννης. 89. Icomos, 2000 25

προστασίας μεμονωμένων κτιρίων. (Icomos, 2000) Έκτοτε, θεσμοθετήθηκαν αρκετοί νόμοι και διατάξεις για την προστασία του κέντρου. Το πρόγραμμα αναβάθμισης σχεδιάστηκε τη δεκαετία του εξήντα. Το 972 εκδόθηκε ο ειδικός νόμος περί προστασίας της Παλιάς Πόλης (6/972:Old Town Conservation Act). Στόχος ήταν η διατήρηση της πολιτιστικής και ιστορικής αξίας καθώς και η αποκατάσταση των καταστροφών από το Δέυτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Icomos, 2000). Ο νόμος υποχρέωνε το Δήμο να καταρτίσει αναπτυξιακό σχέδιο και να εκδόσει διάταγμα που να καθορίζει τις χρήσεις γης και τους όρους δόμησης. Στη διαμόρφωση τους συμμετέχουν διάφορα δημοτικά όργανα, ανεξάρτητοι εμπειρογνώμονες και το ευρύ κοινό. Το ομόσπονδο κρατίδιο συμμετέχει άμεσα εγκρίνοντας το διάταγμα χρήσεων γης και έμμεσα εκδίδοντας το χωροταξικό σχεδιασμό και τους κανονισμούς κατασκευών, υγείας, ασφαλείας και πυροπροστασίας. Οι προβλέψεις τους πρέπει να ληφθούν υπόψη στη σύνταξη του αναπτυξιακού σχεδίου. Το κεντρικό κράτος ελέγχει την τήρηση της διαδικασίας, όπως προθεσμίες, έγκαιρη κοινοποίηση κ.λπ. Επίσης, η ομοσπονδιακή νομοθεσία περί προστασία μνημείων και δέντρων ισχύει συμπληρωματικά ως προς τον νόμο 6/972. Το πρόγραμμα αναβάθμισης περιελάμβανε κανονιστικά μέτρα όπως τη θεσμοθέτηση δημοτικού φόρου για τη διατήρηση της παλιάς πόλης. Παράλληλα, ιδρύθηκε το ομώνυμο ειδικό ταμείο, όπου συλλέγοταν οι φόροι. Στη συνέχεια δίνονταν ως επιδοτήσεις προκειμένου να καλυφθεί το πρόσθετο κόστος των παρεμβάσεων σε κτίρια ιστορικής αξίας (δημόσια και ιδιωτικά). Το διάστημα 972-200 το ταμείο κάλυψε παρεμβάσεις σε 3.687 κτίρια που κόστισαν συνολικά 69,2 εκατομμύρια ευρώ (δημοτικά στοιχεία). Ωστόσο, δεν αναφέρεται αν το ταμείο και ο φόρος εξακολουθούν να ισχύουν ως σήμερα. Σύμφωνα με τον Δ. Ζήβα (979)90, ο φόρος ονομαζόταν Δεκάρα του Πολιτισμού. Πολλά κτίρια ιστορικής και πολιτιστικής Εικόνα 5: Η οδός Grabben 900 πάνω και 2006 αξίας εμπίπτουν στις διατάξεις του κάτω (Πηγή:www.en.wikipedia.org) ομοσπονδιακού νόμου περί προστασίας των Μνημείων (533/923: Preservation of Monuments Act ). Ο χαρακτηρισμός ως μνημεία περιορίζει τα δικαιώματα διαχείρισης και αξιοποίησης τους, από τους ιδιοκτήτες (Δήμος Βιέννης). Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη διάταξη ex lege protection όλα τα προστατευόμενα κτίρια - μνημεία ανήκουν είτε εξ ολοκλήρου είτε κατα πλειοψηφία στο κράτος. Τα δημόσια και θρησκευτικά κτίρια προστατεύονται αυτόματα. Αντίθετα, για τα ιδιωτικά κτίρια απαιτείται διοικητική εντολή. Η τροποποίηση 570/999 προσθέτει τα σύνολα, τα πάρκα και τους κήπους στους εν δυνάμει χώρους προστασίας. Το 200 υπήρξε νέα τροποποίηση που καταργεί τη διάταξη ex lege protection χωρίς όμως αναδρομική ισχύ. Στην ομοσπονδιακή νομοθεσία περιλαμβάνεται ο Νόμος πέρι προστασίας δέντρων (27/974: Vienna tree protection act), ο οποίος προστατεύει κάθε δέντρο με περίμετρο κορμού άνω των σαράντα εκατοστών που υπάρχει μέσα στον αστικό ιστό. 90. Η αναφορά γίνεται στη Μελέτη Αντιμετώπισης Προβλημάτων Πλάκας (979) 26

Τη δεκαετία του ογδόντα υπήρξε έντονη μετατροπή κατοικιών σε γραφεία και εμπορικές επιχειρήσεις (Blaas & Oppolzer, 2003). Ο Δήμος αντέδρασε θεσπίζοντας ζώνες κατοικίας όπου συμπεριέλαβε συνολικά το ιστορικό κέντρο. Οι συγκεκριμένες ζώνες επιβάλλουν το 80% της επιφάνειας κάθε νέου κτιρίου να προορίζεται για κατοικία, συμπεριλαμβάνοντας τη σοφίτα και εξαιρώντας το ισόγειο. Παράλληλα, απαγορεύτηκε η αλλαγή χρήσης και η ανακατασκευή σε παλιά κτίρια. Οι ίδιοι αναφέρουν ότι το 996 καταργείθηκε η ένταξη των σοφίτων στο κανόνα του 80% για κτίρια που δεν προστατεύονταν ως μνημεία. Έτσι, οι σοφίτες μετατρέπονταν σε γραφεία. Η δυναμική του φαινομένου ελαττώθηκε το 200, όταν το ιστορικό κέντρο της Βιέννης χαρακτηρίστηκε ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς εξαιρετικής οικουμενικής αξίας (Icomos, 2000). Πλέον, το Icomos είχε σημαντικό ρόλο στη διαχείριση της περιοχής, αφού πρέπει να ενημερώνεται, να ελέγχει και να εγκρίνει κάθε μεγάλη παρέμβαση. Το πρόγραμμα αναβάθμισης στο ιστορικό κέντρο της Βιέννης είχε έντονο θεσμικό χαρακτήρα. Έμφαση δόθηκε στη θεωρητική διάσταση του χώρου, όπως φαίνεται από το λειτουργικό μοντέλο που ακολουθήθηκε. Υπήρξε συμβολή αρκετών φορέων από όλα τα διοικητικά επίπεδα (διεθνές, εθνικό και τοπικό) με διακριτούς ρόλους. Οι παρεμβάσεις των αρχών ήταν θεσμικού χαρακτήρα (κυρίως οικονομικές και νομοθετικές). Αντίθετα, οι ελάχιστες τεχνικές παρεμβάσεις (π.χ. αποκαταστάσεις όψεων) έγιναν κυρίως από ιδιώτες. Η απουσία κοινωνικών αντιδράσεων εκτιμάται ότι οφείλεται στο γεγονός ότι η προστασία του ιστορικού κέντρου ήταν μια συνεχής μακροχρόνια προσπάθεια που είχε ενταχθεί στην αντίληψη των κατοίκων. Τα τελευταία έτη υπάρχει έντονη αντιπαράθεση μεταξύ της προστασίας και της αξιοποίησης του ιστορικού κέντρου της πόλης (Blaas & Oppolzer, 2003). Συνέπεια αυτής είναι ορισμένες τροποποιήσεις ελαφρύνσεις του αυστηρού νομοθετικού πλαισίου που έγιναν τα τελευταία έτη (π.χ. 996: απαλλαγή σοφίτας από τον κανόνα του 80%). Οι υποστηρικτές της αξιοποίησης αναφέρονται σε υπερπροστασία της περιοχής, που δυσκολεύει την κατασκευή νέων γραφείων στο κέντρο. Επιπροσθέτως, το πολύπλοκο λειτουργικό σύστημα επιφέρει χρονικό και οικονομικό κόστος. 2.4 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ Η Κωνσταντινούπολη χαρακτηρίζεται από πλήθος μνημείων που αντικατοπτρίζουν τη μακραίωνη ιστορία της. Η δημογραφική αύξηση κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη πολυόροφων κτιρίων και τη χάραξη νέων λεωφόρων H ραγδαία και ανεξέλεγκτη αστικοποίηση έθεσε σε κίνδυνο την πολιτιστική κληρονομιά και το ιστορικό κέντρο της πόλης (Icomos, 984). Στα πλαίσια αυτά, η εθνική κυβέρνηση εκπόνησε ένα ειδικό σχέδιο διαχείρισης με στόχο τη διατήρηση και προστασία των μνημείων και την ομαλή συνύπαρξη τους με τις υπόλοιπες αστικές λειτουργίες. Η Κωνσταντινούπολη είναι το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Τουρκίας, με πληθυσμό 3.255.685 άτομα και έκταση 5.96 τ.χλμ (Τουρκική Στατιστική Υπηρεσία, 200). Αποτελεί οικονομικό, εμπορικό και θρησκευτικό κέντρο διεθνούς εμβέλειας. Ο μητροπολιτικός Δήμος ανήκει διοικητικά στην ομώνυμη επαρχία. Χωρίζεται σε δεκαεπτά μικρότερους δήμους, μεταξύ των οποίων και ο δήμος Fatih που περιλαμβάνει το ιστορικό κέντρο9 (Εικόνα 6). Ως ιστορικό τμήμα της Πόλης αναφέρεται η χερσόνησος που οριοθετείται από τον Κεράτιο Κόλπο στη βόρεια πλευρά, τα στενά του Βοσπόρου ανατολικά, τη Θάλασσα του Μαρμαρά νότια και τα τείχη του αυτοκράτορα Θεοδόσιου στα δυτικά (Δήμος Fatih). Η περιοχή περικλύεται από φυσικά όρια που την αποκόπτουν από τον υπόλοιπο αστικό ιστό. Τα τείχη στη δυτική πλευρά δημιουργούν μια υπαίθρια ζώνη αποδίδοντας με σαφήνεια το διαχωρισμό 9. Από το 928 μέχρι το 2009 υπήρχαν δύο ξεχωριστοί δήμοι, ο δήμος Fatih και ο δήμος Eminonu. Το 2009, ο δεύτερος προσαρτήθηκε στο πρώτο λόγω μεγάλης μείωσης πληθυσμού (Πηγή: www.fatih.bel.tr) 27

του κέντρου. Το ιστορικό κέντρο ταυτίζεται με το Δήμο Fatih. Έχει πληθυσμό 455.498 κατοίκους και έκταση 5,93 τ.χλμ Αποτελεί ιστορικό, διοικητικό, εκπαιδευτικό, θρησκευτικό, πολιτιστικό και συγκοινωνιακό κέντρο της Κωνσταντινούπολης. Στη συνοικία εδρεύουν αρκετά διοικητικά κτίρια, όπως το Κυβερνείο και το Δημαρχείο του Μητροπολιτικού Δήμου. Υπάρχει μεγάλος αριθμός ακαδημαϊκών κτιρίων και το πανεπιστημιακό νοσοκομείο. Το 586 εγκαταστάθηκε στο ιστορικό κέντρο το Πατριαρχείο. Σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα χριστιανικά και μουσουλμα-νικά μνημεία προσδίδουν έναν έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα. Στο Fatih χωροθετείται το κύριο επιβατικό λιμάνι της Κωνσταντινούπολης (Yeni Kapi) καθώς και ο Σιδηροδρομικός Σταθμός Sirkeci απ' όπου ξεκινούν τα τρένα προς την Ανατολική Θράκη και την Ευρώπη γενικότερα. (Στοιχεία Δήμου Fatih) Στο ιστορικό κέντρο Εικόνα 6: Δήμοι Περιφέρειας Κωνσταντινούπολης εντοπίζεται υψηλός όγκος εμπορικών (www.fatih.bel.tr) χρήσεων (Icomos, 2006). Σύμφωνα με το μητροπολιτικό Δήμο, το διάστημα 954-960 Τούρκοι από την ύπαιθρο μετεγκαταστάθηκαν στο κέντρο, αυξάνοντας τις ανάγκες στέγασης και αλλάζοντας την κοινωνικόπολιτική δομή της γειτονιάς. Από το 960 και έπειτα, η μεσαία τάξη απομακρύνθηκε από το Fatih, που μετατράπηκε σε εργατική συνοικία. Η ραγδαία αστικοποίηση των προηγούμενων δεκαετιών, σε συνδυασμό με τη ρύπανση από την εκβιομηχάνιση έθεσαν σε κίνδυνο τη πολιτιστική κληρονομιά και έκαναν επιβεβλημένη την προστασία της περιοχής (Icomos, 984). Η εθνική κυβέρνηση προχώρησε σταδιακά,στην έκδοση διαταγμάτων για να προστατεύσει τέσσερις υποπεριοχές του κέντρου, το αρχαιολογικό πάρκο, τη συνοικία Suleymaniye, τη συνοικία Zeyrek και τη ζώνη προμαχώνων. Η πρώτη ζώνη περιελάμβανε έκταση,09 τ.χλμ και μνημεία όπως η Αγιά Σοφιά, το Τοπ-Καπί κ.α.. Η συνοικία Suleymaniye είχε έκταση 0,53 τ.χλμ και μνημεία όπως τα τζαμιά Sehzade και Suleymaniye. Στη συνοικία Zeyrek έκτασης 0, τ.χλμ υπάρχει η μονή Παντοκράτορος και μια γειτονιά με 525 ξύλινα λαικά σπίτια, χαρακτηριστική για την οθωμανική αρχιτεκτονική. Τέλος, η τέταρτη ζώνη περικλύει μια περιοχή 5,06 τ.χλμ όπου υπάρχουν τα βυζαντινά τείχη και η εκκλησία του Σωτήρος (Icomos,984). Το 985, το Icomos χαρακτήρισε τις επιμέρους περιοχές υπό τον όρο Ιστορικό κέντρο Κωνσταντινούπολης ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Τα κριτήρια ένταξης αναφέρονται στην ιστορική, αρχιτεκτονική και πολιτιστική αξία της Πόλης όσο και επιμέρους μνημείων της. Το 998, έγινε αναθεώρηση των ορίων συμπεριλαμβάνοντας ολόκληρη την ιστορική χερσόνησο υπό καθεστώς προστασίς (Icomos, 2006). Το κεντρικό κράτος καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την προστασία της περιοχής μέσα από τη νομοθεσία. Το 2004, η κυβέρνηση εξέδωσε το Νόμο 5226 περί προστασίας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς National law on Conservation of Cultural and Natural Heritage. Ο Νόμος ορίζει το σχηματισμό ειδικού φορέα διαχείρισης με τη συμμετοχή της αυτοδιοίκησης. Οι Δήμοι καλούνται να ιδρύσουν ειδικά γραφεία εκτέλεσης και ελέγχου διατήρησης για την υλοποίηση έργων στα πολιτιστικά αγαθά. Επιπλέον, προβλέπεται το 0% του φόρου ακίνητης περιουσίας καθώς και 0% των πιστώσεων που χορηγούνται στον ΤΟΚΙ (αρχή μαζικής στέγασης) να διατίθενται στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Επίσης, τα τιμολόγια 28

που αφορούν έργα συντήρησης κτιρίων και μνημείων ιστορικής αξίας.απαλλάσονται των φόρων. Με το Νόμο 5366/2005 Preservation by Renovation and Utilisation by Revitalizing of Deteriorated Immovable Historical and Cultural Properties, μια σειρά νέων αναπτυξιακών έργων δύναται να εγκριθούν με ειδικούς νόμους σε εθνικό επίπεδο, παρακάμπτωντας κάθε τοπική αρχή και τα υφιστάμενα πολεοδομικά σχέδια (Icomos, 2006). Το Υπουργείο Πολιτισμού σε συνεργασία με άλλους φορείς εκτελεί δράσεις σχετικά με την περιοχή και τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς. Έχει εκπονήσει μελέτη για την αποκατάσταση του ιστορικού κέντρου και εκτελεί ειδικά προγράμματα ενημέρωσης στην τοπική κοινωνία. Το Vakiflar (γενική διεύθυνση του Υπ. Πολιτισμού) διαχειρίζεται μεγάλο αριθμό μνημείων και κτιρίων. Επίσης, το τοπικό συμβούλιο προστασίας εγκρίνει αιτήσεις για έργα σε διατηρητέα κτίρια. Τα μέλη του διορίζονται από την κυβέρνηση, ωστόσο περιλαμβάνουν εκπροσώπους της ακαδημαϊκής κοινότητας και των τοπικών αρχών. (Ιcomos,2006). Ο μητροπολιτικός Δήμος συντάσσει το πολεοδομικό σχέδιο καθώς και τα σχέδια εφαρμογής για το σύνολο του Δήμου. Το 2005 ιδρύθηκε το κέντρο αστικού σχεδιασμού που εκπονεί μελέτες και στρατηγικά σχέδια για την περιοχή. Ο μικρός Δήμος Fatih92, μετά την αύξηση των αρμοδιοτήτων του βάση του Νόμου 5226/2004 ίδρυσε τη διεύθυνση προστασίας ιστορικού περιβάλλοντος. Όπως τονίζει η έκθεση του Icomos (2006), η διεύθυνση αυτή δεν είναι δυνατή ώστε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στη διαχείριση της περιοχής.οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης ενισχύουν οικονομικά επιμέρους δράσεις. Οι ανάμειξη άλλων φορέων είναι περιορισμένη. Σημαντική ιδιωτική πρωτοβουλία υπήρξε το πρόγραμμα Zeyrek: Save our roofs. Το 2003, η Τουρκική Ένωση Ξυλείας (Turkish Timber Association) ξεκίνησε εκστρατεία προκειμένου να διασωθούν τα παραδοσιακά ξύλινα σπίτια της συνοικίας Zeyrek (εικόνα 7). Παρείχε τεχνική υποστήριξη ώστε να καθιερωθούν νέα πρότυπα για την οικονομική και βιώσιμη διατήρηση τους. Η παρέμβαση αναβάθμισης του ιστορικού κέντρου Κωνσταντινούπολης βασίστηκε κυρίως σε θεσμικές αλλαγές. Μεγάλύτερη έμφαση δόθηκε στη νομοθεσία και λιγότερη σε υλικές παρεμβάσεις. Το κεντρικό κράτος έχει συγκεντρώσει το μεγαλύτερο μέρος των αρμοδιοτήτων αφήνοντας ελάχιστες στην τοπική αυτοδιοίκηση. Αντίθετα, η συμβολή του ιδιωτικού τομέα είναι αρκετά περιορισμένη. Σύμφωνα με το Icomos (2006) οι ρόλοι δεν είναι διακριτοί και επομένως οργανώσεις πολιτών και πανεπιστήμια αδυνατούν να συνεργαστούν με το δημόσιο τομέα. Η προσπάθεια εστίασε κυρίως στη διατήρηση των μνημείων και ελάχιστα στο αστικό Εικόνα 7: Συνοικία Zeyrek: Ξύλινες λαικές κατοικίες Οθωμανικής αρχιτεκτονικής πριν και μετά την εκστρατεία "Zeyrek: Save our Roofs". Icomos, 2006. 92. Ένα μικρό τμήμα στα όρια της προστατευόμενης περιοχής ανήκει στους γειτονικούς δήμους Zeitinburnu και Eyup. Ωστόσο, οι δημοτικές αρχές δεν λαμβάνονται υπόψη από το Τουρκικό κράτος και το Icomos στη διαχείριση του ιστορικού κέντρου καθώς, οι συγκεκριμένες εκτάσεις είναι κυρίως χώροι πρασίνου και περιλαμβάνουν ελάχιστες κατοικίες. Πρόκειται για τμήμα των εκτάσεων που βρίσκονται εκτός των τειχών του Θεοδοσίου. Το Icomos (2006) αναφέρει ότι η τακτική αυτή πρέπει να επανεξετασθεί καθώς δημιουργεί προβλήματα διαχείρισης. 29

σύνολο, με εξαίρεση τη συνοικία Zeyrek. Οι στόχοι του προγράμματος δεν επιτεύχθηκαν αφού υφίστανται ακόμα αναπτυξιακές πιέσεις προκαλώντας περιβαλλοντικά προβλήματα, φυσικές καταστροφές και πληθυσμιακή αύξηση. Παράλληλα, αυξάνονται οι ομάδες χαμηλού εισοδήματος και δημιουργούνται προβλήματα μεταφορών και στάθμευσης για τους επισκέπτες. (Icomos, 2006). 2.5 ΜΠΟΛΟΝΙΑ Η παρέμβαση στο ιστορικό κέντρο της Μπολόνια ήταν ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα ανάπλασης τύπου conservation. Αντικείμενα της διατήρησης αποτέλεσαν τόσο το κτιριακό απόθεμα όσο και η κοινωνική σύνθεση της συνοικίας. Βασική αρχή ήταν ότι τα κτίρια συνδέονται άρρηκτα με το χρήστη τους και τους συμβολισμούς που το χαρακτηρίζουν. Μέσα από την ισχυρή πολιτική βούληση επιβλήθηκαν κοινωνικές αξίες πάνω από τις οικονομικές. Οι επικριτές τονίζουν το έλλειμμα σύγχρονης ανάπτυξης και την παρεμβολή στη φυσική εξέλιξη και την ιστορική συνέχεια της πόλης. Το πρόγραμμα αποτέλεσε πρότυπο για αρκετές άλλες παρεμβάσεις στην Ιταλία και διεθνώς. Η Μπολόνια είναι μια πόλη 380.8 κατοίκων στη κεντρική Ιταλία 93. Διοικητικά ανήκει στην ομώνυμη επαρχία της περιφέρειας Emilia Romagna. Βρίσκεται ανάμεσα στον ποταμό Πάδο και τα Απέννινα όρη και καλύπτει έκταση 40,7 τετρ.χλμ. Αποτελεί συγκοινωνιακό (οδικό και σιδηροδρομικό) κόμβο που ενώνει τη Κεντρική και Νότια Ιταλία με τις βόρειες περιοχές της χώρας. Στην πόλη εδρεύουν αρκετές εταιρείες διεθνούς φήμης που δραστηριοποιούνται στους τομείς των οχημάτων, μοτοσυκλετών και τροφίμων94. Το ιστορικό κέντρο της Μπολόνια περικλύεται από τα τείχη του 8ου αιώνα και χαρακτηρίζεται από ένα ευρύ δίκτυο στοών95. Στη συνοικία επικρατούν εμπορικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, αφού υπάρχουν αρκετά εμπορικά καταστήματα, μουσεία και μνημεία96. Παράλληλα, φιλοξενεί εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις (σχολεία, πανεπιστήμια), νοσηλευτικά ιδρύματα, θρησκευτικούς χώρους, διοικητικά κτίρια και διάφορους χώρους πολιτιστικών, κοινωνικών και πολιτικών δράσεων. Επίσης, διαθέτει αρκετούς χώρους πρασίνου (2) και αθλητικές εγκαταστάσεις97. Η κυκλοφορία επιτρέπεται μόνο στους πεζούς, τους ποδηλάτες και σε οικολογικά μέσα μαζικής μεταφοράς. Η πρόσβαση των οχημάτων επιτρέπεται μόνο τις εργάσιμες ημέρες και ώρες98. Τα τείχη του 8ου αιώνα που περιβάλλουν το ιστορικό κέντρο έχουν μετατραπεί σε ποδηλατόδρομο. Η υφιστάμενη κατάσταση έχει επηρρεαστεί από το πρόγραμμα ανάπλασης που εφαρμόστηκε τη δεκαετία του 70. Τις προηγούμενες δεκαετίες, το ιστορικό κέντρο ήταν υποβαθμισμένο και τα χαμηλότερα στρώματα μετατοπίζονταν από το κέντρο στην περιφέρεια (Calavita,980). Οι ενοικιαστές που παρέμειναν ήταν Εικόνα 8: Εικόνα του ιστορικού κέντρου μακροχρόνια διαμένοντες. Τα μισθώματα ήταν ιδιαίτερα της Μπολόνια, 969 (Πηγή: Bravo Luisa, χαμηλά καθώς από τη λήξη του πολέμου και μετά, η 2009) 93. Ιταλική Στατιστική Υπηρεσία 94. www.wikipedia.org 95. Οι στοές έχουν χαρακτηριστεί ως μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς από την Unesco 96. Πρόγράμμα Di nuovo in centro Δήμος Μπολόνια. 97. Χάρτης υποδομών ιστορικού κέντρου. Δήμος Μπολόνια. 98. Πρόγραμμα Di nuovo in centro. Δήμος Μπολόνια 30

εθνική κυβέρνηση είχε επιβάλει το πάγωμα τους. Επίσης, προστάτευε τους ενοικιαστές από εξώσεις. Η συγκεκριμένη πολιτική είχε ως αποτέλεσμα οι ιδιοκτήτες είτε να αδιαφορούν για τα ακίνητα τους, είτε να επιχειρούν τη μετατροπή τους σε άλλες πιο κερδοφόρες χρήσεις. Όπως, αναφέρουν οι Αθανασόπουλος & Καραβά (2008), το πρώτο μισό του 20ου αιώνα αναπτύσσεται μια τάση κυριαρχίας των τριτογενών δραστηριοτήτων στη συνοικία. Παράλληλα, υπάρχουν αναφορές για καταστροφές από βομβαρδισμούς του Β' παγκοσμίου πολέμου και κατεδαφίσεις παλιών κτιρίων99. Το 955 εγκρίθηκε το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο της Μπολόνια, το οποίο σύμφωνα με τον Calavita (980) δε προστάτευσε το ιστορικό κέντρο. Αντίθετα οδήγησε σε περαιτέρω κατεδάφιση κατοικιών για διαπλάτυνση και διάνοιξη οδών και σε ανακατασκευή κτιρίων για γραφεία, πολυτελείς κατοικίες και ακαδημαϊκούς χώρους. Τη δεκαετία του εξήντα, η Αριστερά αναλαμβάνει τη διαχείριση του Δήμου και επιχειρεί να μεταρυθμίσει τον οικονομικό σχεδιασμό όπως εξελισσόταν (Bravo Luisa, 2009). Το 960, αναθέτει σε επιστημονική ομάδα, με επικεφαλή τον αρχιτέκτονα Leonardo Benevolo, να συντάξει μια θεματική μελέτη για την υφιστάμενη κατάσταση στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Η έρευνα ανέδειξε τις σημαντικότερες δομές στο εσωτερικό της συνοικίας με κριτήριο τη συμβολική αντίληψη των κατοίκων. Παράλληλα, όρισε τη λειτουργία του ιστορικού κέντρου μέσα στον αστικό ιστό με βάση την αντίληψη των υπόλοιπων δημοτών. Η έρευνα κατέληξε ότι η συνοικία ήταν πολυλειτουργική με έντονες πολιτιστικές αξίες και δεν σχετίζονταν με τις υφιστάμενες κυρίαρχες χρήσεις. Πρότεινε τη διακήρυξη του ιστορικού κέντρου ως προστατευόμενη περιοχή και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από το ιστορικό πλαίσιο λειτουργίας της συνοικίας. Παράλληλα, προέβλεπε την αποκέντρωση του τριτογενούς τομέα μέσα από την ανάπτυξη νέων αστικών περιοχών στην περιφέρεια, τη δημιουργία βασικών υποδομών και τη διαχείριση του κυκλοφοριακού φόρτου μέσω της περιφερειακής οδού με ταυτόχρονη πεζοδρόμηση του ιστορικού κέντρου. Το 969, οι προτάσεις της μελέτης υιοθετήθηκαν από τη δημοτική αρχή κατόπιν δημόσιας διαβούλευσης (Αθανασόπουλος & Καραβά, 2008). Ο σχεδιασμός κατηγοριοποιούσε τα κτίρια σε τέσσερις ενότητες ανάλογα με τη μορφολογία τους (εικόνα 9). Στην πρώτη κατηγορία συμπεριλαμβάνονταν μεγάλα κτίρια όπως εκκλησίες και αριστοκρατικές κατοικίες που είχαν συμβολικό ρόλο μέσα στον αστικό ιστό. Στη 2η κατηγορία ανήκαν μικρότερης αξίας κτίρια, όπως κατοικίες της μεσαίας τάξης με αυλή. Στην επόμενη κατηγορία εντάσσονταν μικρές οικιστικές μονάδες χωρίς ιδιαίτερα κοινά χαρακτηριστικά. Στην τελευταία ομάδα συμπεριλαμβάνονταν τα rowhouses, δηλαδή όμοια σπίτια που επαναλαμβάνονταν στη σειρά και αποτελούσαν κατοικίες τεχνιτών και εργατών του 6ου και 7ου αιώνα. Οι συμβατές λειτουργίες των κτιρίων ήταν ακαδημαικές, εκπαιδευτικές και πολιτιστικές. Επιπλέον, επιτρεπόταν μικρές και εξειδικευμένες εμπορικές δραστηριότητες, τουριστικά καταστήματα και διοικητικές λειτουργίες (Calavita, 980). Το σχέδιο προέβλεπε οικονομικά κίνητρα για τους ιδιοκτήτες προκειμένου να εκτελέσουν τις απαιτούμενες εργασίες αποκατάστασης, με αντάλλαγμα τη διατήρηση χαμηλών μισθωμάτων. Σύμφωνα με τον Calavita, η εθνική κυβέρνηση και η περιφέρεια δε διέθεταν χρήματα για την εκτέλεση του έργου. Ταυτόχρονα, ο δήμος δε διέθετε ούτε Εικόνα 9: Παραδείγματα κτιρίων ανά κατηγορία (Πηγή: Bravo Luisa, 2009) 99. www.wikipedia.org 3

την αρμοδιότητα ούτε τα κεφάλαια για να υλοποιήσει το σχέδιο. Το 97, η μεταρύθμιση του οικιστικού νόμου επίλυσε τις οικονομικές και θεσμικές δυσκολίες (Calavita, 980). Το νέο νομικό πλαίσιο επέτρεπε την απαλλοτρίωση σε περιοχές ιστορικής αξίας με τη χαμηλότερη τιμή της αγοράς προκειμένου να ανακαινιστούν κτίρια για δημόσια χρήση. Η δημοτική αρχή, αν και είχε τη δυνατότητα, δεν απαλλοτρίωσε το σύνολο της περιοχής αλλά μπόρεσε να επιβάλλει προς τους ιδιοκτήτες την παρέμβαση διατήρησης του ιστορικού κέντρου. To 973 εγκρίθηκε το οικονομικό λαϊκό στεγαστικό σχέδιο (P.E.E.P.: Piano de Edilizia Economica Popolare / Centro Storico). Το σχέδιο αυτό ήταν ένα ειδικό πολεοδομικό σχέδιο για το κέντρο προκειμένου να αποφευχθεί η τριτογενοποίηση της περιοχής και η εκδίωξη της εργατικής κατοικίας (Bravo, 2009). Η εφαρμογή του έγινε σε μερικές μόνο γειτονιές με πληθυσμό έξι χιλιάδες κατοίκους, από τους τριαντά δύο χιλιάδες που είχε τότε η συνοικία συνολικά. Όπως αναφέρει ο Calavita (980), 250 νέα κτίρια κατασκευάστηκαν αντικαθιστώντας παλιά εγκαταλελλειμένα κελύφη και ερείπια του πολέμου. Τα νέα κτίρια στέγασαν νοικοκυριά προκειμένου να γίνουν αποκαταστάσεις στις κατοικίες τους. Τελειώνοντας τις αποκαταστάσεις δόθηκαν σε νέους κατοίκους με στόχο την πληθυσμιακή αύξηση. Τα κτίρια αν και κατασκευάστηκαν με σύγχρονα υλικά, δεν παρέκκλιναν από την παλιά τυπολογία rowhouse. Το σχέδιο ανέφερε το μηχανισμό της σύμβασης δηλαδή την χορήγηση χαμηλότοκων δανείων και επιδοτήσεων στους ενδιαφερόμενους ιδιοκτήτες προκειμένου να αποκαταστήσουν τα κτίρια. Σε αντάλλαγμα έπρεπε να διατηρήσουν σταθερά τα μισθώματα για υφιστάμενους και μελλοντικούς ενοικιαστές. Όπως παρατηρεί ο Calavita, ο μηχανισμός είχε ένα αδύναμο σημείο, το γεγονός ότι η υποχρέωση του ιδιοκτήτη θα παύσει με τη λήξη της σύμβασης, που ήταν 5ετούς ή 25ετούς διάρκειας. Το P.E.E.P εξισορόπησε τη δύναμη των ενοικιαστών απέναντι στους ιδιοκτήτες. Ίδρυσε επιτροπές ενοικιαστών, που μαζί με τα συμβούλια γειτονιάς (ιδιοκτήτες), αποτέλεσαν τους κοινωνικούς εταίρους και συμμετείχαν στην υλοποίηση του προγράμματος (Calavita, 980). Επίσης, δημιουργήθηκαν δημόσιοι χώροι, πάρκα και άλλες αναγκαίες υποδομές. Στα πέντε πρώτα χρόνια εφαρμογής του προγράμματος συμμετείχε περίπου το 40% των κτιρίων. Το 978 ο εθνικός νόμος για τη ρύθμιση των ενοικίων ανατρέπει τον υφιστάμενο σχεδιασμό. Όπως εξηγεί ο Calavita (980), ο νέος νόμος αύξησε τα όρια μισθωμάτων στην κατοικία. Επιπλέον οι ιδιοκτήτες μπορούσαν να προβούν σε έξωση των ενοικιαστών υπό προϋποθέσεις. Ο ίδιος εκτιμά ότι οι νέες ευνοϊκές προς τους ιδιοκτήτες ρυθμίσεις σε συνδυασμό με την πλήρη απελευθέρωση των μισθωμάτων για άλλες χρήσεις οδήγησε σε ραγδαία απομάκρυνση του πληθυσμού από το ιστορικό κέντρο και μετατροπή των κατοικιών σε γραφεία και καταστήματα. Έκτοτε, η αποδυνάμωση της πολιτικής βούλησης σε συνδυασμό με την ενίσχυση της αγοράς, αλλοίωσε τους αρχικούς στόχους της παρέμβασης. Τα φτωχότερα στρώματα δε μπόρεσαν να ανταποκριθούν στα αυξημένα μισθώματα και απομακρύνθηκαν από το κέντρο (Αθανασόπουλος & Καραβά, 2008). Παράλληλα, οι βιοτεχνίες αντικαταστάθηκαν από άλλες τριτογενεις δραστηριότητες. Το 2006, οι στοές που χαρακτηρίζουν το ιστορικό κέντρο της Μπολόνια, εντάχθηκαν στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco. Σήμερα, ο Δήμος προχωρά σε ένα πρόγραμμα αναβάθμισης μικρότερης κλίμακας (Di nuovo in Centro) που στοχεύει στην ανανέωση του αστικού εξοπλισμού καθώς και στην περαιτέρω πεζοδρόμηση της περιοχής. Το πρόγραμμα ανάπλασης στο ιστορικό κέντρο της Μπολόνια είναι μια παρέμβαση διατήρησης (conservation). Αντιθέτως με ότι ισχύει σε παρόμοια προγράμματα, έδωσε έμφαση στη θεωρητική διάσταση του χώρου και επηρρέασε σημαντικά τον ιδιωτικό χώρο. Η θεωρητική αντίληψη του χώρου επιβλήθηκε από τη φύση του αντικειμένου διατήρησης. Το πρόγραμμα βασίζεται στη ριζοσπαστική αντίληψη ότι ο χώρος χαρακτηρίζεται από το 32

δομημένο χώρο, τους κατοίκους, τις κοινωνικές σχέσεις και τους συμβολισμούς που έχει στον αστικό ιστό. Επομένως, η διατήρηση της συνοικίας επιβάλλει τη διατήρηση όλων των επιμέρους στοιχείων της. Επίσης, θεσμικά μέτρα (νομοθεσία, μηχανισμοί, επιδοτήσεις κ.α.) χρησιμοποιήθηκαν ευρέως. Αντίθετα, η φυσική αντίληψη του χώρου διακρίνεται κυρίως κατά την εκτέλεση των μέτρων (π.χ. αποκαταστάσεις). Οι κοινωνικοί στόχοι δικαιολογούν και την σημαντική επιρροή του ιδιωτικού χώρου. Η διατήρηση αναφερόταν στα φτωχά στρώματα και στους χώρους όπου αυτοί κατοικούν. Οι χώροι αυτοί είθισται να ανήκουν στον ιδιωτικό τομέα. Η υλοποίηση του προγράμματος βασίστηκε στην ισχυρή πολιτική βούληση, όπως εκφραζόταν μέσα από νομοθετήματα συνήθως κανονιστικού χαρακτήρα. Όταν η πολιτική επιβολή έγινε αδύναμη τότε οι αξίες των ιδιοκτητών άλλαξαν εντελώς τους πρωταρχικούς στόχους του προγράμματος. Οι επικριτές του σχεδίου τονίζουν το κόστος των επεμβάσεων και το υπερβολικό πλαίσιο προστασίας (Bravo,2009). Σύμφωνα με τους ίδιους, το πλαίσιο αυτό στέρησε από τη συνοικία τη σύγχρονη ανάπτυξη, τη φυσική εξέλιξη και την ιστορική συνέχεια. Επίσης, εκφράστηκαν φόβοι ότι η συγκέντρωση φτωχών κοινωνικών στρωμάτων θα μπορούσε να λειτουργήσει ως γκέτο. Σε κάθε περίπτωση, ήταν ένα ιδιαίτερο εγχείρημα που λειτούργησε ως παράδειγμα για αρκετές άλλες πόλεις, κυρίως στην Ιταλία και τη Γαλλία (Αθανασόπουλος & Καραβά, 2009). 2.6 ΣΤΟΚΧΟΛΜΗ Η Στοκχόλμη διατηρεί την παλιά αστική δομή της, δίνοντας έμφαση στην αρχιτεκτονική πολιτιστική της αξία. Το πρόγραμμα αναβάθμισης βασίστηκε στη συμμετοχή των ιδιωτών, με τις τοπικές αρχές να επικεντρώνονται σε δράσεις θεσμικού χαρακτήρα. Η παρέμβαση υλοποίησε με επιτυχία τους αρχικούς της στόχους, δηλαδή τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής αξίας. Ταυτόχρονα, βελτιώθηκε η ποιότητα ζωής των κατοίκων και η λειτουργικότητα της συνοικίας. Οι αλλαγές του προγράμματος ισχύουν ως σήμερα, με ορισμένες προσθήκες επιπλέον μέτρων. Η Στοκχόλμη βρίσκεται στις ακτές της Βαλτικής και το μεγαλύτερο τμήμα της είναι χτισμένο σε δεκατέσσερις νησίδες. Σύμφωνα με τη δημοτική αρχή, ο Δήμος καλύπτει έκταση 88, τ.χλμ και έχει πληθυσμό 86.00 κατοίκους (20). Η πόλη είναι διοικητικό και οικονομικό κέντρο της σκανδιναβικής χώρας. Στη σουηδική πρωτεύουσα εδρεύει η εθνική κυβέρνηση, το κοινοβούλιο και το ανώτατο δικαστήριο της χώρας. Σύμφωνα με το σχέδιο πόλης 00, η Στοκχόλμη χαρακτηρίζεται από ένα ιδιαίτερα ανταγωνιστικό επιχειρηματικό περιβάλλον σε διεθνές επίπεδο. Οι υπηρεσίες αποτελούν το βασικό πυλώνα της οικονομίας και συγκεκριμένα η υψηλή τεχνολογία, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και ο τουρισμός. Αντίθετα, η βιομηχανία απουσιάζει εντελώς από τη Στοκχόλμη0. Σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής02, η σουηδική πρωτεύουσα διαθέτει 000 πάρκα που καλύπτουν το 30% της αστικής έκτασης. Σε συνδυασμό με το ανεπτυγμένο δίκτυο δημόσιων μεταφορών χαρακτήρισαν την πόλη ως European Green Capital, το 200. Το ιστορικό κέντρο της πόλης είναι η συνοικία Gamla Stan (σουηδικά: παλιά πόλη) στο νησί Stadsholmen. Στην ίδια περιοχή συμπεριλαμβάνονται επίσης και οι μικρότερες νησίδες Ridderholmen, Helgeandsholmen και Stromsborg03. Η Gamla Stan εντάσσεται διοικητικά στο δημοτικό διαμέρισμα Sodermolm και μέχρι το 980 ονομαζόταν Staden mellan broarna (μτφ. Η περιοχή ανάμεσα στις γέφυρες). Αποτελεί το παλαιότερο τμήμα της Στοκχόλμης και 00. Stockholm City Plan 2009 0. www.wikipedia.org 02. European Commission, 200 03. www.wikipedia.org 33

χρονολογείται από το 3ο αιώνα μ.χ04. Ο Δήμος και η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία δεν παρέχουν πληθυσμιακά στοιχεία ειδικά για την παλιά πόλη. Σύμφωνα με τη wikipedia, το 2006 υπήρχαν περίπου 3000 κάτοικοι στα 36 εκτάρια της περιοχής. Η Gamla Stan έχει υψηλή αρχιτεκτονική και ιστορική αξία, που οφείλεται στο μεσαιωνικό οδικό δίκτυο, στο παλάτι Helgeandsholmen στη βόρειοανατολική πλευρά της πόλης καθώς και στην πλατεία Stortorget στο κέντρο του νησιού05. Η επακόλουθη τουριστική ανάπτυξη επέφερε τη δραστηριοποίηση επιχειρήσεων όπως καφέ, εστιατόρια, ξενοδοχεία κ.λπ. 06. Η Gamla Stan εξυπηρετείται από αρκετά μέσα μαζικής μεταφοράς, όπως μετρό, αστικά λεωφορεία και φέρρυ07. Στις αρχές του 20ου αιώνα, η Gamla Stan ήταν μια εγκαταλελλειμένη περιοχή. Η μεσαιωνική δομή δε μπορούσε να ανταποκριθεί στις σύγχρονες ανάγκες. Οι Stubs & Makas (20) χρονολογούν τις πρώτες συντονισμένες προσπάθειες για τη διατήρηση του ιστορικού κέντρου, το 930. Την περίοδο εκείνη οργανώθηκαν αποκαταστάσεις μεμονωμένων ιστορικών κτιρίων. Σύμφωνα με τους ίδιους, το 942 εκδίδεται ο εθνικός Νόμος προστασίας πολιτιστικής κληρονομιάς, όπου προβλέπει ότι τα μνημεία δε μπορούν να αλλάξουν χρήση, να αλλοιωθούν ή να κατεδαφιστούν. Με το Νόμο αυτό προέκυψε ένας μεγάλος αριθμός δημόσιων διατηρηταίων κτιρίων. Η ευθύνη της διατήρησης δόθηκε στην εθνική υπηρεσία προστασίας μνημείων. Το 960, ο Νόμος αναθεωρήθηκε ώστε να μπορούν να κηρυχθούν ως προστατευόμενα, κτίρια που ανήκουν σε ιδιώτες. Επίσης, διευρύνθηκε το φάσμα των σημαντικών δομών με την προσθήκη κτιρίων που είτε ενσωμάτωναν μια Εικόνα 0: Το φιδοειδές οδικό δίκτυο της Gamla Stan. (Πηγή: www.google.gr). ιδιαίτερη μέθοδο κατασκευής, είτε παρέπεμπαν σε κάποιο σημαντικό ιστορικό γεγονός. Ταυτόχρονα με την ανακήρυξη του πρώτου ιδιωτικού κτιρίου υπό καθεστώς προστασίας, εκδίδεται από την εθνική υπηρεσία ανακοίνωση σχετικά με τις απαιτήσεις διατήρησης των μνημείων (Stubs & Makas, 20). Στο πλαίσιο αυτό, αναφέρεται ότι το κόστος των εγκεκριμένων εργασιών βαρύνει τους ιδιοκτήτες των ακινήτων. Οι ιδιοκτήτες αντέδρασαν θεωρώντας άδικη αυτή την επιβάρυνση και υπερβολικούς τους περιορισμούς στη χρήση της ακίνητης περιουσίας τους. Επιπλέον, απαίτησαν αποζημιώσεις. Το 964, ο Δήμος ξεκίνησε το πρόγραμμα εξυγίανσης της περιοχής, μια παρέμβαση ανανέωσης στις κατοικίες της παλιάς πόλης. Διόρισε μια ειδική επιτροπή (επιτροπή ακινήτων παλιάς πόλης), ώστε να σχεδιάσει μια παρέμβαση με στόχο την ήπια ανακαίνιση του κτιριακού αποθέματος και την προσαρμογή του στα σύγχρονα πρότυπα (Westerman, 2009). Η επιτροπή αποτελούμενη από ιστορικούς, αρχιτέκτονες και μηχανικούς εξέτασαν το σύνολο των παλιών κτιρίων. Στις προτάσεις της, η επιτροπή υποστηρίζει τη διατήρηση του μεσαιωνικού ιστού και όχι τον εκσυγχρονισμό του (διανοίξεις οδών κ.λπ.). Το 974, το δημοτικό συμβούλιο ενέκρινε τις κατευθυντήριες γραμμές της επιτροπής και δύο χρόνια αργότερα, την εξουσιοδότησε να καταρτίσει ένα λεπτομερές πρόγραμμα παρεμβάσεων στην περιοχή. To 978 παρουσιάστηκαν οι προτάσεις της επιτροπής και ξεκίνησε η υλοποίηση τους. Οι αργοί ρυθμοί εξέλιξης στις διαδικασίες οφείλεται στις θεσμικές αλλαγές που απαιτούνταν σε εθνικό επίπεδο. Τη δεκαετία του 70, η εθνική κυβέρνηση υλοποίησε 04.www.sv.wikipedia.org 05 www.sv.wikipedia.org 06.www.stockholmgamlastan.se 07.www.stockholmgamlastan.se 34

μεταρρυθμίσεις με στόχο την αποκέντρωση στη διαχείριση των μνημείων. Το 976 ιδρύθηκαν τοπικά γραφεία ελέγχου σε επίπεδο επαρχιών με ειδικά εκπαιδευμένους συντηρητές. Ταυτόχρονα, ενθάρρυνε την αυτοδιοίκηση να θεσπίσει κανόνες για τη διατήρηση των ιστορικών μνημείων. Πλέον, υπήρχε το θεσμικό πλαίσιο ώστε ο Δήμος Στοκχόλμης να προχωρήσει στην εκτέλεση των προτεινόμενων δράσεων. Το 979, η Gamla Stan εντάχθηκε στο καθεστώς προαστίας πολιτιστικής κληρονομιάς. Σύμφωνα με την Westerman (2009), νέα κτίρια μπορούσαν να ανεγερθούν μόνο στην περίπτωση που το υπάρχον κτίριο είχε καταστραφεί από ατύχημα ή φυσική καταστροφή. Παράλληλα, το νέο κέλυφος θα έπρεπε να συνδέεται μορφολογικά με τα υπόλοιπα κτίρια. Η ίδια τονίζει ότι για τα υποβαθμισμένα κτίρια γινόταν προσωρινή μεταστέγαση των κατοίκων προκειμένου να συντηρηθούν. Για το σκοπό αυτό είχαν κατασκευαστεί ειδικές γειτονιές στα προάστια. Οι Stubs & Makas αναφέρουν την παροχή οικονομικών κινήτρων (κρατικά δάνεια με ευέλικτους όρους) σε ιδιώτες προκειμένου να καλυφθεί το κόστος των επεμβάσεων. Στα πλαίσια της παρέμβασης, εκδόθηκε ειδικό σχέδιο χρήσεων γης. Η πλειοψηφία των οικοδομικών τετραγώνων (74) προορίζονταν για κατοικία. Αντίθετα, τα γραφεία και τα καταστήματα περιορίστηκαν σε δεκαεπτά οικοδομικά τετράγωνα, κυρίως στις ανατολικές όχθες του νησιού. Επίσης, εμπορικά καταστήματα μπορούσαν να εγκατασταθούν στα ισόγεια, κατά μήκος αρκετών οδών, οι οποίες χαρακτηρίζονταν ως εμπορικές ζώνες. Τα υπόλοιπα οικοδομικά τετράγωνα φιλοξενούσαν πάρκα, εκκλησιαστικά και δημόσια κτίρια. Το πρόγραμμα αναβάθμισης κινήθηκε καθαρά στη θεωρητική προσέγγιση του χώρου. Οι τοπικές αρχές καθόρισαν το θεσμικό πλαίσιο διατήρησης, όπως η ανακοίνωση γενικών κατευθύνσεων, η ανακήρυξη διατηρηταίων μνημείων, η έκδοση χρήσεων γης κ.λπ. Επιπλέον, είχαν τον έλεγχο και το συντονισμό του προγράμματος μέσα από την επιτροπή ακινήτων παλιάς πόλης. Αντίθετα, άφησαν την εκτέλεση των υλικοτεχνικών επεμβάσεων στους ιδιώτες. Σήμερα, η παρέμβαση κρίνεται ιδιαίτερα επιτυχής σε σχέση με την υλοποίηση των αρχικών στόχων που είχαν τεθεί. Έχει επιτευχθεί η διατήρηση της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής αξίας των κτιρίων, η βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων και η λειτουργικότητα της συνοικίας. Επιπλέον, το πλαίσιο προστασίας εκείνης της περιόδου ισχύει ως σήμερα με την προσθήκη επιπλέον μέτρων που συμπληρώθηκαν τα επόμενα έτη. Κυριότερο εξ αυτών, είναι η πεζοδρόμηση του μεγαλύτερου τμήματος του νησιού και ο έλεγχος κυκλοφορίας οχημάτων που ξεκίνησε το 2007, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (200). Εικόνα : Η δυτική όχθη της Gamla Stan. Διακρίνεται η διατήρηση της αρχιτεκτονικής αξίας των κτιρίων. (Πηγή: wikipedia.org) 35

3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Τα θεωρητικά μοντέλα αναπλάσεων βασίζονται στην εκτίμηση ότι η αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος μεταβάλλει σημαντικά τα κοινωνικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής. Παρόμοια πεποίθηση πηγάζει και από τα παραδείγματα ευρωπαϊκών πόλεων. Εξάλλου, σε αρκετές περιπτώσεις, όπως λ.χ στη Μπολόνια, η αποτροπή της επιρροής αυτής αποτέλεσε βασικό άξονα της παρέμβασης. Αντικείμενο της έρευνας είναι, λοιπόν, η μελέτη της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ του αστικού περιβάλλοντος και των κοινωνικών χαρακτηριστικών σε μια περιοχή, και δη στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, τη συνοικία Πλάκα. 3. ΔΟΜΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Στα τέλη της δεκαετίας του 70, η ελληνική κυβέρνηση επιχείρησε να αναπλάσει το ιστορικό κέντρο της Αθήνας (βλ. Κεφ..3). Στα πλαίσια της παρέμβασης εφάρμοσε ένα σύνολο θεσμικών και υλικοτεχνικών παρεμβάσεων. Με την ολοκλήρωση του (2002), κατάφερε να αναβαθμίσει το ιστορικό κέντρο. Η παρούσα μελέτη εξετάζει την επιρροή που ασκεί το νέο αστικό περιβάλλον στα κοινωνικά χαρακτηριστικά της συνοικίας. Αναλύοντας το κύριο ερώτημα διακρίνονται τρία υποερωτήματα: Ποια η αναβάθμιση στο αστικό περιβάλλον της Πλάκας; Ποια τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της συνοικίας; Η αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος σχετίζεται με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά; Τα τρία υποερωτήματα ουσιαστικά ταυτίζονται με τις υποενότητες της μελέτης. Στη πρώτη ενότητα ορίζονται οι έννοιες αστικό περιβάλλον και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Περιγράφεται η υφιστάμενη κατάσταση μέσα από μια σειρά σχετικών μεταβλητών και εξετάζεται κατά πόσο υπήρξε αναβάθμιση. Έπειτα, στη δεύτερη ενότητα εξετάζεται αν υπάρχει συσχέτιση μεταξύ των δύο φαινομένων. Η εκτίμηση βασίζεται τόσο οπτικά μέσω χαρτών όσο και στατιστικά μέσω συντελεστών συσχέτισης. 3..2 Ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης Τα δύο πρώτα υποερωτήματα απαντώνται με μια ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης. Ο αστικός χώρος παρουσιάζεται μέσα από μια σειρά μεταβλητών από έξι θεματικές ενότητες: το φυσικό περιβάλλον, τη δημογραφική ανάλυση, τις ροές εξαρτήσεις, το παραγωγικό σύστημα, τις τεχνικές και τις κοινωνικές υποδομές. Η επιλογή των κατηγοριών και των μεταβλητών βασίστηκε στις τεχνικές προδιαγραφές που διέπουν τις μελέτες ρυθμιστικών σχεδίων, όπως αναφέρονται στην υπουργική απόφαση 44357/2005 (ΦΕΚ 502/Β/2005). Σύμφωνα με την απόφαση, η ανάλυση μιας περιοχής περιλαμβάνει οχτώ συνολικά κεφάλαια που περιγράφουν τις παρακάτω θεματικές δεδομένων: πληθυσμιακά στοιχεία, οικονομικά στοιχεία, Χωροταξική διάρθρωση και οργάνωση, Χρήσεις γης Διάρθρωση λειτουργιών, Πολιτιστικό Περιβάλλον, Ειδικές κατηγορίες χώρου, Ρόλος του αστικού κέντρου καθώς και Διάγνωση Αξιολόγηση Προοπτικές. Πρέπει να αποσαφηνιστεί ότι οι προδιαγραφές αυτές αφορούν ένα πρότυπο χωροταξικού σχεδιασμού. Ωστόσο, η κλίμακα της περιοχής παραπέμπει σε πολεοδομικό σχεδιασμό. Η αντίφαση αυτή δικαιολογείται από το αντικείμενο της μελέτης που είναι καθαρά χωροταξικού και όχι πολεοδομικού χαρακτήρα. Επομένως, επιλέγεται ένα πρότυπο που να συμβαδίζει με το αντικείμενο της έρευνας και όχι με την κλίμακα της περιοχής. 36

Διάγραμμα 3: Ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης: Μεταβλητές ανά κατηγορία. Η αναντιστοιχία κλίμακας επιβάλλει ορισμένες τροποποιήσεις στο πρότυπο που αναφέρθηκε. Έτσι, ο κατάλογος μεταβλητών διαμορφώθηκε με κριτήριο τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της Πλάκας και το αντικείμενο της έρευνας. Στην ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης επιλέχθηκαν μεταβλητές που κατηγοριοποιούνται σε έξι θεματικές ενότητες: το φυσικό περιβάλλον, τη δημογραφική ανάλυση, τις εξαρτήσεις σχέσεις, το παραγωγικό σύστημα, τις τεχνικές και τις κοινωνικές υποδομές (διάγραμμα 3). Στην πρώτη κατηγορία με τίτλο φυσικό περιβάλλον αναλύεται ο δομημένος και δημόσιος χώρος. Αξίζει να επισημανθεί ότι ο όρος φυσικό περιβάλλον αναφέρεται στην υλική διάσταση του χώρου (φυσικός: physical) και όχι στον μη ανθρωπογενές χώρο (φυσικός: natural). Οι μεταβλητές είναι τα κτίρια, οι κατοικίες, οι αντικειμενικές αξίες, οι δημόσιοι χώροι, οι αρχαιολογικοί χώροι νεότερα μνημεία, τα διατηρητέα κτίρια και το αστικό τοπίο. 37