2. Οι Εβραίοι της Κωνσταντινούπολης πριν και μετά την Oθωμανική κατάκτηση

Περίληψη : O μελετητής της ιστορίας της εβραϊκής κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη αποκτά συνήθως μία εικόνα για την κοινότητα αυτή, η οποία βασίζεται στη σύγχρονη πραγματικότητα. Εν πολλοίς, πρόκειται για την ιστορία μιας σεφαραδίτικης κοινότητας που δέχθηκε οθωμανικά, τουρκικά και ανατολίτικα επιπολιτιστικά στοιχεία. Στόχος αυτού του κειμένου είναι να προσφέρει στον αναγνώστη, έστω συνοπτικά, μια άποψη του κωνσταντινουπολίτικου εβραϊσμού κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου από την οπτική γωνία των Ρωμανιωτών Εβραίων και βασισμένη σε μια ποικιλία πηγών. Οι Ρωμανιώτες ήταν απόγονοι των βυζαντινών ελληνόφωνων Εβραίων που ζούσαν στην οθωμανική αυτοκρατορία και οι οποίοι μέσα σε διάστημα τριών περίπου αιώνων από την εγκατάσταση των Ιβήρων Εβραίων στην Κωνσταντινούπολη (1492-1560), αφομοιώθηκαν πολιτιστικά από τους νεοαφιχθέντες από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Χρονολόγηση 15 ος -20 ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη 1. Εισαγωγή O μελετητής της ιστορίας της εβραϊκής κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη αποκτά συνήθως μία εικόνα για την κοινότητα αυτή, η οποία βασίζεται στη σύγχρονη πραγματικότητα. Εν πολλοίς, πρόκειται για την ιστορία μιας σεφαραδίτικης κοινότητας που δέχθηκε οθωμανικά, τουρκικά και ανατολίτικα επιπολιτιστικά στοιχεία. Στόχος αυτού του κειμένου 1 είναι να προσφέρει στον αναγνώστη, έστω συνοπτικά, μια άποψη του κωνσταντινουπολίτικου εβραϊσμού κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου από την οπτική γωνία των Ρωμανιωτών Εβραίων και βασισμένη σε μια ποικιλία πηγών. Οι Ρωμανιώτες ήταν απόγονοι των βυζαντινών ελληνόφωνων Εβραίων που ζούσαν στην οθωμανική αυτοκρατορία και οι οποίοι μέσα σε διάστημα τριών περίπου αιώνων από την εγκατάσταση των Ιβήρων Εβραίων στην Κωνσταντινούπολη (1492 1560), αφομοιώθηκαν πολιτιστικά από τους νεοαφιχθέντες από την Ισπανία και την Πορτογαλία. 2. Οι Εβραίοι της Κωνσταντινούπολης πριν και μετά την Oθωμανική κατάκτηση Προς τοτέλος τηςβυζαντινής περιόδου, κατοικούσαν εβραϊκές κοινότητες σε περιοχές εντός και εκτός Κωνσταντινούπολης, οι οποίες στο μέλλον θα αποτελούσαν προάστια και γειτονιές της ευρύτερης οθωμανικής Κωνσταντινούπολης. Οι Εβραίοι της Κωνσταντινούπολης επί Παλαιολόγων ζούσαν στην περιοχή που προοριζόταν για την βενετική παροικία και, ενδεχομένως, την αντίστοιχη περιοχή της γενουάτικης παροικίας, κοντά στην Εβραϊκή Πύλη, όπως ήταν γνωστή την περίοδο αυτή. Στους οθωμανικούς χρόνου λεγόταν και Çifut Kapısı (από το υποτιμητικό όρο Çifut που αποδιδόταν στους Εβραίους). 2 Ακόμη μία εγκατάσταση υπήρχε στην περιοχή της Βλάγκας, στις όχθες της Θάλασσας του Μαρμαρά, 3 κι ακόμη μία στο Πικρίδιο στη βόρεια ακτή του Κεράτιου Κόλπου περιοχές που αργότερα θα αποτελούσαν τις οθωμανικές γειτονιές Χάσκιοϊ (Hasköy), Kasım Paşa, Piri Paşa και Γαλατά. 4 Η τελική επίθεση των Οθωμανών στην τειχισμένη Πόλη ξεκίνησε το απόγευμα της 28 ης Μαΐου 1453 και η Πύλη του Ρωμανού, η οποία οδηγούσε στη Βλάγκα, ήταν η πρώτη που έπεσε. 5 Αιματηρές συγκρούσεις σημειώθηκαν επίσης κοντά στην Ωραία Πύλη, σε μικρή απόσταση από την Εβραϊκή Πύλη. 6 Κατά συνέπεια, οι Εβραίοι υπέστησαν την ίδια μοίρα με τους Χριστιανούς γείτονές τους. Μετά από δύο μέρες σφαγών και λεηλασιών, οι Οθωμανοί συγκέντρωσαν τους εναπομείναντες (υπολογίζεται σε 40.000 άτομα) 7 στο στρατόπεδό τους. Όσοι θεωρήθηκαν μέλη επιφανών οικογενειών παρέμειναν στην κατοχή του Σουλτάνου, Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 1/39

στάλθηκαν ως δώρα σε Οθωμανούς διοικητές ανά την επικράτεια ή παραδόθηκαν στα στρατεύματα ως σκλάβοι. Ο Μωάμεθ Β ο Πορθητής απέδιδε τεράστια σημασία στην κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, όχι μόνο λόγω της στρατηγικής της θέσης και της συμβολικού της ρόλου ως πρωτεύουσας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά και επειδή η κατάκτησή της αποτελούσε ένα σημαντικό βήμα στην προσπάθειά του να καταστήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία παγκόσμια δύναμη, ισότιμη της Αυτοκρατορίας του Μέγα Αλέξανδρου και της Ρωμαϊκής που είχαν προηγηθεί. Επιθυμώντας να μετατρέψει την Κωνσταντινούπολη σε μία πρωτεύουσα αντάξια μιας τέτοιας αυτοκρατορίας, ξεκίνησε μία σειρά ενεργειών που αποσκοπούσαν στο να την επανοικοδομήσουν ως πρωτεύουσα. 8 Οικειοποιήθηκε δημόσια κτήρια για ίδια χρήση και παραχώρησε τα καλύτερα σπίτια στους διαπρεπέστερους αξιωματικούς του. Επίσης, κράτησε Έλληνες αιχμαλώτους για να υπηρετούν τον ίδιον, ενώ εγκατέστησε Έλληνες ναυτικούς μαζί με τις οικογένειές τους κατά μήκος του Κεράτιου Κόλπου. 9 Οι πιο ευκατάστατοι από τους νέους υπηκόους του διατάχθηκαν να εγκατασταθούν με τις οικογένειές τους στη νέα πρωτεύουσα. 10 Όταν αυτή η διαδικασία δεν παρουσίασε τα αναμενόμενα αποτελέσαματα, διέταξε τη μεταφορά στην πόλη 5.000 οικογενειών από της Ευρωπαϊκές και Ασιατικές κτίσεις του, συμπεριλαμβανομένων Ελλήνων, Μουσουλμάνων και Εβραίων, από περιοχές που είχαν ήδη κατακτήσει οι Οθωμανοί. 11 Οι ελληνορθόδοξοι, μουσουλμανικοί και εβραϊκοί πληθυσμοί που μεταφέρθηκαν στην πόλη επελέγησαν βάσει επαγγέλματος και εισοδήματος. Προτιμώνταν επαγγέλματα σχετικά με την οικοδομή ή, εναλλακτικά, οι ενασχολούμενοι με επιχειρηματικές δραστηριότητες. 12 Στους Εβραίους που επιβίωσαν της Άλωσης, καθώς και σε πολλούς Έλληνες, δόθηκε άδεια επανεγκατάστασης στην πόλη (πιθανώς κατόπιν πληρωμής ποσού εν είδει λύτρων), 13 όχι όμως με τη μορφή εθελούσιας εγκατάστασης, αλλά ως sürgün (Αναγκαστικός εποικισμός). 14 Το καθεστώς του sürgün ίσχυε και για άλλους πληθυσμούς Μουσουλμάνους, Χριστιανούς και Εβραίους από διάφορα μέρη της επεκτεινόμενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που μεταφέρονταν στην άρτι κατακτηθείσα Πόλη. Οι πρότεροι κάτοικοι στους οποίους επετράπη να επιστρέψουν στην πόλη, καθώς και οι απελαθέντες και οι απόγονοί τους, υποχρεώθηκαν να συνεχίσουν να ζουν στην Κωνσταντινούπολη έως ώτου σουλτανικό διάταγμα τους έδινε το δικαίωμα της μετοικεσίας. 15 Σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τους Εβραίους υπάρχουν ενδείξεις ότι οποιοδήποτε άτομο, άνδρας ή γυναίκα, παντρευόταν μέλος οικογένειας που βρισκόταν υπό καθεστώς sürgün αποκτούσε αυτόματα το νομικό καθεστώς του Αναγκαστικού εποικισμού και περιοριζόταν στην οικία του/της συζύγου στην Κωνσταντινούπολη. 16 Η κοινότητα που ίδρυσαν οι γηγενείς Εβραίοι κάτοικοι έλαβε αργότερα από τους νεοαφιχθέντες Ίβηρες ομόδοξούς τους το όνομα Πόλη το παραδοσιακό όνομα των Ελληνόφωνων για την Κωνσταντινούπολη. 17 Οι Εβραίοι του Γαλατά και του Πικρίδιου (που σύντομα θα μετονομάζονταν σε Χάσικιοϊ και Kasım Paşa) φαίνεται ότι επιβίωσαν της Άλωσης σχετικά αλώβητοι δεν εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους, ίσως δε να διατήρησαν και τις περιουσίες τους. 18 Ως το 1455 πολλοί Εβραίοι από τη Μικρά Ασία, καθώς και η πλειοψηφία των Εβραίων του ελλαδικού χώρου, είχαν μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με τη μελέτη του Halil Inalcik για την οθωμανική απογραφή που διεξήχθη το Δεκέμβριο του 1455, Εβραίοι από την Αδριανούπολη (Edirne), τη Θεσσαλονίκη, τη Λαμία (Zeitun ή İzdin), τη Φιλιππούπολη (Plovdiv στη σύγχρονη Βουλγαρία) και τη Νικόπολη (Niğbolu, στις βουλγαρικές όχθες του Δούναβη) εγκαταστάθηκαν στην περιοχή μεταξύ της Εβραϊκής Πύλης (Çifut Kapısı) και της Πύλης της Φυλακής (Zindan Kapı). Ο Inalcik υποστηρίζει, επίσης, ότι Εβραίοι από τη Λαμία εγκαταστάθηκαν στα Ψαμαθιά (περιοχή επίσης γνωστή ως Υψομαθειά σε ύστερες οθωμανικές πηγές) και, κυρίως, στον Άγιο Mατθαίο στις ακτές της Θάλασσας του Μαρμαρά προσθέτει ακόμη ότι Εβραίοι από τη Φιλιππούπολη εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Tob Yiküğı. 19 Ο Καραΐτης σοφός Kalev Afendopoulo έγραψε το Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 2/39

1497 ότι το 1455 «ο Σουλτάνος Μεχμέτ, γιος του Μουράτ εξεδίωξε όλους τους Εβραίους από το βασίλειό του και τους εγκατέστησε στην Κωνσταντίνα (sic), από την Εντιρνόπολη (sic) (Αδριανούπολη, Έντιρνε), και το Πρέβετο (Πρέβεζα) και άλλα μέρη». 20 Τα φορολογικά κατάστιχα του 1540 και 1544 21 αποσαφηνίζουν την καταγωγή και άλλων εκδιωχθέντων: 22 Gelibolu (Καλλίπολη), Δημότικα (sic) (Διδυμότειχο), Üsküb (Σκόπια), Ustrumca (Strumica, νοτιοανατοική ΠΓΔΜ), Ohri (Οχρίδα), Fornoz (Σάμος), İzdin (Λαμία), Istefe (Ιστίπολη), Λιβαδειά, Selanik (Θεσσαλονίκη), Tire (δυτική Τουρκία), Siroz (Σέρρες), Σόφια, Yanya (Ιωαννίνα), Pirlepe (Prilep, ΠΓΔΜ), Καστοριά, Tirhala (Τρίκαλα), Kara Verya (Βέροια,), Edirne (Αδριανούπολη), Kastamoni (σήμερα Kastamonu στην παρευξείνια περιοχή της Τουρκίας), Provadi (βορειοανατοική Βουλγαρία, κοντά στη Βάρνα), Çernovi (βορειοανατοική Βουλγαρία, κοντά στη Βάρνα), Tirnovi (Trnovo, κεντρική/βόρεια Βουλγαρία, η βουλγαρική πρωτεύσουσα πριν την οθωμανική κατάκτηση το 1393), Νικόπολη (Nicopol, στις βουλγαρικές όχθες του Δούναβη), Lofça (Lovech, στην κεντρική/βόρεια Βουλγαρία), Vidin (στις βουλγαρικές όχθες του Δούναβη), Filibe (Φιλιππούπολη/Plovdiv, στη Βουλγαρία), Anvlonya (Αυλώνα/Vlore στην Αλβανία), Αγιασολούκ (σήμερα Selçuk), Eğridir (βόρεια της Αττάλειας, το Ακρωτήρι της ελληνιστικής περιόδου), Borlu (πιθανώς Uloborlu, βορειοδυτικά της Σπάρτη στην Πισιδία), Antalya (Αττάλεια) και Yanbolu (Yambol στην νοτιοανατολική Βουλγαρία). Περισσότεροι Εβραίοι μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη όταν οι Οθωμανοί επέκτειναν την κυριαρχία τους: στην Πάτρα το 1458, το Μυστρά το 1460, στην Τραπεζούντα το 1461 και στο Eğriboz (Χαλκίδα). 23 3. Πόσο Έλληνες ήταν οι Ρωμανιώτες; Οι Ρωμανιώτες εκδιωχθέντες ήταν όλοι ελληνόφωνοι Εβραίοι, μακρινοί απόγονοι Εβραίων της ελληνιστικής περιόδου, οι οποίοι παρά την ολοένα αυξανόμενη απομόνωση από τους μη Εβραίους γείτονές τους από την επιβολή του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, διατήρησαν όχι μόνο τους δεσμούς τους με την ελληνική γλώσσα, αλλά και έτερα στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού. Σε αυτό συμπεριλαβανόταν μια πιο φιλελεύθερη στάση απέναντι στο γυναικείο φύλο τόσο εντός, όσο και εκτός της ιδιωτικής σφαίρας. 24 Αυτή η φιελεύθερη στάση είναι εμφανής: στη μακρά περίοδο μνηστείας κατά τη διάρκεια της οποίας το ζευγάρι μπορούσε να περάσει χρόνο μαζί χωρίς επίβλεψη 25 στα δώρα προς το μνηστευμένο ζευγάρι, τα οποία προσέδιδαν στη μνηστεία νόμιμη ισχύ γάμου (ώστε ακόμη κι αν ο γάμος δεν τελούνταν, το διαζύγιο ήταν υποχρεωτικό) 26 στο γαμήλιο γλέντι που θύμιζε το αντίστοιχο ελληνικό και κατά τη διάρκειά του το ζευγάρι σταφανωνόταν με γιρλάντες 27 στους νόμους περί κληρονομιάς που επέτρεπαν στα παιδιά να κληρομήσουν τη μισή περιουσία της μητέρας (παρόμοια νομοθεσία ίσχυε και για τους Εβραίους της Ιβηρικής Χερσονήσου, αν και οι μετέπειτα Σεφαραδίτες πρόσφυγες στην Κωνσταντινούπολη την παράλλαξαν, παραχωρώντας στο χήρο σύζυγο το σύνολο της περιουσίας της αποθανούσας γυναίκας του, ακόμη κι αν εκείνη είχε απογόνους) 28 στην εκτεταμένη συνήθεια των ελληνόφωνων Εβραίων, τόσο Ραββανιτών (ή Ραββινιτών) όσο και Καραϊτών, να δίνουν ελληνικά ονόματα στις κόρες τους, όπως Πανωραία, 29 Ειρήνη, 30 Ανάστα (από το Αναστασία), 31 Αρχοντοπούλα, 32 Μανάκα (σήμαινε γιαγιά και προφανώς δινόταν ως ευχή για να μακροημερεύσει το βρέφος), 33 Χρυσούλα, Χρυσή ή Χυρσή (Golda), 34 Bula ή Bulissa (σήμαινε μεγαλύτερη αδελφή), 35 Ισταμάτα (Σταμάτα, αυτή που θα σταματήσει τη γέννηση άλλων κοριτσιών), 36 Καλομοίρα, 37 Καλώ, 38, Κυρά, 39 Αφέντρα [θηλυκό του τουρκικού Εφέντη], 40 Φυλίστρα (από το Φύλλα; δηλαδή φυλλώδης, γόνιμη;), 41 Δέσποινα, 42 Γηρασοπούλα (από το γέρος, σήμαινε κόρη προύχοντα), 43 Qsati ή Iqsati (από το Ξανθή;) 44 Σαροπούλα (κόρη της Σάρας;), 45 Μικρή, 46 Μουκαλί (= Καλή μου), 47 Αρχόντισσα, 48 Κοστήρα ή Κόστρα (από το Κόστος), 49 Παρθή (από το Παρθένα;), 50 Πουστήρα (από το Πουστίς = Βιόλα), 51 Κοκόνα, 52 και άλλα παρόμοια. Ενδιαφέρον είναι ότι ως τα τέλη του 17 ου αιώνα οι Ρωμανιώτες Εβραίοι γενικά και όχι μόνο οι Καραΐτες Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 3/39

εξακολουθούσαν να εφαρμόζουν την πρακτική της ενδογαμίας. Οι περισσότερες από τις γυναίκες που έφεραν ελληνικά μικρά ονόματα παντρεύονταν Ρωμανιώτες. Στο τέλος αυτής της περιόδου, παρατηρείται μικρή μόνο παρέκκλιση από αυτόν τον κανόνα. Ο πίνακας 53 δείχνει τον αριθμό των «μεικτών» ρωμανιώτικων γάμων διατελεσθέντων από τους 1.244 Εβραίους που είχαν ταφεί μεταξύ του 1683 και του 1650 στην οθωμανική επικράτεια το 90% των οποίων στα παλαιότερα νεκροταφεία της Κωνσταντινούπολης, στις περιοχές Egri Kapı, Χάσικιοϊ, Ορτάκιοϊ, and Kuzguncuk) και εξαιρουμένων των Καραϊτών, οι οποίοι σε γενικές γραμμές ζούσαν σχετικά απομονωμένοι. Ο πίνακας 54 καταδεικνύει ότι, ενώ μεταξύ του 1583 και του 1591 τα γυναικεία ρωμανιώτικα ονόματα αποτελούν το 1,05% όλων των ονομάτων σε σεφαραδίτικες και ασκεναζίμ οικογένειες, από το 1646 έως το 1656 το αντίστοιχο ποσοστό ανεβαίνει στο 1,15%. Η κατάσταση αυτή παρέμεινε σταθερή έως τα τέλη του 17 ου αι. Φαίνεται ότι η επικράτηση κάποιων ρωμανιώτικων ονομάτων, ειδικά τα Χυρσή και Καλώ, σε όλα τα εβραϊκά νεκροταφεία της Κωνσταντινούπολης και, μάλιστα, ανά την οθωμανική επικράτεια, δείχνει πως τα ελληνικά αυτά ονόματα έγιναν δημοφιλή στους κόλπους των Οθωμανών Εβραίων. Ταυτόχρονα, απαντώνται ανδρικά βιβλικά ονόματα σε Ρωμανιώτες Εβραίους, τα οποία ήταν σχετικά σπάνια στην Εβραϊκή Διασπορά ευρύτερα, όπως τα Yoav, 55 Avishai, 56 Yaqtan, 57 Kalev, 58 Eliyah, 59 Yefet, 60 Yishai, and Bali (Ba ali? που σημαίνει «αφέντη μουʺ, «Θεέ μου»). 61 Όλα αυτά τα ονόματα χρησιμοποιούνταν και ως μικρά και ως επώνυμα, καθώς επί πολλές γενιές οι ελληνόφωνοι Εβραίοι προτιμούσαν να ονομάζονται με το πατρωνυμικό τους, παρά με κάποιο επίθετο. Σε κάποιους Ρωμανιώτες δίνονταν ελληνικά ονόματα, όπως Αφεντόπουλο, 62 Eliyaopoulo (γιος του Eliya), 63 Πολύχρονο, 64 Papo 65 και Papula α (από το παππούς). 66 Το επώνυμο Istamati εμφανίζεται συχνά τον ύστερο 16 ο και πρώιμο 17 ο αι. σε μνήματα του Νεκροταφείου στο Χάσικιοϊ, υπογραμμίζοντας, ενδεχόμενως, λιγότερο την επιθυμία της οικογένειας να πάψει να τεκνοποιεί και περισσότερο την καταγωγή της από τα Ψαμαθιά στις όχθες της Θάλασσας του Μαρμαρά. 67 Όπως και να έχει, επρόκειτο είτε για οικογένεια Ρωμανιωτών Εβραίων που ανήγε την καταγωγή της στην προ οθωμανική περίοδο και γειτονιά [τα Ψαμαθιά] και είχε εξαναγκαστεί σε εγκατάσταση στο Χάσικιοϊ ή απλώς για εβραϊκή οικογένεια με ελληνικό όνομα. Άλλα ρωμανιώτικα επίθετα είναι τα απόλυτα σαφή ως προς τη σημασία τους Igreki, 68 και Greki. 69 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ως ένα από τα τελευταία ίχνη ρωμανιώτικης ταυτότητας, παρουσιάζει η επιγραφή στο μνήμα της Luna Vida, συζύγου του Eliyah HaLevi, ο Θεός ας τον φρουρεί και ας τον φροντίζει, επίσης γνωστού ως Grego [ο Έλληνας]», 70 η οποία απεβίωσε την 1 η Δεκεμβρίου 1805. Η πιο πιθανή εξήγηση της υιοθέτησης του ονόματος «Έλληνας» στις διάφορες μορφές του, είναι πως χρησιμοποιούνταν από Ρωμανιώτες που ζούσαν σε κατεξοχήν σεφαραδίτικες κοινότητες και οι οποίοι, για κάποιο χρονικό διάστημα, επιθυμούσαν να διατηρήσουν τα έθιμά τους. Άλλα χαρακτηριστικά επώνυμα Ρωμανιωτών είναι τα ακόλουθα: Kastoryano, 71 Saloniqiou, 72 Mizitrano, 73 Verioti, 74 Poliastro, 75 κ.ά. Στους 15 ο και 16 ο αι. οι ελληνόφωνοι Εβραίοι,τόσο οι Ραββανίτες όσο και οι Καραΐτες, διατήρησαν την παράδοση να μελετούν ελληνική φιλοσοφία. Οι Καραΐτες ειδικά έδειχναν ξεχωριστό ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και το ρόλο τους στη διαμόρφωση του ημερολογίου. Σε γενικές γραμμές, η αφομοίωση της ραββανιτικής παράδοσης είχε ήδη ξεκίνησει πριν την μετεγκατάστασή τους από την Αδριανούπολη στην Κωνσταντινούπολη. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, τόσο αναφορικά με την επαναπροσέγγιση μεταξύ Καραϊτών και Ραββανιτών στην οθωμανική επικράτεια κατά την περίοδο αυτή, όσο και σε σχέση με την ρωμανιώτικη λογιοσύνη αυτή καθεαυτή, είναι η σταδιοδρομία του Mordekhai Komitiano (του οποίου το όνομα λανθασμένα Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 4/39

γράφεται και Komtino) (1402 π. 1482) από την Αδριανούπολη και τη σχέση του με την Καραϊτική κοινότητα. Είναι φανερό από το όνομά του ότι καταγόταν από την πόλη της Κομητηνής και ότι αποκαλούνταν Komitiano μετά την εγκατάστασή του, εκούσια ή επιβεβλημένη, στην Αδριανούπολη όπου και πέρασε το σημαντικότερο μέρος της ζωής του. Πιθανώς εξαναγκάστηκε να μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη μαζί με το σύνολο της Καραϊτικής κοινότητας της Αδριανούπολης. 76 Βάσει των γραπτών του προκύπτει ότι Komitiano ήταν Ραββανίτης Εβραίος. Ταυτόχρονα, είναι βέβαιο ότι ήταν και Ρωμανιώτης, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι αυτοχαρακτηριζόταν Ha Yevani, δηλαδή «ο Έλληνας». 77 Κατά την παραμονή του στην Αδριανούπολη βρέθηκε στον πυρήνα μιας ομάδας νεαρών Καραϊτών λογίων, με αποτέλεσμα η επιρροή του στον Καραϊτικό νομικό και πνευματικό κόσμο να αρχίσει ήδη πριν την απέλασή του στην Κωνσταντινούπολη. Με την άφιξή του στην Πόλη, ο κύκλος των λογίων που είχαν συγκεντρωθεί γύρω του ολοένα επεκτεινόταν, με τη συμμετοχή Ρωμανιωτών Ραββανιτών λογιών, ακόμη και Σεφαραδιτών που είχαν φτάσει στην οθωμανική προωτεύουσα πριν την Έξοδο από την Ισπανία [1492]. Ο Komitiano άφησε πλούσιο πνευματικό έργο υπό τη μορφή εξηγήσεων/ερμηνειών στην Πεντάτευχο, σχόλια στα έργα των Avraham Ibn Ezra και Μαϊμονίδη,καθώς και μελέτες στα μαθηματικά και την αστρονομία για τον πρακτικό ρόλο τους στον υπολογισμό του ημερολογίου, ενώ επιδόθηκε και στην κατασκευή εργαλείων πλεύσεως και ρολογιών. 78 Ο Komitiano γνώριζε το έργο Ελλήνων αστρονόμων και μοιραζόταν τις γνώσεις του με τη σύγχρονή του οθωμανική διοίκηση. 79 Η αυθεντική ελληνική καταγωγή του και η εξοικείωσή του με τον ελληνικό πολιτισμό αντικατοπτρίζεται όχι μόνο στον αυτοχαρακτηρισμό του ως «Έλληνα», αλλά και σε διάφορες συζητήσεις που αποτελούν μέρος της πλούσιας πνευματικής κληρονομιάς του. 80 Επηρέασε σημαντικά τον πνευματικό κόσμο των Καραϊτών λογίων, με τους οποίους επιδιδόταν σε προφορικές αντιπαραθέσεις και συνέδραμε ουσιαστικά στην απόφασή τους να καταγράψουν τα βασικά σημεία της νομικής τους παράδοσης. Οι μαθητές του, Kalev Afedopoulo και Eliyahu Bashaytzi (ή Başçı, σύμφωνα με την ορθή προφορά του ονόματός του), εισήγαγαν στον Καραϊτικό πνευματικό κόσμο τόσο την Ταλμουδική παράδοση, όσο και την κατ επίφαση αριστοτελική εβραϊκή φιλοσοφία. 81 Με την άφιξη των Σεφαραδιτών σοφών που ενδιαφέρονταν για την αστρονομία και τα μαθηματικά και την αριστελική σχολή της εβραϊκής φιλοσοφίας, η Κωνσταντινούπολη έγινε για μικρό χρονικό διάστημα το κέντρο για τους μαθητές αυτούς του Komitiano. 82 4. Η γεωγραφική κατανομή των ρωμανιώτικων κοινοτήτων στην Κωνσταντινούπολη Εκτός από την εβραϊκή κοινότηα της Αδριανούπολης (τους Καραΐτες), οι οποίοι τοποθετούνται γεωγραφικά κοντά στην Ωραία Πύλη, δηλαδή στη βυζαντινή εβραϊκή γειτονιά, κοντά και στην «Εβραϊκή Πύλη», 83 δεν υφίστανται επαρκείς αποδείξεις που να συνδέουν τις γειτονιές όπου οι απελαθέντες εγκαταστάθηκαν με τις κοινότητες που ίδρυσαν δίνοντάς τους ονόματα που ταυτίζονταν με την περιοχή καταγωγής τους. Οι οθωμανικές κώδικες του Μωάμεθ Β, καθώς και τα βακούφια της Αγίας Σοφίας αποδεικνύουν πως οι περισσότεροι απελαθέντες από τις Ασιατικές και τις Βαλκανικές κτίσεις νια που μεταφέρθηκαν για να κατοικήσουν και να ανοικοδομήσουν την άδεια και καταστραμμένη Πόλη, εγκαταστάθηκαν σε μια τραπεζόσχημη γεωγραφικά περιοχή οριζόμενη από τα Eminönü, Sirkeci, Tahtakale και Mahmud Paşa (σήμερα πρόκειται για την περιοχή ανάμεσα και γύρω από τις γέφυρες Γαλατά και Atatürk). Κάποιοι εγκαταστάθηκαν επίσης στο Zeyrek στα βόρεια της περιοχής Mahmud Paşa. Η εγκατάσταση αυτή επιβεβαιώνεται από εβραϊκές, ευρωπαϊκές και οθωμανικές πηγές. 84 Οι κώδικες του βακουφιού του Μωάμεθ Β από το 1495 δεν αναφέρεται μόνο στην αδριανοπουλίτικη (καραϊτική) γειτονιά κοντά στο σημερινό Eminönü, αλλά και σε άλλες περιοχές που κατοικούνταν από Εβραίους, όπως το Balık Pazarı (η ψαραγορά) στα βόρεια της αγοράς μπαχαρικών (Misir Çarşısı); το Zindan Hanı (η φυλακή), όπου σήμερα βρίσκεται πάρκο κοντά στην Γέφυρα Atatürk το Sarı Demir, Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 5/39

στο δρόμο για το Unkapanı (την Πύλη του Αλεύρου) το Tahtakale (το Ξύλινο Κάστρο), κοντά στην σημερινή ομώνυμη περιοχή πίσω από το Zindan Hanı κοντά στο Edirne Kapı (Πύλη Αδριανουπόλεως) το Sirkeci, καθώς και άλλες περιοχές στην αντίθετη κατεύθυνση, από το Eminönü προς το Sarayburnu. 85 Εκτός από αυτόν το σκληρό πυρήνα της εβραϊκής εγκατάστασης, οι κώδικες των δύο προαναφερθέντων βακουφιών αναφέρουν την ύπαρξη εβραϊκών κατοικιών και στο Balat. 86 Ο κατάλογος Κωνσταντινουπολιτών εμπόρων του Halil Inalcik, των οποίων η δραστηριότητα είχε καταγραφεί στα δικαστικά αρχεία της Προύσας (1479 1500), ενδεχομένως να προσφέρει πληροφορίες σχετικά με τον τόπο εγκατάστασης των Ρωμανιωτών Εβραίων στην Κωνσταντινούπολη. Συμπεριλμαβάνεται το όνομα του Arslan (Aryeh = λιοντάρι), γιου του Sha aban, 87 γεννημένου στην Καστοριά κατοίκου του Balat. Καταγράφονται ακόμη τα ονόματα των Mordehay, γιου του Süleyman (Mordekhai γιου του Shelomoh) και Ya aqub γιου του Samariyya (Ya aqov γιου του Shemaryah), επίσης κατοίκων Balat γεννημένων στην Καστοριά. 88 Η παρουσία αυτών των Καστοριανών Εβραίων στο Balat καταδεικνύει ενδεχομένως ότι οι απελαθέντες από την Καστοριά Εβραίοι εγκαταστάθηκαν εξ αρχής στο Balat. Ακόμη ένας Εβραίος έμπορος που αναφέρεται στον κατάλογο αυτόν είναι ο Musa, γιος του Süleyman, αρχικά καταγόμενος από τη Νικόπολη και τώρα κάτοικος της περιοχής Azepler Hamamı στην Κωνσταντινούπολης βόρεια της Πύλης Unkapanı 89 ένδειξη, ενδεχομένως, για την εγκατάσταση της εβραϊκής κοινότητας από τη Νικόπολη. Οι Εβραίοι ήταν ιδιοκτήτες μαγαζιών και επιχειρήσεων στο λιμάνι Kadirga Limanı (πιθάνως κοντά στο Kumkapı), 90 κοντά στην Πύλη των Υψομαθείων (Ψαμαθιά, Άγιος Ματθαίος), 91 καθώς και στο Γαλατά. 92 Η περίπτωση του Γαλατά παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στους Εβραίους που κατοικούσαν στο Γαλατά πριν την οθωμανική κατάκτηση επετράπη να διατηρήσουν τις εκεί περιουσίες τους, όπως προκύπτει από την πρώτη απογραφή του 1455. 93 Μελέτες σχετικές με τα φορολογικά κατάστιχα των βακουφιών του Μωάμεθ Β Πορθητή από το 1478 καταδεικνύουν ότι δεν αναφέρονται πια Εβραίοι στο Γαλατά. 94 Ωστόσο, το φορολογικό κατάστιχο του βακουφιού της Αγίας Σοφίας από το 1489 αναφέρεται συγκεκριμένα σε δύο Εβραίους. Ο πρώτος καταγράφεται ως Samarya (Samariyya?) (Shemaryah) και ο δεύτερος ως Kaludi (?), 95 αμφότεροι ιδιοκτήτες επαύλεων και μαγαζιών κοντά στην «Πύλη του Λεμονιού». Την πύλη αυτή τοποθέτησε ο Ayverdi στην όχθη του Κεράτιου Κόλπου από την πλευρά του Γαλατά. 96 Τα φορολογικά κατάστιχα του 1519 για το ίδιο βακούφι αναφέρουν μόνο μία έπαυλη εβραϊκής ιδιοκτησίας στο Γαλάτά, 97 αλλά δεκατρία ακόμη άτομα καταγράφονται ως μαγαζάτορες στην eski lonca (παλιά στοά, από τη γενοβέζικη loggia) του Γαλατά, δίπλα στο iskele (wharf). 98 Ο λόγος για τον οποίο μόνο λίγοι Εβραίοι αναφέρονται ως ιδιοκτήτες επαύλεων δεν είναι επειδή εκείνοι δεν κατείχαν περιουσία σε γη που ανήκε στο βακούφι, αλλά επειδή μετά το 1455 οι περισσότεροι εξ αυτών αν όχι όλοι μεταφέρθηκαν στην απέναντι όχθη του Κεράτιου Κόλπου στην κατεξοχήν εβραϊκή εγκατάσταση, όπως αυτή περιγράφηκε πιο πάνω. Όσοι εμφανίζονται στα κατάστιχα του 1487 είχαν πιθανότατα εγκατασταθεί οικειοθελώς στην οθωμανική πρωτεύουσα. Εβραίοι καταγράφονται ως κάτοικοι Γαλατά ξανά το 1540 και 1545, 99 ενώ η παρουσία τους στην περιοχή γίνεται εντονότερη από τα μέσα του 16 ου αι. και εξής. 100 Επρόκειτο, κυρίως, για νεοαφιχθέντες από τη χριστιανική Ευρώπη που είχαν συνηθίσει να ζουν με Χριστιανούς και που είχαν εμπορικές επαφές στην Ευρώπη. Τουλάχιστον ως το 1566 1567 Εβραίοι έμποροι έπλεαν κάθε πρωί από «την πόλη» στο Γαλατά για δουλειά και επέστρεφαν το βράδυ. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του R. Mosheh Almosnino: «η πόλη είναι τεράστια, και όσοι έχουν καταστήματα ή επιδίδονται σε εξειδικευμένες εμπορικές δραστηριότητες πρέπει να περνούν απέναντι στο Γαλατά». 101 Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 6/39

5. Οικονομικές δραστηριότητες των Ρωμανιωτιών Υπάρχουν ισχυρά στοιχεία που φανερώνουν ότι, για μία περίοδο, οι απελαθέντες αποδοκίμαζαν την αναγκαστική μετακίνησή τους. 102 Έμαθαν, ωστόσο, να επωφελούνται της κατάστασης εκμεταλλευόμενοι τις σχέσεις τους με τις περιοχές προηγούμενης εγκατάστασής τους ιδρύοντας νέες επιχειρήσεις με αντικείμενο το εσωτερικό εμπόριο και την ενοικίαση φόρων σουλτανικών ή κρατικών ιδιοκτησιών τόσο σε αυτές, όσο και σε άλλες περιοχές. 103 Μερικοί έλαβαν έως και άδεια να εγκαταλείψουν την Κωνσταντινούπολη και να εγκατασταθούν αλλού, ώστε να εξυπηρετούν τα οθωμανικά συμφέροντα. Αυτή είναι η περίπτωση μιας ομάδας απελαθέντων που εγκαταστάθηκαν στην Καλλίπολη (Gelibolu), παρόλο που συνέχιζαν να πληρώνουν φόρους στο βακούφι του Μωάμεθ Β στην Κωνσταντινούπολη. 104 Πολλοί Καραΐτες, οι οποίοι είχαν μετεγκατασταθεί από την Αδριανούπολη στην Κωνσταντινούπολη, αργότερα μεταφέρθηκαν στην Κριμαία και συγκεκριμένα στις περιοχές Mangup και Çifutkale. 105 Το είδος των οικονομικών δραστηριοτήτων που περιγράφηκε πιο πάνω, οι οποίες απαιτούν σημαντικό κεφάλαιο, καταδεικνύει ότι ο μέσος απελαθείς διατηρούσε ένα άνω του μετρίου επίπεδο ζωής. 106 Η παρουσία Εβραίων φοροσυλλεκτών από τη Νικόπολη οι οποίοι πλήρωναν φόρους στην Κωνσταντινούπολη στην περιοχή του Δούναβη, 107 καθώς και τα εβραϊκά καταστήματα στην eski lonca που διατηρούσαν εμπορικές επαφές (εισαγωγές και εξαγωγές) με τη χριστιανική Ευρώπη, υποστηρίζουν την υπόθεση ότι μία τουλάχιστον μερίδα των Ρωμανιωτών Εβραίων είχε οικονομική επιφάνεια. Το 1487 πέντε Εβραίοι Κωνσταντινουπολίτες, μαζί με 123 μουσουλμάνους, αναφέρονται ως έμποροι του Μπεζεστενίου (της σκεπαστής αγοράς) στην Κωνσταντινούπολη. 108 Εβραίοι της Πόλης δραστηριοποιούνταν, επίσης, στο εμπόριο υφασμάτων με την Κάφφα (1478), σημαντική για το διακομιστικό εμπόριο με τις βορειότερες αγορές της Κριμαίας, του Dasht, του Καυκάσου και της λεκάνης του Βόλγα. 109 Άλλα λιμάνια, στα οποία Κωνσταντινουπολίτες Εβραίοι δραστηριοποιούνταν ως υφασματέμποροι και πριν την Έξοδο από την Ισπανία, ήταν αυτά του Άκερμαν (σήμερα, η πόλη Bilhorod Dnistrovsky στην Ουκρανία) και της Κίλια. 110 Ένας κατάλαγος με ονόματα δεκαέξι Εβραίων εμπόρων από την Κωνσταντινούπολη, προερχόμενος από τα δικαστικά αρχεία της Προύσας της περιόδου 1479 1500 που έχει εκδοθεί από τον H. Inalcik, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Όλοι ανεξαιρέτως ήταν «υποχρεωτικά εγκατασταθέντων» (sürgün), δηλαδή Ρωμανιώτες Εβραίοι. Όλοι πλην ενός ήταν εισαγωγείς πολυτελών αγαθών που, στη συνέχεια, μεταφέρονταν και πωλούνταν στην Κωνσταντινούπολη. Τα προϊόντα που εμπορεύονταν κυρίως ήταν: πιπέρι, δενδρολίβανο, μοσχοκάρυδο, βαφές, μαστίχα, μεταξωτά από την Άπω Ανατολή και υφάσματα από τη Βενετία και το Λονδίνο. 111 Το 1483 ένας Εβραίος με το όνομα Sabbetay (Shabetai), γιος του Αβραάμ, εξοβέλισε όλους τους ανταγωνιστές του πλειοδοτώντας 1.200.000 άσπρα (akçe) για να αποκτήσει το δικαίωμα συλλογής φόρων στα αλατορυχεία της Θράκης. Το 1477, ένας Εβραίος με το όνομα Altina (Altın στα τουρκικά σημαίνει χρυσός) και οι δύο συνέταιροί του (ένας μουσουλμάνος και ένας Ιταλός) πλήρωσαν 20.400.000 άσπρα (akçe) για το δικαίωμα είσπραξης των τελών ελλιμενισμού στα λιμάνια της Κωνσταντινούπολης. Το 1481 δύο Εβραίοι συνέταιροι ο Bruto, 112 γιος του Ησαΐα (Yesh ayah) και ο Arslan, γιος του Süleyman κατέβαλλαν 18.000.000 άσπρα (akçe) για το δικαίωμα εκμετάλλευσης των νομισματοκοπείων της Κωνσταντινούπολης, της Καλλίπολης και της Αδριανούπολης. Την ίδια χρονιά οι συνέταιροι Afsalom, γιος του Eliya (Avshalom ben Eliyah), Haskye, γιος του Samariyya (Hizqiyah ben Shemaryah), Δαυίδ, γιος τουyako (Ya aqov), Sha aban, γιος του Ishaq και Musa, γιος του Ya aqub, έδωσαν 23.400.000 άσπρα (akçe) για τα νομισματοκοπεία Novabri (στα τουρκικά, στη σλαβική λέγεται Novo Brdo), Üsküb (Σκοπίων) και Σερρών. Το 1481 όλα τα σημαντικά νομισματοκοπεία στον ελλαδικό χώρο είχαν εκμισθωθεί σε Εβραίους. 113 Άλλες πηγές προσφέρουν συμπληρωματικές πληροφορίες για τον πλούτο και την ισχύ των Ρωμανιωτών Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 7/39

Εβραίων. Ο ραββίνος Eliyahu HaLevi διαιτήτευσε στην απόφαση επιφανών Ρωμανιωτών να παύσουν να λειτουργούν ως σαράφηδες (εκμισθωτές του Βασιλικού Νομισματοκοπείου) για τρία χρόνια μία απόφαση που είχε ως αποτέλεσμα να κλείσει το Βασιλικό Νομισματοκοπείο της Κωνσταντινούπολης. Η θέση του αναφορικά με την απόφαση καταδεικνύει πως στη δεκαετία του 1530, οι Ρωμανιώτες ήλεγχαν ακόμη την κυκλοφρία ρευστού στην πρωτεύουσα. 114 Ο ραββίνος Tam Ibn Yahya διαιτήτευσε στη διένεξη μεταξύ μιας Ρωμανιώτισσας και των γιων της σχετικά με κτηματική περιουσία αξίας άνω των χιλίων δουκάτων το γαμήλιο συμβόλαιό της (ketubah) ήταν αξίας 25.000 άσπρα (akçe) και ο σύζυγος τής είχε κληροδοτήσει περιουσία αξίας χιλίων δουκάτων. 115 Οι Καραΐτες χρήζουν ξεχωριστής αναφοράς. Σύμφωνα με το ραββίνο Eliyahu Mizrahi, οι περισσότεροι δάνειζαν χρήματα 116 και θεωρούνταν ευπορότεροι των Ρωμανιωτών ομόθρησκών τους, εφόσον διέθετα τα οικονομικά μέσα να απασχολούν Ρωμανιώτισσες υπηρέτριες στα σπίτια τους. 117 Γενικά, οι γυναίκες καραϊτικής καταγωγής βρίσκονταν σε ανώτερο κοινωνικό επίπεδο από άλλες Ρωμανιώτισσες, ακόμη δε περισσότερο από τις Σεφαραδίτισσες. Ο λόγος βρισκόταν στον Καραϊτικό Νόμο (ο οποίος βασιζόταν στην Τορά) που απαγόρευε τη μεταβίβαση ακίνητης περιουσίας από μία πατρογονική οικογένεια σε άλλη. Αυτό σήμαινε ότι οι Καραΐτισσες είχαν την ελευθερία να διαχειρίζονται όπως ήθελαν όσα περιουσιακά στοιχεία έφερναν ως προικώα στο γάμο. Οι σύζυγοί τους δεν είχαν κανένα δικαίωμα στην περιουσία αυτή ούτε μπορούσαν να την κληρονομήσουν, καθώς αυτή επέστρεφε στην πατρογονική οικογένεια της γυναίκας μετά το θάνατό της. Επειδή οι γυναίκες αυτές, όπως οι περισσότερες γυναίκες ανά τον κόσμο, επιθυμούσαν να εξασφαλίσουν το μέλλον των παιδιών τους, πολλές από αυτές ίδρυαν μουσουλμανικά καταπιστεύματα (όπως μαρτυρούν τα κατάστιχα των ιεροδικείων στην Κωνσταντινούπολη sicil) ώστε να εξασφαλίσουν ότι την περιουσία τους θα κληρονομούσαν οι απόγονοί τους και όχι οι νόμιμοι κληρονόμοι τους (δηλαδή αδελφοί, θείοι ή πατέρες). Αυτή η πρακτική ενθάρρυνε τις Καραΐτισσες να ασχολούνται ενεργά με τη διαχείριση των περιουσιών τους, με ενοίκια και με με επενδύσεις. 118 Ορισμένες μάλιστα ανέπτυξαν έντονη επιχειρηματική δράση. Μία Καραΐτισσα ονόματι Strongila, κόρη του Eliyah Gibor, διατηρούσε σημαντική θέση στο σουλτανικό χαρέμι, προσφέροντας διάφορες υπηρεσίες στις γυναίκες του χαρεμιού. Βρισκόταν μάλιστα στο στενό περιβάλλον της Hafsa Sultan, μητέρας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς. 119 Η Strongila λεγόταν ακόμη Kira ή Kiera πιθανότατα επρόκειτο για παρωνύμιο ή τίτλο όνομα προερχόμενο από το ελληνικό «κυρία». 120 Αρκετές άλλες γυναίκες που παρείχαν παρόμοιες υπηρεσίες στο χαρέμι ήταν επίσης γνωστές με το ίδιο όνομα. Προφανώς, ο τίτλος σταδιακά εξομοιώθηκε με το λειτούργημα. 121 Οι υπηρεσίες τις οποίες παρείχαν στο χαρέμι η Strongila και άλλες γυναίκες περιγράφηκαν από τον Robert Withers το 17 ο αι. Σε αυτές συμπεριλαμβανόταν η προμήθεια καλλυντικών και φαρμάκων και η πρακτόρευση όσων επιθυμούσαν να πουλήσουν πολύτιμα πετράδια που τους είχε χαρίσει ο Σουλτάνος. 122 Τελικά, ειδικά στα τέλη του 16 ου αι., οι γυναίκες αυτές εξελίχθηκαν σε πλήρεις αντιπροσώπους του χαρεμιού σε οποιαδήποτε συναλλαγή του με τον έξω κόσμο, δρώντας επίσης ως ενδιάμεσοι όσων στόχευαν σε υψηλές θέσεις ή ξένων διπλωματών που προωθούσαν τα συμφέρονταν των χωρών τους. 123 Όταν στο θρόνο ανήλθε ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, η φίλη της Strongila και πλέον βαλιδέ Σουλτάνα (μητέρα του Σουλτάνου) εξασφάλισε για την ίδια και τους απογόνους της φοροαπαλλαγή, καθώς και το δικαίωμα ιδιοκτησίας μη μουσουλμάνων δούλων. Το προνόμιο φοροαπαλλαγής εκχωρήθηκε αρχικά το έτος 927 της Εγίρας (1520 1521) και επιβεβαιώθηκε το 1027 (1612), 124 το 1034 (1624 1625), το 1103 (1691 1692), το 1206 (1791 1792), το 1255 (1839 1840) και το 1284 (1867 1868). 125 Η Strongila στο τέλος της ζωής της μετεστράφη στο Ισλάμ και έλαβε τον τίτλο Fatma hanım (Αφέντρα Fatma). Κάποιοι από τους απογόνους της διατήρησαν όμως Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 8/39

την εβραϊκή θρησκεία, εμφανιζόμενοι στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα ως ξεχωριστή ομάδα και υπό την ονομασία «γιοι του Kürd» (ένας από τους εγγονούς της). 126 Η μεταστροφή της μπορεί να ερμηνευθεί είτε ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τη βαλιδέ Σουλτάνα, για χρόνια φίλη της, είτε ως μέσο να εξασφαλίσει ότι η περιουσία της θα διατηρούνταν και μετά το θάνατό της. Η εικόνα της ρωμανιώτικης κοινότητας όπως περιγράφηκε πιο πάνω δεν θα ήταν πλήρης χωρίς αναφορά σε απλούς Ρωμανιώτες, τόσο Ραββανίτες όσο και Καραΐτες. Στο βαθμό που μπορώ να κρίνω, κατά τη διάρκεια του 15 ου και 16 ου αι. κυρίως, νομικά προβλήματα των επιφανών Εβραίων συζητώνταν στους ιεροδικαστικούς κώδικες ή στις Απαντήσεις (Responsa) των σοφών Εβραίων. Δεν ήταν όμως όλοι οι Ρωμανιώτες εύποροι, δεδομένου του γεγονότος ότι οι κόρες κάποιων απασχολούνταν ως υπηρέτριες σε σπίτια Καραϊτών. Το συμπέρασμα αυτό υποστηρίζεται και με στοιχεία από τα φορολογικά κατάστιχα. 127 Μέχρι το σημείο αυτό εκτείνεται η γνώση μας σχετικά με τις οικονομικές τους δραστηριότητες. Αν όμως θεωρήσουμε τα φορολογικά κατάστιχα της οθωμανικής διοίκησης ως αξιόπιστη πηγή για την κατανομή του πλούτου ενός της εβραϊκής κοινότητας, τότε η εικόνα αλλάζει. Τα φορολογικά στοιχεία της περιόδου 1595 1597, που έχουν αναλυθεί μόνο ως προς τα γενικά τους συμπεράσματα από τον Σ. Γεράσιμο, τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τόσο οι ανώτερες, όσο και οι κατώτερες οικονομικά κατηγορίες αποτελούνταν από κοινότητες υπό καθεστώς του sürgün. 128 Μια αναλυτικότερη μελέτη φορολογικών στοιχείων κατοπινής περιόδου επιβεβαιώνει το συμπέρασμά του αναφορικά με τα προγενέστερα δεδομένα. Εδώ όμως απαιτείται προσοχή. 129 Παρόλο που τα φορολογικά κατάστιχα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ενδεικτικά, δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι αποδίδουν στην πραγματική του διάσταση το οικονομικό προφίλ της κοινότητας, μια και τα στοιχεία των απογραφών προέκυπταν πάντα κατόπιν συμβιβασμού των Οθωμανών λειτουργών που τις εκπονούσαν και των αντιπροσώπων της εβραϊκής κοινότητας. Επιπλέον, η απογραφή του 1688 πιθανώς να συμπεριελάμβανε Σεφαραδίτες που ανήκαν σε ρωμανιώτικες συναγωγές, αλλά και το αντίστροφο, λόγω της μετανάστευσης εβραϊκού πληθυσμού στην Κωνσταντινούπολη μετά την πυρκαγιά στο Eminönü το 1660. 130 Η απογραφή του 1691 που διεξήχθη στις διάφορες γειτονιές της πόλης δεν περιείχε καμία διάκριση μεταξύ των «υποχρεωτικά εγκατασταθέντων» (sürgün) και των «εθελούσια εγκατασταθέντων» (kendi gelen). 131 Μεταγενέστερες απογραφές με στόχο την επιβολή νέων φόρων προσφέρων ακόμη λιγότερες πληροφορίες, ενώ αναφέρονται μόνο στις κεντρικές περιοχές της ευρύτερης Κωνσταντινούπολης. Φαίνεται ότι οι διαφορές μεταξύ των «υποχρεωτικά εγκατασταθέντων» και των «εθελούσια εγκατασταθέντων»δεν αφορούσαν πλέον το Θησαυροφυλάκειο του Μεχμέτ Β. 132 Ακόμη κι έτσι όμως, η εικόνα που αναδεικνύεται από τα κατάστιχα του 1623 φανερώνει ότι στην αυγή του 17 ου αι. οι Ρωμανιώτες διατηρούν τον υπέρτερο οικονομικό τους ρόλο έναντι των άλλων εβραϊκών ομάδων στην Κωνσταντινούπολη, ενώ συνεχίζουν να υπερτερούν και αριθμητικά. Από την άλλη πλευρά, ο αριθμός των μεσαίων και φτωχών νοικοκυριών ήταν σχεδόν ταυτόσημος στις δύο ομάδες, αποτελώντας σε αμφότερες περιπτώσεις την πλειοψηφία. Η συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια μιας μικρής ομάδας της εβραϊκής κοινωνίας κατά την περίοδο αυτή, αποτελεί μια σημαντική παρατήρηση και προκύπτει από μια ποικιλία πηγών που περιγράφουν την κωνσταντινουπολίτικη εβραϊκή κοινότητα. 6. Παραδείγματα συλλογικής οργάνωσης Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 9/39

Μετά την μετεγκατάστασή τους, οι ελληνόφωνοι Εβραίοι της Κωνσταντινούπολης διατήρησαν τη σχέση τους και τους ψυχολογικούς δεσμούς τους με τις περιοχές προέλευσης. Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο κατακερματισμένος τρόπος με τον οποίο οι απελαθέντες οργωνώνονταν δεν οφείλεται στη γεωγραφική τους διασπορά στην πόλη. Αντίθετα, οι περισσότεροι διέμεναν σε κοντινή απόσταση ο ένας από τον άλλον στην πειροχή Eminönü Sirkeci Tahtakale Mahmud Paşa. Οδηγήθηκαν στην απόφαση συλλογικής οργάνωσης από την εσωτερική ανάγκη που παρατηρείται σε όλες τις κοινωνίες μεταναστών, οι οποίοι υποφέρουν από την αποξένωση και νοσταλγούν την πατρίδα. 133 Ο συγχρωτισμός με όσους προέρχονται από την ίδια περιοχή έχει θεραπευτική δράση. Αλαφρύνει τον πόνο της αποξένωσης και της νοσταλγίας για μια χαμένη πατρίδα. Κατά συνέπεια, οι απελαθέντες ίδρυσαν διάφορες κοινότητες, βάσει της περιοχής από όπου κατάγονταν. Κάθε κοινότητα διατηρούσε τη συναγωγή της, το δικό της κοινωνικό δίκτυο υποστήριξης, κάποτε και δικό της σχολικό σύστημα. Κάθε κοινότητα είχε τους επικεφαλής της, οι οποίοι φρόντιζαν τα κοσμικά ζητήματα της κοινότητας και συχνά προήδρευαν δικαστηρίων. Οι ηγέτες αυτοί, γνωστοί στα εβραϊκά ως parnasim, ασχολούνταν με όλες τις οικονομικές υποθέσεις της κοινότητας, καθώς και τις υποχρέωσεις της προς τις οθωμανικές αρχές. Ήταν επίσης επιφορτισμένοι με την προσφορά βοήθειας στους φτωχούς και άπορους, τα ορφανά, τις χήρες και τους άτεκνους ηλικιωμένους. 134 Οι Οθωμανοί, τουλάχιστον μέχρι το Τανζιμάτ, άφηναν τους μη μουσουλμάνους υπηκόους τους στην ησυχία τους, αρκεί εκείνοι να πλήρωναν τακτικά τους φόρους τους, να μην προκαλούσαν προβλήματα, να μην προσέβαλλαν τους αληθινούς πιστούς (δηλ. τους μουσουλμάνους) ή τη θρησκεία τους και να μην ζημίωναν το κράτος. 135 Οι Οθωμανοί, ωστόσο, όντας πολύ πρακτικοί, προτιμούσαν να συναλλάσσονται με έναν κάθε φορά εκπρόσωπο παρά με μια μεγάλη ομάδα κοινοτικών αντιπροσώπων. Επομένως, η εκλογή από πλευράς Εβραίων ενός εκπροσώπου που θα ενεργούσε για λογαριασμό τους στην επικοινωνία με τις αρχές ήταν σχεδόν σίγουρα οθωμανική πρωτοβουλία. Η θέση του «Αρχιραββίνου», λοιπόν, ήταν ανάλογη εκείνης του Ελληνορθόδοξου Πατριάρχη. Η μόνη διαφορά μεταξύ των δύο ήταν ότι οι Οθωμανοί ήξεραν ακριβώς ποιόν ήθελαν ως Πατριάρχη, αλλά δεν ενδιαφέρονταν για την ταυτότητα του Εβραίου αντιπροσώπου αρκεί οι Εβραίοι να τον υπακούσαν. Ο λόγος αυτής της διαφοράς στην αντιμετώπιση είναι προφανής: οι Έλληνες ήταν πολυπληθέστεροι των Οθωμανών μουσουλμάνων και δυνάμει, υπό «λάθος» ηγεσία, μπορούσαν να αποδειχθούν πραγματικός κίνδυνος για την αυτοκρατορία, ενώ οι Εβραίοι δεν αποτελούσαν κανενός είδους απειλή. Όσο διατηρούνταν η ειρήνη, το οθωμανικό καθεστώς δεν ενδαφερόταν για το τι συνέβαινε στους κόλπους των μη μουσουλμανικών πληθυσμών της. 136 Ο πρώτος Αρχιραββίνος (ha rav ha manhig στα εβραϊκά και hahambaşı στα τουρκικά) των ελληνόφωνων Εβραίων της Κωνσταντινούπολης ήταν ο ραββίνος Mosheh Kapsali, διακεκριμένος λόγιος κρητικής καταγωγής, ο οποίος ηγήθηκε των κοινοτήτων αυτών από το 1453 ως το 1498 1500 περίπου. Παρότι στις πρώτες δεκαετίας της θητείας του κατόρθωσε να ηγηθεί της κοινότητας με αποφασιστικότητα και πυγμή, προς το τέλος του 15 ου αι. αποδυναμώθηκε παρά την κρατική υποστήριξη. Το γεγονός αυτό πιθανώς να οφείλεται σε συνδυασμό παραγόντων: το γήρας, η εμφάνιση σε οθωμανικό περιβάλλον των Σεφαραδιτών Εβραίων που αρνούνταν να αποδεχθούν την εξουσία του, η διστακτικότητα από πλευράς οθωμανικών αρχών να επέμβουν σε τέτοιες περιπτώσεις ενδοκοινοτικών ερίδων και, τελευταίο αλλά διόλου ασήμαντο, η αποτυχία της κοινότητας να τηρήσει τις οικονομικές της υποχρεώσεις προς τους Οθωμανούς. 137 Οι οθωμανικές αρχές δεν διαφοροποιούσαν μεταξύ του ατόμου και της κοινότητας. Κατά συνέπεια, στην περίπτωση που άτομο προερχόμενο από συγκεκριμένη θρησκευτική ομάδα αποτύγχανε να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του, όλη η ομάδα θεωρούνταν συνυπεύθυνη. Επειδή λοιπόν η συλλογή φόρων αποτελούσε δημοφιλή απασχόληση στους κόλπους της εβραϊκής οικονομικής ελίτ, κάθε αδυναμία τήρησης συμπεφωνημένων υποχρέωσεων αντανακλούσε συνολικά σε όλην την κοινότητα. Είτε με ομόφωνη συμφωνία είτε με οθωμανικό διάταγμα, ο She altiel (Salto στα Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 10/39

οθωμανικά έγγραφα) διορίστηκε ως kahya ( ή kethüda στα τουρκικά) επρόκειτο, ουσιαστικά, για τον άνθρωπο που θα αναλάμβανε το σύνολο της ευθύνης για κάθε οικονομική υποχρέωση κοινοτική ή ατομική των Εβραίων προς τις οθωμανικές αρχές. 138 Ο Αρχιραββίνος που διαδέχθηκε τον Kapsali ήταν σπουδαίος λόγιος, αλλά συνεσταλμένος στο χαρακτήρα. Έκανε ό,τι μπορούσε να βοηθήσει τους Σεφαραδίτες πρόσφυγες, απέφυγε κάθε μορφής αντιπαράθεση και δεν επιχείρησε σε καμία περίπτωση να επιβληθεί στους νεοαφιχθέντες. 139 Παρόλο που ορισμένοι Ίβηρες είχαν φτάσει στην Κωνσταντινούπολη πριν το κύριο μετανατσευτικό ρεύμα από την Ιβηρική Χερσόνησο, η μετανάστευση και εγκατάσταση Ιβήρων Εβραίων στην Κωνσταντινούπολη ξεκίνησε με την Έξοδο από την Ισπανία (1492). Ο κύριος όγκος των προσφύγων αυτών έφτασε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μεταξύ του 1492 και του 1510, με ένα δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα να σημειώνεται το 1536 1560. Το πρώτο κύμα περιελάμβανε Ισπανούς Εβραίους, οι οποίοι είχαν εξοριστεί από την Ισπανία. Το δεύτερο, αποτελούνταν από Εβραίους ισπανικής καταγωγής που είχαν κατορθώσει να φύγουν από την Πορτογαλία, τον πρώτο τους σταθμό μετά την έξοδό τους από την Ιβηρική Χερσόνησο, πριν ο βασιλιάς Μανοέλ «ο Τυχερός» εκδώσει το διάταγμα του 1497 με το οποίο τους υποχρέωνε να μεταστραφούν στο χριστιανισμό. Αυτοί ακολουθήθηκαν από Ισπανούς και Πορτογάλους Εβραίους, οι οποίοι εκμεταλλεύθηκαν την «περίδο χάριτος» που χορηγήθηκε σε όλους τους «Νέους Χριστιανούς» (δηλ. όσους Εβραίους είχαν μεταστραφεί στο χριστιανισμό) που ήθελαν να εγκαταλείψουν την Πορτογαλία, μετά τις αιματηρές εξεγέρσεις που ξέσπασαν στη Λισαβώνα το 1506 κατά των Νέων Χριστιανών και έπεισαν το βασιλιά ότι το να τους κρατήσει εκεί με τη βία δεν θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα του κράτους του. Το κύμα μετανάστευσης συνεχίστηκε με το διωγμό των Εβραίων από το Βασίλειο της Νεάπολης (1496 1510). Το 1536, όταν οι «Νέοι Χριστιανοί» της Πορτογαλίας συνειδητοποίησαν ότι είχαν αποτύχει οι προσπάθειές τους να αποφύγουν την εγκαθίδρυση τοπικής Ιεράς Εξέτασης στην Πορτογαλία, νέο μεταναστευτικό ρεύμα σημειώθηκε από την Πορτογαλία προς την Αμβέρσα, το Άμστερνταμ, τη Βενετία, το Λονδίνο, τη Νότιο Γαλλία, τις υπερπόντιες πορτογαλικές αποικίες, καθώς και την Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Κωνσταντινούπολη. Στην περίπτωση της Κωνσταντινούπολης, η διαδικασία αυτή κράτησε ως το 1560. 140 Ίβηρες πρόσφυγες στην Κωνσταντινούπολη, άλλωστε, ήταν εκείνοι που επινόησαν τον όρο «Ρωμανιώτες» για να περιγράψουν τους ελληνόφωνους Εβραίους με τους οποίους ήρθαν σε επαφή στο νέο τόπο εγκατάστασής τους. 141 Άλλοι όροι ήταν Gregos 142 και Toshavim (ιθαγενείς στα εβραϊκά). 143 Με τη βοήθεια των Ρωμανιωτών αδελφών τους, οι Ίβηρες Εβραίοι σύντομα ίδρυσαν τις δικές τους κοινότητες βασισμένοι στην ίδια αρχή με αυτή των Ρωμανιωτών. Έτσι λοιπόν, η πρώτη τους ευρεία κοινότητα Gerush Sepharad (Σεφαραδίτικη Έξοδος), 144 κατακερματίστηκε σε μικρότερες κοινότητες στις οποίες δίνονταν ονόματα πόλεων ή περιοχών από όπου κατάγονταν οι πρόσφυγες. Μέχρι το 1555 είχαν ιδρυθεί δέκα τέτοιες κοινότητες. 145 Στα 1688 ο κατάλογος συμπεριελάμβανε τις εξής: Gerush, Catalan, Aragon (γνωστή και ως Shalom), Messina, Μικρή Sicilia, Μεγάλη Sicilia, Portugal, Cordova, Calabria, Señora (ιδρύθηκε από την Doña Gracia Nasi), and Midrash Hamon, γνωστή και ως Mayor (ιδρύθηκε από την οικογένεια Hamon, της οποίας τα μέλη υπηρέτησαν για γενιές ως ιατροί στη σουλτανική αυλή). Οι κοινότητες αυτές δεν ανήκουν στο καθεστώς sürgün κα τα μέλης τους ονομάστηκαν από τους Οθωμανούς ως kendi gelen, δηλαδή «εθελούσια εγκατεστημένοι». 146 Είχαν το δικαίωμα της ελεύθερης μετακίνησης και εγκατάστασης. Στις κοινότητες των Ιβήρων Εβραίων συγκαταλέγονταν επίσης: η κοινότητα του Zeyrek, από το όνομα της κωνσταντινουπολίτικης γειτονιάς όπου τα μέλη της ήταν εγκατεστημένα, 147 και Cana, αρχικά ρωμανιώτικη κοινότητα που «μεταμορφώθηκε» σε kendi gelen διαδικασία που πρέπει να ολοκληρώθηκε με τη συγκατάθεση των αρχών. 148 Εκτός των ιβηρικών, δύο ακόμη κοινότητες θεωρούνταν kendi gelen: αυτή του Budun (δηλαδή από την Βούδα της Ουγγαρίας) και η κοινότητα του Alaman, δηλαδή των Ασκεναζίμ που προέρχονταν από την Κεντρική Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 11/39

Ευρώπη. 149 Σε κάποια φάση μεταξύ του 1545 και του 1596, οι μη «υποχρεωτικά εγκατεστημένοι» Εβραίοι έπαψαν να καταβάλουν τους φόρους τους στο Κεντρικό Θησαυροφυλάκιο όπως συνήθιζαν έως τότε και ξεκίνησαν να πληρώνουν στο βακούφι του Μωάμεθ Β, όπως και οι «υποχρεωτικά εγκατεστημένοι» ομόθρησκοί τους. Στο πρώτο μισό του 16 ου αι., η εβραϊκή κοινότητα της Κωνσταντινούπολης υπέστη αρκετές αλλαγές. Άγριες έριδες ξέσπασαν για τη θέση του kahya γενικά και αυτή του Kahya She altiel ειδικότερα. Αφού του απευθύνθηκαν κατηγορίες για διαφθορά και κατάχρηση, αφορίστηκε από το σύνολο των εβραϊκών κοινοτήτων που επέκτεινε τον αφορισμό σε όποιον άλλον επιχειρούσε να αναλάβει την ίδια θέση. Επειδή, όμως, ήταν απαραίτητος για την ομαλή διευθέτηση των σχέσεων με τις οθωμανικές αρχές, αποκαταστάθηκε στη θέση του (1519). 150 Μετά από τη δική του θητεία, ωστόσο, η θέση kahya παύει να αναφέρεται στις εβραϊκές πηγές. Πράγματι, από το δεύτερο μισό του 16 ου αι., όλες οι πηγές καταδεικνύουν πως την κοινότητα στους Οθωμανούς εκπροσωπούσε μία επιτροπή εγκεκριμένη από την υπερ κοινοτική οργάνωση όλων των Οθωμανών Εβραίων. Η αλλαγή αυτή υπήρξε συνέπεια της ανάγκης για ισορροπία μεταξύ της οθωμανικής απαίτησης να εκπροσωπείται η κοινότητα εύτακτα, και της διαρκώς αναπτυσσόμενης εβραϊκής πολιτικής που προδοευτικά κατακερματιζόταν όσο ολοένα και περισσότεροι πρόσφυγες έφθαναν στην πόλη. Οι νεοαφιχθέντες απαιτούσαν όχι μόνο το δικαίωμα να διατηρούν τις παραδόσεις και τα έθιμά τους, αλλά και το δικαίωμα λόγου για το ποιος θα τους εκπροσωπούσε ενώπιον των Οθωμανών. Η γενικότερη δυσαρέσκεια για το πρόσωπο του Kahya She altiel, το αίτημα για δημοκρατικότερη αντιπροσώπευση, καθώς και η αφοσίωση των Ιβήρων Εβραίων στη δική τους ραββινική ηγεσία παρά στον Αρχιραββίνο των Ρωμανιωτών, προκάλεσε την ανάγκη για όλους τους Εβραίους, είτε επρόκειτο περί Ρωμανιωτών είτε Ιβήρων, να συμφωνήσουν σε μια κοινοτική ζωή που θα τους επέτρεπε να διατηρήσουν την ξεχωριστή ταυτότητα καθεμίας από τις κοινότητές τους. Δεν γνωρίζουμε αν αυτό προέκυψε διαμέσου μιας σταδιακής εξέλιξης ή βάσει συγκεκριμένης απόφασης που έλαβαν οι κοινοτικοί αρχηγοί, παρόλο που η φύση και εμπειρία της εβραϊκής πολιτικής κουλτούρας παραπέμπει στην πρώτη υπόθεση. 151 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα υπερ κοινοτικής συνεργασίας και οργάνωσης ήταν η ίδρυση ενός ολόκληρου κτηριακού συγκροτήματος στην κεντρική εβραϊκή εγκατάσταση γύρω από το Eminönü το 1529. Το συγκρότημα αυτό περιελάμβανε μια αυλή την οποία περίκλειε τριώροφο κτήριο, τα δύο πατώματα του οποίου κατοικούνταν από άπορους που υποστηρίζονταν από τις κοινότητες της Κ ωνσταντινούπολης, ενώ ο τρίτος όροφος στέγαζε σχολείο για τα παιδιά των φτωχών. Το οικόπεδο είχε παραχωρηθεί στο σύνολο της εβραϊκής κοινότητας από τον Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή κατόπιν σχετικού αιτήματός τους. 152 Ακόμη ένα ορόσημο ήταν η ίδρυση ενός ειδικού κοινοτικού δικαστηρίου που θα επιδίκαζε αποζημιώσεις σε υποθέσεις σχετικές με φόρους ακινήτων και το δικαίωμα κατοχής (στα εβραϊκά hazaqah) μεταξύ μελών προερχόμενων από όλες τις κοινότητες. Στόχος ήταν να αποφευχθούν καταστάσεις κατά τις οποίες Εβραίοι θα πλειοδοτούσαν ο ένας εναντίον του άλλου για γαίες που βρίσκονταν στην ιδιοκτησία μη Εβραίων, ανεβάζοντας με τον τρόπο αυτό την αξία των γαιών. 153 Για τουλάχιστον έναν αιώνα από την εγκατάσταση των Ιβήρων Εβραίων, οι Εβραίοι της Κωνσταντινούπολης διατήρησαν με επιτυχία τις ακόλουθες αρχές συλλογικής οργάνωσης: κάθε μία από τις μη ρωμανιώτικες κοινότητες είχε το δικό της κοινοτικό αρχηγό, τον Hakham, δικαστήριο, κάποτε και σπουδαστήριο, ακόμη και σχολείο για τα μικρότερα παιδιά (από τεσσάρων έως δεκατριών ετών) που στα ισπανο εβραϊκά (λαντίνο) λεγόταν meldar. Οι περισσότερες κοινότητες φρόντιζαν τους αρρώστους τους, τα ορφανά, τις χήρες και τους χρήζοντες βοηθείας. Παρόλο που κάθε ρωμανιώτικη κοινότητα είχε τους δικούς της ξεχωριστούς θεσμούς, όλοι υπάκουαν στον Αρχιραββίνο σε θέματα του Εβραϊκού Νόμου. Οι κοσμικοί ηγέτες τους, οι parnasim, συχνά εκδίκαζαν υποθέσεις οικονομικής φύσης. Όταν προέκυπταν ζητήματα που Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 12/39

απαιτούσαν τη συμφωνία όλων των Κωνσταντινουπολιτών Εβραίων, οι επικεφαλής των Σεφαραδιτών και οι επικεφαλής των Ρωμανιωτών έκαναν ξεχωριστές συμφωνίες και στη συνέχεια έστελναν τους απεσταλμένους τους ώστε να διαπραγματευτούν και να καταλήξουν σε κοινή απόφαση. 154 Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η κατάσταση δεν ήταν πάντα ομαλή, καθότι προέκυπταν διαφωνίες και έριδες. Κι όμως, ίσως απροσδόκητα, αυτή η μέθοδος λήψης αποφάσεων ουσιαστικά κρατούσε τους πλούσιους και ισχυρούς, όπως π.χ. την οικογένεια Nasi, υπό τον έλεγχο της κοινότητας υποχρεώνοντάς τους να αποδέχονται τη βούληση της πλειοψηφίας. 155 7. Πού, πότε και πώς εξαφανίστηκαν οι Ρωμανιώτες; Οι εμφανείς διαφορές μεταξύ Ρωμανιωτιών και Ιβήρων Εβραίων, με βασικότερη αυτή της γλώσσας, δεν στάθηκαν, προφανώς, ικανές για να διατηρηθούν ξεχωριστά τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά κάθε ομάδας. Με την άφιξη των πρώτων προσφύγων Ρωμανιώτες λόγιοι, τόσο Καραΐτες όσο και Ραββανίτες, συνέρρεαν στους Ίβηρες ομολόγους τους, με αποτέλεσμα τη ζωηρή ανταλλαγή απόψεων μεταξύ τους. 156 Ακολούθησαν μεικτοί γάμοι, αν και σε περιορισμένη κλίμακα δεδομένου ότι γάμος με μέλος οικογένειας «υποχρεωτικά εγκατασταθέντων» σήμαινε και επιβολή των νομικών περιορισμών που ίσχυαν για αυτούς. 157 Ταυτόχρονα, μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη σημειωνόταν στην πρωτεύουσα. Οι Ρωμανιώτες ζούσαν σε μια πόλη όπου περισσότερο από το 40% του μη εβραϊκού πληθυσμού μιλούσε ελληνικά, 158 γεγονός που σε πρώτη ανάγνωση θα έπρεπε να λειτουργήσει καταλυτικά στη διατήρηση της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Κι όμως αυτό δεν συνέβη. Ήδη στα τέλη του 16 ου αι., ο Αρχιραββίνος των Ρωμανιωτών Ραββίνος Eliyahu Ibn Hayim, ήταν Σεφαραδίτης Εβραίος. 159 Από το σημείο αυτό και έπειτα παρατηρείται σταδιακή αύξηση στον αριθμό των Ιβήρων Εβραίων, καθώς και αντίστοιχη μείωση στους Ρωμανιώτες. Ενώ το 1623 η αναλογία ήταν περίπου 40% 60% υπέρ των Ρωμανιωτών, 160 ως τα τέλη του 17 ου αι. οι Ιβηρες υπερτερούσαν αριθμητικά των Ρωμανιωτών (70% οι μεν και λιγότερο από 30% οι δε, αντιστοίχως, με το υπόλοιπο ποσοστό να αφορά στους Ασκεναζίμ). 161 Η αλλαγή δεν αφορούσε στη συνεχόμενη μετανάστευση Ιβήρων Εβραίων στην πόλη, η οποία είχε ολοκληρωθεί στη δεκαετία του 1560. Στην πραγματικότητα, οφειλόταν σε μία σειρά παραγόντων ο πρώτος ήταν οι φοβερές πυρκαγιές που κατέστρεψαν την πιο σημαντική εβραϊκή εγκατάσταση στην πόλη, γύρω από το σημερινό Eminönü. Τρεις μεγάλες πυρκαγιές ξέσπασαν στην περιοχή αυτή το 1569, το 1589 και το 1660. Οι πρώτες δύο προκάλεσαν εσωτερική μετανάστευση Εβραίων που είχαν χάσει τα σπίτια τους σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, όπου έγιναν μέλη κοινοτήτων οι οποίες δεν είχαν σχέση με τις περιοχές καταγωγής τους. Ρωμανιώτες, λοιπόν, προσεύχονταν πλέον σε σεφαραδίτικες συναγωγές και αντιστρόφως. 162 Έτσι λοιπόν, όχι μόνο αποκόπηκαν από τις φυσικές τους ρίζες, αλλά χρειάστηκε να αλλάξουν και τον τρόπο προσευχής. Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις που καταδεικνύουν ότι το σεφαραδίτικο θρησκευτικό τυπικό σύντομα επισκίασε τα άλλα. Ήδη από τα μέσα του 16 ου αι., Ρωμανιώτες σοφοί δέχονταν ισχυρές πιέσεις από Σεφαραδίτες να αλλάξουν τις τελετουργίες τους και να υιοθετήσουν τις σεφαραδίτικες. 163 Όπως στα τέλη του 16 ου αι. Ρωμανιώτικες κοινότητες δεν δίστασαν να αποδεχθούν το Σεφαραδίτη R. Eliyahu Ibn Hayim ως Αρχιραββίνο, έτσι και στα μέσα του 17 ου αι. σεφαραδίτικες κοινότητες δεν είχαν κανέναν ενδοιασμό να αποδεχθούν Ρωμανιώτες για ραββίνους. Αυτό σήμαινε ότι αυτοί οι Ρωμανιώτες ραββίνοι ήταν πρόθυμοι να αποδεχθούν, ή είχαν ήδη αποδεχθεί, τη σεφαραδίτικη λατρεία. 164 Ως τις αρχές του 18 ου αι., ο ρωμανιώτικος τρόπος λατρείας είχε αρχίσει να εκλείπει ολώσδιόλου, τόσο ώστε στις αρχές του 19 ου αι. κανείς δεν μπορεούσε να είναι βέβαιος ότι μία φαινομενικά κοινότητα υπό καθεστώς του sürgün ήταν πράγματι ρωμανιώτικη. Πιθανώς να ανήκε στην κατηγορία μόνο ονομαστικά, ενώ τα μέλη της προσεύχονταν σύμφωνα με τη σεφαραδίτικη λατρεία. 165 Το Δημιουργήθηκε στις 6/11/2017 Σελίδα 13/39