ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ Συμμετοχικές Διαδικασίες κατά τη διαδικασία ΣΠΕ: Πιθανά προβλήματα και προοπτικές Παναγιώτης Γετίμης Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου Διευθυντής Ι.Α.Π.Α.Δ. ΗΜΕΡΙΔΑ «Εφαρμογή της Οδηγίας 01/42/ΕΚ για τις Στρατηγικές Περιβαλλοντικές Εκτιμήσεις (ΣΠΕ) στην Ελλάδα» ΑΘΗΝΑ 21 ΜΑΙΟΥ 2004 - ΕΜΠ
Τα σημεία - κλειδιά της οδηγίας 2001/42/ΕΚ Άρθρο 6: Διαβουλεύσεις Το προκαταρκτικό σχέδιο και η Περιβαλλοντική μελέτη τίθενται στη διάθεση των αρχών και του κοινού Δίνεται η ευκαιρία στις αρχές και το κοινό να εκφράσουν γνώμη πριν το σχέδιο εγκριθεί ή αρχίσει η νομοθετική διαδικασία Τα κράτη μέλη ορίζουν τις αρχές με τις οποίες πραγματοποιούνται οι διαβουλεύσεις Τα κράτη μέλη ορίζουν λεπτομέρειες για τις διαβουλεύσεις και την ενημέρωση του κοινού (Πχ Θιγόμενες ομάδες, ωφελούμενοι κα)
Τα σημεία - κλειδιά της οδηγίας 2001/42/ΕΚ Άρθρο 7: Διασυνοριακές Διαβουλεύσεις Σε περίπτωση πιθανών επιπτώσεων, τα κράτη μέλη που ενδεχομένως θίγουν ή θίγονται από το σχέδιο / πρόγραμμα ενημερώνονται ή προειδοποιούν τα άλλα εμπλεκόμενα κράτη μέλη Το κράτος μέλος που ενδέχεται να δεχτεί τις επιπτώσεις δύναται να ζητήσει έναρξη διασυνοριακών διαβουλεύσεων με τη συμμετοχή των αρχών και του κοινού που θεωρεί ότι θίγονται ή ενδιαφέρονται (εθελοντικές διαβουλεύσεις)
Τα σημεία - κλειδιά της οδηγίας 2001/42/ΕΚ Άρθρο 8: Λήψη Αποφάσεων Πριν την έγκριση του σχεδίου λαμβάνεται υπόψη η περιβαλλοντική μελέτη, οι γνώμες που εκφράζονται και τ αποτελέσματα ενδεχομένων διασυνοριακών διαβουλεύσεων Άρθρο 9: Ενημέρωση Όταν εγκρίνεται ένα σχέδιο τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν ότι οι αρχές και το κοινό ενημερώνονται σχετικά με: Το σχέδιο όπως εγκρίθηκε Τον τρόπο με τον οποίο ενσωματώθηκαν τα περιβαλλοντικά ζητήματα και τον τρόπο που λήφθηκαν υπόψη η περ/ντική μελέτη και οι γνώμες των αρχών, του κοινού και ενδεχομένως άλλων κρατών μελών.
n Μετατόπιση από παραδοσιακές σε νέες μορφές διακυβέρνησης ; Η έννοια των διαβουλεύσεων, η συμμετοχή του κοινού, η διεύρυνση των εμπλεκομένων αρχών, οι διασυνοριακές διαβουλεύσεις, υποδεικνύουν ότι η φιλοσοφία της οδηγίας διακατέχεται από μια τάση μετατόπισης από παραδοσιακές μορφές άσκησης εξουσίας σε νέου τύπου μορφές «διακυβέρνησης» που προάγουν τις συμμετοχικές διαδικασίες.
Μετατόπιση από παραδοσιακές σε νέες μορφές διακυβέρνησης ; Παραδοσιακές μορφές εξουσίας Καθοδήγηση και έλεγχος Ιεραρχικές δομές, κάθετες σχέσεις, συγκεντρωτισμός Τυπική αντιπροσωπευτικότητα (πλειοψηφία) Πολιτική νομιμοποίηση (εσωτερική) Παραδοσιακοί μηχανισμοί λήψης αποφάσεων Αυταρχικό κανονιστικό πλαίσιο, γραφειοκρατικές διαδικασίες πιστοποίησης Νέες μορφές εξουσίας Διαπραγμάτευση, διάλογος Αποκέντρωση, οριζόντιες σχέσεις Πολιτική νομιμοποίηση (ενδιάμεση εξωτερική) Ενεργή συμμετοχή πολιτών, ενδιάμεσοι φορείς, διεύρυνση δημοκρατίας Κοινωνική αποδοχή, δημοκρατικός έλεγχος, διευρυμένη θεσμική αντίληψη, καταμερισμός ευθυνών, εθελοντισμός, δίκτυα
Μετατόπιση από παραδοσιακές σε νέες μορφές διακυβέρνησης ; Συμμετοχική Διακυβέρνηση είναι η συνεχής κοινωνική διαδικασία μετασχηματισμού των παραδοσιακών συμβατικών μορφών διακυβέρνησης σε νέου τύπου, που προβάλουν τις βιώσιμες πρακτικές, την καινοτομία, τον δημοκρατικό έλεγχο και τη συμμετοχή. Η διαδικασία αυτή εμπεριέχει εντάσεις, συγκρούσεις και τους όρους επίλυσης προβλημάτων και επίτευξης της μέγιστης δυνατής κοινωνικής συναίνεσης. Προϋποθέσεις της Συμμετοχικής Διακυβέρνησης είναι: Η θεωρητική και πρακτική προσέγγιση σε διαφορετικές «μεικτές» μορφές διακυβέρνησης σε τομεακό, χωρικό και εθνικό επίπεδο (multi-level governance) Η γνώση των κινδύνων και περιορισμών της μετατόπισης από συμβατικές σε νέες μορφές διακυβέρνησης.. H ανάγκη «συνύπαρξης». Οι επιτυχείς κοινωνικές πρακτικές
«Συμμετοχική Διακυβέρνηση» Οι Ευκαιρίες Διευρυμένες μορφές εκπροσώπησης - «νομιμοποίηση» Διεύρυνση συμμετοχής αποτελεσματικότητα Συνεχής εκμάθηση και βελτίωση «νέα γνώση» Έγκαιρη επίλυση διαφορών - κοινή συναίνεση Θεσμική, οργανωτική και τεχνολογική αναδόμήση - καινοτομία
«Συμμετοχική Διακυβέρνηση» Οι Κίνδυνοι Αποφυγή ανάληψης ευθυνών απώλεια διαφάνειας Υπερβολικός κατακερματισμός πολιτικών απώλεια συνοχής και ολοκλήρωσης Επικράτηση τεχνοκρατικών αντιλήψεων απώλεια της αρχικής λογικής Φαινόμενο «eye-«wash»» - απώλεια προσανατολισμού
Η οδηγία 2001/42/ΕΚ και οι Ελληνικές ιδιαιτερότητες Ποιος αποφασίζει και βάση ποιων χαρακτηριστικών επιλέγει τους φορείς και το κοινό που συμμετέχει, δεδομένης της έλλειψης εμπειρίας της Ελλάδας σε αντίστοιχες διαδικασίες; Πως μπορεί να ανταποκριθεί σε ένα τέτοιο φιλόδοξο σχέδιο συμμετοχής μια αδύναμη κοινωνία πολιτών; Πόσο ανασταλτική είναι η έλλειψη δικτύων συνεργασίας και πρωτοβουλιών από τους εμπλεκόμενους; Πόσο έντονος είναι ο κίνδυνος της μη έγκαιρης πληροφόρησης ενημέρωσης του κοινού και του συνόλου των αρχών που ενδιαφέρονται για ένα σχέδιο;
Η οδηγία 2001/42/ΕΚ και οι Ελληνικές ιδιαιτερότητες Μπορούν να ανταποκριθούν στην πρόκληση αυτή οι σχετικές πολιτικές σε διάφορα γεωγραφικά επίπεδα και από τους διοικητικούς φορείς δεδομένης της έλλειψης σχετικής πολιτικής κουλτούρας, διαπραγμάτευσης, συνεργασιών και διαβουλεύσεων; Πόσο επιτυχημένη μπορεί να αναμένεται μια ενδεχόμενη επιβολή «συμμετοχικών διαδικασιών» εκ των άνω ; Κατά πόσο οι διασυνοριακές διαβουλεύσεις είναι εφαρμόσιμες στην Ελλάδα, καθώς οι γείτονες χώρες δεν αποτελούν ακόμη κράτη μέλη της ΕΕ (μόνο η Βουλγαρία το 2007) ενώ υστερούν ιδιαίτερα σε αντίστοιχες δομές συμμετοχής και διαβουλεύσεων;
Συμπεράσματα Η οδηγία εισάγει σημαντικά καινοτόμα στοιχεία που προάγουν τη συμμετοχή, το διάλογο, τη διαπραγμάτευση, την πολυφωνία και τις δημοκρατικές διαδικασίες εν γένει. Καθώς οι παραδοσιακές πρακτικές που εφαρμόζει ένα συγκεντρωτικό κράτος έχουν αποτύχει, ενώ η πλήρης απελευθέρωση των αγορών και η επανάπαυση στις λύσεις που προσφέρουν έχουν πολλαπλασιάσει την αποτυχία συμβατικών προσεγγίσεων, γίνεται αισθητή η ανάγκη για μια συνύπαρξη παλαιών και νέων μορφών διακυβέρνησης, που περιλαμβάνει εξορθολογισμένες ιεραρχικές δομές, ρυθμιστικό πλαίσιο που προάγει λύσεις που προσφέρει η αγορά, πρωτοβουλίες συμμετοχικών διαδικασιών και οριζόντια δίκτυα (μικτές μορφές διακυβέρνησης). Η προσέγγιση αυτή προϋποθέτει μια επιλεκτική επαναρύθμιση συγκεκριμένων πεδίων σχεδιασμού και εφαρμογής πολιτικών με στόχο την βελτιστοποίηση ενός συνδυασμού αποτελεσματικότητας και πολιτικής νομιμόποίησης μέσα από τη συμμετοχική διακυβέρνηση. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στις προϋποθέσεις εφαρμογής της οδηγίας, ειδικά για την περίπτωση της Ελλάδας