Φίλε μαθητή, φίλη μαθήτρια,

Φίλε μαθητή, φίλη μαθήτρια, Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα χρήσιμο βοήθημα για το μάθημα της Γεωγραφίας. Συγκεκριμένα, το βιβλίο αυτό περιέχει: Συνοπτική θεωρία, η οποία περιλαμβάνει τα βασικά σημεία του μαθήματος. Aπαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις και τις ομαδικές δραστηριότητες του Bιβλίου του μαθητή. Aπαντήσεις σε όλες τις δραστηριότητες και τα φύλλα αξιολόγησης του Tετραδίου εργασιών. «Eλέγχω τις γνώσεις μου», στο τέλος κάθε μαθήματος, για να ελέγξεις αν κατανόησες τα βασικά σημεία του μαθήματος. Eπαναληπτικά κριτήρια αξιολόγησης, μετά τα φύλλα αξιολόγησης. Eπιπλέον πληροφορίες, όπου μπορείς να διαβάσεις και να μάθεις ενδιαφέροντα πράγματα σχετικά με το περιεχόμενο του κάθε μαθήματος. Σπύρος Kαραγιαννάκης

Περιεχόμενα A ENOTHTA: Oι χάρτες. Ένα εργαλείο για τη μελέτη του κόσμου............. 11 Kεφάλαιο 1: O χάρτης.......................................... 13 Kεφάλαιο 2: Tα είδη χαρτών..................................... 19 Kεφάλαιο 3: H ταυτότητα του χάρτη: Tίτλος και υπόμνημα............. 26 Kεφάλαιο 4: H ταυτότητα του χάρτη: Kλίμακα....................... 32 Kεφάλαιο 5: Προσανατολισμός.................................. 38 B ENOTHTA: Tο φυσικό περιβάλλον της Eλλάδας........................ 47 Kεφάλαιο 6: H μορφή και το σχήμα της Eλλάδας..................... 49 Kεφάλαιο 7: H θέση της Eλλάδας................................. 55 Kεφάλαιο 8: Oι ακτές της Eλλάδας................................ 66 Kεφάλαιο 9: Oι θάλασσες της Eλλάδας............................ 73 Kεφάλαιο 10: Mεγάλα νησιωτικά συμπλέγματα και νησιά της Eλλάδας... 80 Kεφάλαιο 11: H ζωή στα νησιά................................... 86 Kεφάλαιο 12: Oι παραθαλάσσιοι οικισμοί της Eλλάδας............... 95 Kεφάλαιο 13: Tα βουνά της Eλλάδας.............................. 105 Kεφάλαιο 14: Oι πεδιάδες της Eλλάδας............................ 114 Kεφάλαιο 15: H ζωή στα βουνά και στις πεδιάδες.................... 120 Kεφάλαιο 16: H έννοια του κλίματος Διαφορές καιρού και κλίματος..... 131 Kεφάλαιο 17: Tο κλίμα της Eλλάδας............................... 139 Kεφάλαιο 18: Kαιρός, κλίμα και ανθρώπινες δραστηριότητες.......... 148 Kεφάλαιο 19: Oι ποταμοί της Eλλάδας............................. 161 Kεφάλαιο 20: Oι λίμνες της Eλλάδας.............................. 168 Kεφάλαιο 21: H ζωή στα ποτάμια και τις λίμνες της Eλλάδας........... 174 Kεφάλαιο 22: H χλωρίδα και η πανίδα της Eλλάδας.................. 187 Kεφάλαιο 23: H βλάστηση της Eλλάδας............................ 194 Kεφάλαιο 24: Xαρακτηριστικά οικοσυστήματα της Eλλάδας........... 201 Kεφάλαιο 25: Aλλαγές στην επιφάνεια της Γης...................... 211 Kεφάλαιο 26: O ρόλος των ηφαιστείων και των σεισμών στις αλλαγές της φύσης...................................................... 217 Kεφάλαιο 27: Oι φυσικές καταστροφές στο χώρο της Eλλάδας........ 224

Γ ENOTHTA: Tο ανθρωπογενές περιβάλλον της Eλλάδας.................. 237 Kεφάλαιο 28: Oι Έλληνες: Ένας λαός με μεγάλη και συνεχή ιστορία..... 239 Kεφάλαιο 29: O πληθυσμός της Eλλάδας........................... 247 Kεφάλαιο 30: H γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού της Eλλάδας.... 256 Kεφάλαιο 31: Tα μεγάλα αστικά κέντρα της Eλλάδας................. 264 Kεφάλαιο 32: Oι πόλεις της Eλλάδας.............................. 274 Kεφάλαιο 33: H διοικητική διαίρεση της Eλλάδας.................... 285 Kεφάλαιο 34: Tα γεωγραφικά διαμερίσματα και οι περιφέρειες της Eλλάδας.................................................... 292 Kεφάλαιο 35: Oι νομοί της Eλλάδας............................... 301 Kεφάλαιο 36: H αγροτική παραγωγή στην Eλλάδα................... 312 Kεφάλαιο 37: H κτηνοτροφική παραγωγή και η αλιεία στην Eλλάδα..... 320 Kεφάλαιο 38: O δασικός και ο ορυκτός πλούτος της Eλλάδας.......... 327 Kεφάλαιο 39: H βιομηχανική παραγωγή στην Eλλάδα................ 335 Kεφάλαιο 40: Oι Yπηρεσίες στην Eλλάδα........................... 349 Kεφάλαιο 41: Oι συγκοινωνίες στην Eλλάδα........................ 358 Kεφάλαιο 42: Oι χώρες της Eυρωπαϊκής Ένωσης.................... 367 Kεφάλαιο 43: H σημασία της Eυρωπαϊκής Ένωσης................... 375 Δ ENOTHTA: Eλληνισμός εκτός συνόρων.............................. 385 Kεφάλαιο 44: Kύπρος: το φυσικό περιβάλλον....................... 387 Kεφάλαιο 45: Kύπρος: το ανθρωπογενές περιβάλλον................ 394 Kεφάλαιο 46: O ελληνισμός της διασποράς......................... 402 Kεφάλαιο 47: Tο ελληνικό στοιχείο στις αρχαίες ελληνικές εστίες....... 411 Aπαντήσεις στο Eλέγχω τις γνώσεις μου................................ 423 Aπαντήσεις στα Kριτήρια Aξιολόγησης................................. 425 Nομοί και διαμερίσματα της Eλλάδας................................. 429

ENOTHTA A Oι χάρτες. Ένα εργαλείο για τη μελέτη του κόσμου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ1 Με λίγα λόγια το μάθημα O ÚÙË Χάρτης είναι η απεικόνιση (γραφική αναπαράσταση) σε μια συγκεκριμένη στιγμή ενός τμήματος της επιφάνειας της Γης πάνω σε χαρτί. Στην επιφάνεια της Γης υπάρχουν τα έργα που έφτιαξε ο άνθρωπος (πόλεις, δρόμοι, γέφυρες, λιμάνια, αεροδρόμια, φράγματα κ.ά.) αλλά και ό,τι δημιούργησε η φύση (βουνά, πεδιάδες). Ο χάρτης, λοιπόν, είναι το «εργαλείο» που μας βοηθά να μάθουμε τι υπάρχει σε ένα μέρος που θέλουμε να επισκεφθούμε, πώς θα πάμε και πόση ώρα θα χρειαστεί να ταξιδέψουμε. Περιέχει επίσης πρόσθετες πληροφορίες για έναν τόπο, απεικονίζει τις αλλαγές που συμβαίνουν στην επιφάνεια της Γης και μπορεί να χρησιμοποιηθεί απ όλους τους ανθρώπους, ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μιλούν. ΒΙΒΛΙΟ ΜΑΘΗΤΗ ÛÂÏ 11 Eίσαι μαθητής του Δημοτικού σχολείου της Bυτίνας, τοπία της οποίας φαίνονται στην εικόνα 1.2 (σελίδα 11 του σχολικού βιβλίου). Ποια από αυτές θα στείλεις στους νέους Iταλούς φίλους σου, ώστε να τους «μιλήσεις» για τον τόπο σου και τη γύρω περιοχή; Δικαιολόγησε την απάντησή σου. Όλες οι εικόνες απεικονίζουν ομορφιές της Bυτίνας. Στην επάνω αριστερά εικόνα βλέπουμε μια πανοραμική άποψη της πόλης, τη μαγευτική τοποθεσία στην οποία βρίσκεται και τη βλάστηση της περιοχής. Στη δεξιά εικόνα βλέπουμε μια εικόνα από το κέντρο της πόλης, όπου δεσπόζει η μεγάλη εκκλησία. Eπίσης, 13

διακρίνονται άνθρωποι που κάθονται στα εστιατόρια και στις καφετέριες της πλατείας της Bυτίνας. Tέλος, στην κάτω εικόνα βλέπουμε τους δρόμους που οδηγούν στη Bυτίνα και τις αποστάσεις από τις γύρω πόλεις, τις φυσικές ομορφιές και τα ανθρώπινα έργα που υπάρχουν στην περιοχή (π.χ. χιονοδρομικό κέντρο, μοναστήρια, μουσεία, αρχαία θέατρα, ορειβατικά μονοπάτια). Προφανώς θα στείλουμε στους Iταλούς φίλους μας την τελευταία εικόνα, η οποία περιλαμβάνει περισσότερες πληροφορίες για τη Bυτίνα και θα μας βοηθήσει να «μιλήσουμε» καλύτερα για την πόλη μας και τη γύρω περιοχή. ÛÂÏ 11 Παρατηρώντας την εικόνα 1.3 (σελίδα 11 του σχολικού βιβλίου) ας συζητήσουμε για τις αλλαγές που προκάλεσαν οι άνθρωποι στο τοπίο. Tα τοπία που υπάρχουν γύρω μας αλλάζουν συνεχώς μορφή, καθώς περνούν τα χρόνια, εξαιτίας των ανθρώπινων επεμβάσεων. Έτσι, στην εικόνα 1.3 παρατηρούμε ότι στα βουνά διανοίχτηκαν σήραγγες και φτιάχτηκε γέφυρα, ώστε να επικοινωνούν μεταξύ τους, πολλά δέντρα κόπηκαν και οι δασικές εκτάσεις περιορίστηκαν, χτίστηκαν μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες και άλλαξε η ροή του ποταμού. Όλες αυτές οι ανθρώπινες επεμβάσεις άλλαξαν το τοπίο που υπήρχε πριν και δημιούργησαν μια νέα μορφή της επιφάνειας της Γης σ εκείνο το σημείο. ÛÂÏ 12 Ì ÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ Χωρισμένοι σε ομάδες μοιραζόμαστε διαφορετικά σχολικά βιβλία, καταγράφουμε τους χάρτες που βρίσκονται σ αυτά και μελετάμε το ρόλο του κάθε χάρτη στο κείμενο. Γλώσσα Ε Δημοτικού, α τεύχος, σελ. 33 (Συγκοινωνιακός χάρτης): Mας δείχνει τις οδούς και τις λεωφόρους και τις συγκοινωνιακές γραμμές (μετρό και λεωφορεία) στο κέντρο της Aθήνας. Γλώσσα Ε Δημοτικού, γ τεύχος, σελ. 64 (Χάρτης ολυμπιακών εγκαταστά- 14

σεων): Mας δείχνει τα γήπεδα που έγιναν τα ολυμπιακά αθλήματα, καθώς και τον τρόπο πρόσβασης σε αυτά. Θρησκευτικά Ε Δημοτικού, σελ. 10 (Χάρτης περιοδειών του απόστολου Παύλου): Mας δείχνει τις διαδρομές που ακολούθησε ο απόστολος Παύλος κατά τις περιοδείες του. Μαθηματικά Ε Δημοτικού, σελ. 42 (Χάρτης των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης): Mας δείχνει τα κράτη-μέλη της Eυρωπαϊκής Ένωσης. Μαθηματικά Ε Δημοτικού, σελ. 128 (Γεωμορφολογικός χάρτης): Mας δείχνει πώς χρησιμοποιούμε την κλίμακα που βρίσκεται στο υπόμνημα ενός χάρτη. Ιστορία Ε Δημοτικού, Tετράδιο Eργασιών, σελ. 6 (Χάρτης σύγχρονης Εγνατίας Οδού): Mας δείχνει τη νέα Eγνατία Oδό, από πού ξεκινά, από ποιες πόλεις της βόρειας Eλλάδας περνά και πού καταλήγει. Ιστορία Ε Δημοτικού, σελ. 31 (Χάρτης του Ανατολικού και του Δυτικού Ρωμαϊκού Κράτους, μετά τη διαίρεση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας από το Θεοδόσιο): Mας δείχνει το Aνατολικό και το Δυτικό Pωμαϊκό κράτος, που δημιουργήθηκαν από τη διαίρεση της αυτοκρατορίας από το Θεοδόσιο. Ιστορία Ε Δημοτικού, σελ. 56 (Χάρτης εκστρατείας του Ηράκλειου και της κινήσεως των εχθρών): Mας δείχνει τις κινήσεις του Hράκλειου και των εχθρών του κατά την εκστρατεία του. Ιστορία Ε Δημοτικού, σελ. 75 (Χάρτης της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας στα χρόνια των Μακεδόνων): Mας δείχνει το βυζαντινό κράτος στα χρόνια των Mακεδόνων. Ιστορία Ε Δημοτικού, σελ. 98 (Χάρτης με τις πόλεις που ο Kωνσταντίνος είχε διαλέξει να μεταφέρει την πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας): Mας δείχνει τις πόλεις μία εκ των οποίων ο Kωνσταντίνος θα επέλεγε για πρωτεύουσα της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας. Επιπλέον πληροφορίες Άτλαντες Μια ειδική κατηγορία χαρτών είναι οι άτλαντες. Πρόκειται για σειρές χαρτών της ίδιας περιοχής, μέσω των οποίων παρουσιάζονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας περιοχής (σύνορα, πληθυσμός, γλώσσα, οικονομία, θρησκεία, ιστορία κτλ.). Οι άτλαντες δεν αποτελούν απλώς το «εργαλείο» για την κατανόηση 15

της Γεωγραφίας, αλλά το βασικό εργαλείο επαφής και γνωριμίας με τον άμεσο γεωγραφικό χώρο. Οι πιο διαδεδομένοι άτλαντες είναι οι παγκόσμιοι και οι άτλαντες της Ελλάδας, στους οποίους απεικονίζονται στοιχεία της μορφολογίας, της γεωλογίας, των κλιματολογικών συνθηκών και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά (= τα ανθρώπινα δημιουργήματα που υπάρχουν στο φυσικό περιβάλλον) των ηπείρων και της χώρας μας. ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ÚÙË. È Ù Û Â È Ô ÌÂ ÙÔ ÚÙÂ 1. Σχεδίασε το πάρκο της περιοχής σου. Σκέψου τι μπορεί να περιλαμβάνει ένα πάρκο και τοποθέτησέ το μέσα σ αυτό. Σχεδίασε, δηλαδή, το χάρτη του πάρκου. 2. Συμπλήρωσε τις λέξεις που λείπουν στο παρακάτω κείμενο: Ο χάρτης απεικονίζει τη ÌÔÚÊ ενός τοπίου. Περιλαμβάνει πολλές appleïëúôêô- Ú Â, που είναι χρήσιμες σε όλους μας. Είναι, δηλαδή, ένα χρήσιμο ÂÚÁ ÏÂ Ô. 16

3. Ποιες από τις παρακάτω αλλαγές έχουν γίνει από τη φύση και ποιες από την παρέμβαση του ανθρώπου; Να κάνεις τις αντιστοιχίσεις. Σήραγγα Ρήγμα 1 Διώρυγα 2 Αλλαγές από τη φύση Κατολισθήσεις Δημιουργία χειμάρρου 3 Αλλαγές από τον άνθρωπο Κυματοθραύστες Γέφυρα Ελέγχω τις γνώσεις μου* Να χαρακτηρίσετε ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ) τις παρακάτω προτάσεις. 1. Ο χάρτης απεικονίζει τη μορφή ενός τοπίου. 2. Σ ένα χάρτη μπορώ να βρω μαζί όλες τις πληροφορίες που θέλω. 3. Η απεικόνιση στους χάρτες γίνεται με διάφορα σύμβολα που όλοι οι άνθρωποι μπορούν να καταλάβουν. 1. Ρήγμα: Ράγισμα στην επιφάνεια της Γης. 2. Διώρυγα: Μεγάλο τεχνητό αυλάκι που ενώνει δύο θάλασσες ή λίμνες ή ποταμούς και διευκολύνει τη ναυσιπλοΐα. 3. Χείμαρρος: Ορμητικό ρεύμα νερού που σχηματίζεται από μεγάλη νεροποντή και διαρκεί λίγο. * Οι απαντήσεις στο Ελέγχω τις γνώσεις μου βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. 17

4. Οι άνθρωποι με τα έργα τους έχουν προκαλέσει αλλαγές στην επιφάνεια της Γης. 5. Για να παρουσιάσω σ έναν επισκέπτη όλες τις φυσικές ομορφιές και τα ανθρώπινα έργα που υπάρχουν στην περιοχή μου θα του δείξω μια φωτογραφία. 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Δ Â Ë ÚÙÒÓ Με λίγα λόγια το μάθημα Υπάρχουν χάρτες 1 που είναι βασικοί για κάθε τόπο, αφού μας δίνουν πολλές πληροφορίες για τη μορφή του εδάφους, καθώς και για τα ανθρώπινα έργα που έχουν κατασκευαστεί πάνω σ αυτό. Οι χάρτες αυτοί ονομάζονται γενικοί και μπορεί να είναι γεωμορφολογικοί (με μεγαλύτερη έμφαση σε βουνά, λίμνες, ποτάμια κ.ά.) ή πολιτικοί (με μεγαλύτερη έμφαση σε πόλεις, λιμάνια, δρόμους κ.ά.). Υπάρχουν όμως και χάρτες που αναφέρονται σ ένα χαρακτηριστικό θέμα, το οποίο ενδιαφέρει μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων και όχι όλους. Οι χάρτες αυτοί ονομάζονται θεματικοί και μπορεί να είναι ναυτικοί, ορειβατικοί, συγκοινωνιακοί, ιστορικοί, παραγωγής προϊόντων, κλιματικοί κ.ά. ΒΙΒΛΙΟ ΜΑΘΗΤΗ ÛÂÏ 14 Παρατηρήστε τους χάρτες που βρήκατε όταν κάνατε την ομαδική δραστηριότητα στο προηγούμενο μάθημα. Βρείτε τι δείχνει ο καθένας και, με βάση τα στοιχεία που παρουσιάζουν, φτιάξτε και συζητήστε τις κυριότερες ομάδες θεματικών χαρτών που διαμορφώσατε. Στη σελίδα 33 της Γλώσσας E Δημοτικού (α τεύχος) υπάρχει ένας συγκοινωνιακός χάρτης. 1. Χαρτογράφηση: Είναι η επιστήμη και η τέχνη της κατασκευής χαρτών. Συνδέεται με την επιστήμη της Γεωγραφίας σε ό,τι αφορά τα χαρακτηριστικά της Γης και της ζωής πάνω σ αυτήν. 19

Στη σελίδα 64 της Γλώσσας E Δημοτικού (γ τεύχος) υπάρχει ένας χάρτης των oλυμπιακών εγκαταστάσεων. Στη σελίδα 10 των Θρησκευτικών E Δημοτικού υπάρχει ένας χάρτης περιοδειών του απόστολου Παύλου. Στη σελίδα 42 των Mαθηματικών E Δημοτικού υπάρχει ένας χάρτης των κρατών-μελών της Eυρωπαϊκής Ένωσης, ενώ στη σελίδα 128 υπάρχει ένας γεωμορφολογικός χάρτης. Στη σελίδα 6 του Tετραδίου Eργασιών της Iστορίας της E Δημοτικού υπάρχει ένας χάρτης της Eγνατίας Oδού. Στη σελίδα 31 της Iστορίας E Δημοτικού υπάρχει ένας χάρτης του Aνατολικού και του Δυτικού Pωμαϊκού Kράτους μετά τη διαίρεση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας από το Θεοδόσιο, στη σελίδα 56 ένας χάρτης εκστρατείας του Hράκλειου, στη σελίδα 75 ένας χάρτης της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας στα χρόνια των Mακεδόνων και στη σελίδα 98 ένας χάρτης με τις πόλεις που ο Kωνσταντίνος είχε διαλέξει για να μεταφέρει την πρωτεύουσα της Pωμαϊκής Aυτοκρατορίας. Bλέπουμε, λοιπόν, ότι στα βιβλία της Ιστορίας και των Θρησκευτικών βρήκαμε αρκετούς ιστορικούς χάρτες, οι οποίοι βοηθούν στην κατανόηση του κειμένου και μας δίνουν μια εικόνα για το πώς συνέβησαν διάφορα γεγονότα (π.χ. εκστρατείες, χάραξη συνόρων νέων κρατών, περιοδείες, κινήσεις εχθρών). Στο βιβλίο των Μαθηματικών εντοπίσαμε έναν πολιτικό χάρτη με τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ένα γεωμορφολογικό χάρτη της Ελλάδας, με τη βοήθεια του οποίου καταλαβαίνουμε πώς διαβάζεται το υπόμνημα και τι σημαίνει η κλίμακα. Τέλος, στα βιβλία της Γλώσσας βρήκαμε ένα συγκοινωνιακό χάρτη με αφετηρίες, στάσεις και τερματισμούς διάφορων μέσων μαζικής μεταφοράς και ένα χάρτη ολυμπιακών εγκαταστάσεων με τα γήπεδα και τις συγκοινωνίες που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να πάμε σ αυτά. ÛÂÏ 14 Σκεφτείτε ένα χάρτη όπου θα παρουσιάζονται οι πόλεις που έχουν ποδοσφαιρικές ομάδες οι οποίες αγωνίζονται στη Σούπερ Λίγκα (πρώην Πρώτη Eθνική Kατηγορία). Πώς θα ονομάζατε αυτόν το χάρτη; Τι είδους είναι; 20

APHΣ HPAKΛHΣ ΠAOK KAΛAMAPIA BEPOIA ΞANΘH ΛAPIΣA AΣTEPAΣ TPIΠOΛHΣ ΛEBAΔEIAKOΣ AEK ATPOMHTOΣ OΛYMΠIAKOΣ ΠANAΘHNAΪKOΣ ΠANIΩNIOΣ OΦH EPΓOTEΛHΣ EΛΛAΔA Σούπερ Λίγκα 2007-2008 Θα ονομάζαμε αυτόν το χάρτη ποδοσφαιρικό, γιατί περιέχει συγκεκριμένα στοιχεία ποδοσφαιρικού ενδιαφέροντος. Είναι ένας θεματικός χάρτης. Eπιπλέον, μπορούμε να παρατηρήσουμε με μια πρώτη ματιά ότι οι περισσότερες ομάδες είναι από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, τις δύο μεγαλύτερες πόλεις της Eλλάδας, ενώ υπάρχουν μεγάλες περιοχές της χώρας (π.χ. Ήπειρος) που δεν έχουν κανέναν εκπρόσωπο στη Σούπερ Λίγκα. ÛÂÏ 15 Παρατηρήστε τους χάρτες της εικόνας 2.2 (σελίδα 14 του σχολικού βιβλίου) και γράψτε τι είδους χάρτες είναι και τι παρουσιάζει ο καθένας. Οι χάρτες της εικόνας 2.2 είναι θεματικοί χάρτες της Πελοποννήσου. Ο πρώτος παρουσιάζει τους νομούς και τις πρωτεύουσές τους, ο δεύτερος παρουσιάζει ιστορικά και αρχαιολογικά μνημεία, μοναστήρια, κάστρα, λιμάνια κ.ά., ο τρίτος παρουσιάζει τα προϊόντα που παράγονται σε διάφορους τομείς (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, βιομηχανία) και ο τέταρτος παρουσιάζει με λεπτομέρεια τα βουνά, τις πεδιάδες και τα ποτάμια της Πελοποννήσου. 21

ÛÂÏ 15 Αν είχαμε ένα χάρτη που να δείχνει τις καθαρές θάλασσες της Ελλάδας στην αρχαιότητα κι έναν αντίστοιχο σημερινό χάρτη, τι σχόλια θα μπορούσαμε να κάνουμε για το κατά πόσο ο άνθρωπος προστατεύει το περιβάλλον; Aν είχαμε ένα χάρτη που να δείχνει τις καθαρές θάλασσες της Eλλάδας στην αρχαιότητα κι έναν αντίστοιχο σημερινό χάρτη, θα παρατηρούσαμε ότι οι θάλασσες της Ελλάδας στην αρχαιότητα ήταν όλες πεντακάθαρες, ενώ, αντίθετα, στις μέρες μας υπάρχουν αρκετές μολυσμένες θάλασσες. Αυτό οφείλεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα (π.χ. βιομηχανικά λύματα που χύνονται στη θάλασσα, σκουπίδια που αφήνουμε στις ακτές ή πετάμε στη θάλασσα, πετρελαιοκηλίδες που δημιουργούνται από διαρροή πετρελαίου από τα μεγάλα πλοία κ.ά.). Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι υπάρχουν άνθρωποι που δε σέβονται και δεν προστατεύουν το περιβάλλον, αφού διαρκώς το ρυπαίνουν και το καταστρέφουν. Χρειάζεται μεγάλη ευαισθητοποίηση απ όλους μας και συνεχής αγώνας για την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς η ύπαρξή μας βρίσκεται σε σχέση εξάρτησης με αυτό. ÛÂÏ 15 Ì ÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ Χωριζόμαστε σε ομάδες και κατασκευάζουμε ένα θεματικό χάρτη της Ελλάδας, ο οποίος δίνει πληροφορίες για ένα θέμα που έχει επιλέξει η ομάδα μας. Με την ομάδα μας επιλέγουμε να κάνουμε ένα θεματικό χάρτη της Ελλάδας, για παράδειγμα, έναν ιστορικό χάρτη με θέμα τους Περσικούς Πολέμους. Πάνω σ ένα χάρτη όπου διακρίνονται η Eλλάδα και η Περσική Aυτοκρατορία σημειώνουμε μ ένα σύμβολο τις τοποθεσίες όπου έγιναν μεγάλες μάχες, όπως ο Μαραθώνας (490 π.χ.), οι Θερμοπύλες (480 π.χ.), οι Πλαταιές (479 π.χ.), και μ ένα άλλο σύμβολο τις τοποθεσίες όπου έγιναν μεγάλες ναυμαχίες, όπως το Aρτεμίσιο (480 π.x.), η Σαλαμίνα (480 π.χ.) και η Μυκάλη (479 π.χ.). Έπειτα, σημειώνουμε με διαφορετικά χρώματα τις ελληνικές πόλεις-κράτη που πολέμησαν εναντίον των Περσών, τις ελληνικές πόλεις-κράτη που δεν πολέμησαν εναντίον των Περσών και την Περσική Aυτοκρατορία. 22

Τέλος, μπορούμε να συμβολίσουμε με διακεκομμένες γραμμές διαφορετικού χρώματος την πορεία των Περσών και του περσικού στόλου πριν από κάθε μάχη και ναυμαχία αντίστοιχα. Επιπλέον πληροφορίες O υπολογισμός του Eρατοσθένη Ο Ερατοσθένης (276-194 π.χ.), διευθυντής της φημισμένης βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, ήταν ο πρώτος που υπολόγισε την περιφέρεια της Γης χρησιμοποιώντας γνώσεις Γεωμετρίας. Eίχε παρατηρήσει ότι κατά τις μεσημβρινές ώρες του μεσοκαλόκαιρου στην πατρίδα του, την Αλεξάνδρεια, το φως του Ήλιου έπεφτε πλάγια και σχημάτιζε σκιά. Ανακάλυψε, έπειτα, ότι στη Συήνη (το σημερινό Ασουάν), που βρισκόταν πιο νότια, την ίδια χρονική στιγμή οι ακτίνες του Ήλιου έπεφταν κατακόρυφα μέσα σ ένα βαθύ πηγάδι. Έτσι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η γωνία με την οποία οι ακτίνες του Ήλιου προσπίπτουν στη Γη είναι διαφορετική για κάθε τόπο. Αναρωτήθηκε, λοιπόν, πώς μπορεί να συμβαίνει αυτό εάν η Γη είναι επίπεδη. Ζήτησε από ένα φίλο του να περπατήσει από την Αλεξάνδρεια ως τη Συήνη και να μετρήσει την απόσταση, η οποία βρέθηκε ότι ήταν περίπου 800 χιλιόμετρα. Χρησιμοποιώντας αυτή την πληροφορία και τη γωνία που σχημάτιζαν οι ακτίνες του Ήλιου με την κατακόρυφο στην Αλεξάνδρεια, ο Ερατοσθένης υπολόγισε, με βάση τις γεωμετρικές του γνώσεις, πως η περιφέρεια της Γης είναι 40.000 χιλιόμετρα. Υπήρξε εκπληκτικά ακριβής, καθώς η πραγματική τιμή της είναι 40.077 χιλιόμετρα. Σεισμοί και ηφαίστεια, «Οι δρόμοι της επιστήμης», εκδόσεις Σαββάλας Δ Â Ë ÙˆÓ ÚÙÒÓ ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ 1. Ο χάρτης παραγωγής προϊόντων της Ελλάδας μάς δείχνει τα προϊόντα που παράγει η χώρα μας. Παρατήρησε το χάρτη και γράψε ποια είναι τα προϊόντα που παράγονται στις περισσότερες περιοχές. 23

Αν παρατηρήσουμε το χάρτη παραγωγής προϊόντων της Ελλάδας, θα δούμε ότι στη χώρα μας παράγονται αλιευτικά προϊόντα (ψάρια), κτηνοτροφικά και πτηνοτροφικά προϊόντα (αυγά, γάλα και κρέας), γεωργικά προϊόντα (βαμβάκι, δημητριακά, ελιές, αμπέλια, καπνός και εσπεριδοειδή) και βιομηχανικά προϊόντα (μάρμαρο, αλουμίνιο και άλλα ορυκτά). 2. Δίνονται τα εξής είδη χαρτών: οδικός, παραγωγής προϊόντων, γεωμορφολογικός, πολιτικός, ακτοπλοϊκός, αρχαιολογικός. Σκέψου και απάντησε ποιο χάρτη θα χρησιμοποιήσεις, για να: α) βρεις τα βουνά, τις πεδιάδες, τις λίμνες και τους ποταμούς μιας χώρας: γεωμορφολογικό χάρτη. β) γνωρίσεις τα προϊόντα που παράγει μια περιοχή: χάρτη παραγωγής προϊόντων. γ) επισκεφτείς έναν αρχαιολογικό χώρο: αρχαιολογικό χάρτη. δ) δεις από ποια νησιά θα περάσεις φεύγοντας από τον Πειραιά και πηγαίνοντας στην Αστυπάλαια: ακτοπλοϊκό χάρτη. ε) εντοπίσεις τις πρωτεύουσες των νομών της Ελλάδας: πολιτικό χάρτη. στ) ταξιδέψεις από τη Λαμία στην Έδεσσα: οδικό χάρτη. 3. Συμπλήρωσε την ακροστιχίδα της λέξης «ΧΑΡΤΗΣ»: Χ Ε Ι Μ Ω Ν Α Σ Α Γ Ω Γ Η Ρ Ι Ζ Α Τ Ρ Ι Τ Η Η Λ Ι Ο Σ Σ Η Μ Α Δ Ι Α Εποχή που κάνει πολύ κρύο. «του πολίτη»: ένα μάθημά μας. Μέρος του φυτού. Ημέρα της εβδομάδας. Μας ζεσταίνει με τις ακτίνες του. Τα έβαζαν οι πειρατές, για να βρίσκουν τους θησαυρούς. 24

Ελέγχω τις γνώσεις μου* Να χαρακτηρίσετε ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ) τις παρακάτω προτάσεις. 1. Τα γεωργικά προϊόντα μιας περιοχής θα τα βρω στον αρχαιολογικό χάρτη. 2. Οι γενικοί χάρτες μπορεί να είναι γεωμορφολογικοί ή πολιτικοί. 3. Τις πεδιάδες της Ελλάδας μπορώ να τις βρω στο γεωμορφολογικό χάρτη της Ελλάδας. 4. Οι χάρτες που αναφέρονται σ ένα χαρακτηριστικό θέμα ονομάζονται θεματικοί. 5. Για να ταξιδέψω από τη Λάρισα στην Καρδίτσα, θα χρησιμοποιήσω οδικό χάρτη. * Οι απαντήσεις στο Ελέγχω τις γνώσεις μου βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ù ÙfiÙËÙ 1 ÙÔ ÚÙË: Δ ÙÏÔ Î È applefiìóëì Με λίγα λόγια το μάθημα Ο χάρτης είναι ένα «εργαλείο» που μας δίνει πληροφορίες για έναν τόπο. Κάθε χάρτης πρέπει να έχει τίτλο και υπόμνημα. Ο τίτλος του χάρτη είναι μια χαρακτηριστική φράση η οποία δηλώνει το περιεχόμενό του. Έτσι, όταν χρειαζόμαστε ένα χάρτη, γνωρίζοντας τον τίτλο του, θα ξέρουμε πώς θα τον αναζητήσουμε. Το υπόμνημα, το οποίο είναι συνήθως ένας μικρός πίνακας στο κάτω μέρος του χάρτη, περιέχει όλα τα σύμβολα και τις χρωματικές διαφοροποιήσεις που χρησιμοποιούνται σ ένα χάρτη, καθώς και την ερμηνεία τους. Τα σύμβολα και τα χρώματα αυτά αποτελούν ένα «χαρτογραφικό αλφάβητο», με το οποίο μπορούμε να «διαβάζουμε» τους χάρτες ανεξάρτητα από το ποια γλώσσα μιλάμε. ΒΙΒΛΙΟ ΜΑΘΗΤΗ ÛÂÏ 17 Γνωρίζοντας τα στοιχεία που περιλαμβάνει η ταυτότητα ενός ανθρώπου, ας συζητήσουμε τον τίτλο του μαθήματος. Ποια στοιχεία νομίζετε ότι θα πρέπει να περιλαμβάνει η ταυτότητα του χάρτη; Βρείτε αυτά τα στοιχεία στο χάρτη της Πελοποννήσου στην εικόνα 3.1 (σελίδα 16 του σχολικού βιβλίου). 1. Tαυτότητα: Δελτίο με τα στοιχεία (όνομα, επώνυμο, πατρώνυμο, ημερομηνία, έτος και τόπος γέννησης κ.ά.) και τη φωτογραφία του κατόχου, το οποίο εκδίδει η Aστυνομία για την αναγνώριση των πολιτών. 26

Η ταυτότητα του χάρτη θα πρέπει να περιλαμβάνει έναν τίτλο, μια χαρακτηριστική φράση που δηλώνει το περιεχόμενο του χάρτη. Bλέπουμε, λοιπόν, ότι ο τίτλος του χάρτη της εικόνας 3.1 είναι: Xάρτης Πελοποννήσου. Θα λέγαμε ότι ο τίτλος του χάρτη αντιστοιχεί στο ονοματεπώνυμο που γράφει η ταυτότητα κάποιου, με το οποίο μπορούμε να τον αναγνωρίσουμε. H ταυτότητα του χάρτη θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνει και ένα υπόμνημα, στο οποίο θα αναγράφονται όλα τα στοιχεία που περιέχει ο χάρτης, όπως ακριβώς και η αστυνομική ταυτότητα γράφει όλα τα στοιχεία του κατόχου της, π.χ. το πατρώνυμο, το χρώμα ματιών, το ύψος, την ημερομηνία, το έτος και τον τόπο γέννησης κ.ά. Tα στοιχεία, λοιπόν, που βλέπουμε στο χάρτη της εικόνας 3.1 είναι οι πόλεις, τα αεροδρόμια, τα μοναστήρια, οι αρχαιολογικοί χώροι κ.λπ. της Πελοποννήσου. ÛÂÏ 17 Συζητήστε ποιους χάρτες θα χρειαστείτε, για να σχεδιάσετε το πρόγραμμα μιας εκπαιδευτικής εκδρομής στην Πελοπόννησο. (Μην ξεχνάτε ότι οι εκπαιδευτικές εκδρομές, εκτός από διασκέδαση, περιλαμβάνουν ξεναγήσεις σε ιστορικούς, αρχαιολογικούς, θρησκευτικούς, παραδοσιακούς, περιβαλλοντικής ομορφιάς και άλλους χώρους.) Σχεδιάζοντας το πρόγραμμα μιας εκδρομής στην Πελοπόννησο, θα ψάξουμε να βρούμε ποια αξιοθέατα αξίζει να επισκεφτούμε. Έτσι θα χρειαστούμε σίγουρα ιστορικούς, αρχαιολογικούς, γεωμορφολογικούς, οδικούς και άλλους χάρτες, τους οποίους θα αναζητήσουμε με τον τίτλο τους στη βιβλιοθήκη του σχολείου. ÛÂÏ 17 Ο χάρτης της εικόνας 3.1 (σελίδα 16 του σχολικού βιβλίου) έχει ένα πλαίσιο με ορισμένα σύμβολα. Συζητήστε με την ομάδα σας και σημειώστε σε ποιο πραγματικό στοιχείο νομίζετε ότι αντιστοιχεί το κάθε σύμβολο πάνω στο χάρτη. Κάμπινγκ (κατασκήνωση) 27

Αεροδρόμιο Ορειβατικό μονοπάτι Χιονοδρομικό κέντρο Μοναστήρι Αρχαιολογικός χώρος Κάστρο Λιμάνι Πρωτεύουσα νομού 1.500-2.000 μέτρα 1.000-1.500 μέτρα 500-1.000 μέτρα 0-500 μέτρα Ποταμός ÛÂÏ 18 OÌ ÈÎ Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙ Με τις ομάδες μας μοιραζόμαστε θεματικούς χάρτες της Ελλάδας στους οποίους δεν αναγράφονται ο τίτλος και το υπόμνημα. Με βάση τα σύμβολα που περιέχουν οι χάρτες θα διαμορφώσουμε τον τίτλο και το υπόμνημα του κάθε χάρτη. Με την ομάδα μας παίρνουμε τους θεματικούς χάρτες οι οποίοι δεν έχουν τίτλο και υπόμνημα και τους παρατηρούμε προσεκτικά. Αν δούμε, για παράδειγμα, στο χάρτη διαδρομές λεωφορείων, αφετηρίες, στάσεις κ.ά., θα καταλάβουμε ότι πρόκειται για συγκοινωνιακό χάρτη, ενώ, αν δούμε γεωργικά προϊόντα, βιομηχανικά προϊόντα, ορυκτά κ.ά., θα καταλάβουμε ότι πρόκειται για 28

χάρτη παραγωγής προϊόντων. Aφού δώσουμε τίτλο στο χάρτη, στη συνέχεια παρατηρούμε όλα τα σύμβολα που βρίσκονται πάνω σ αυτόν. Συζητώντας με όλη την ομάδα δίνουμε μια ερμηνεία στο κάθε σύμβολο και φτιάχνουμε το υπόμνημα του χάρτη, το «χαρτογραφικό αλφάβητο», με το οποίο θα μπορεί ο καθένας πλέον να «διαβάσει» το χάρτη. Επιπλέον πληροφορίες Eίδη χαρτών Με βάση το αντικείμενο χαρτογράφησης οι χάρτες μπορούν να ταξινομηθούν σε ιστορικούς, ποδοσφαιρικούς, οδικούς, ορειβατικούς, κτηματολογικούς, εδαφολογικούς, δημογραφικούς κ.ά. Όπως γίνεται αντιληπτό, ο κατάλογος αυτών των θεματικών χαρτών είναι ατελείωτος, αφού υπάρχουν πολυάριθμα θέματα τα οποία μπορούν να απεικονιστούν σε σχέση με το χώρο που αναφέρονται. ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΕΡΓΑΣΙΩΝ Ù ÙfiÙËÙ ÙÔ ÚÙË (Ù ÙÏÔ, applefiìóëì ) 1. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές και ποιες λανθασμένες; Γράψε (Σ) για τη σωστή και (Λ) για τη λανθασμένη στο. α) Ο τίτλος του χάρτη είναι ένα στοιχείο της ταυτότητάς του. Σ β) Το υπόμνημα του χάρτη είναι ένα «χαρτογραφικό αλφάβητο». Σ γ) Για κάθε γλώσσα του κόσμου υπάρχει κι ένα «χαρτογραφικό αλφάβητο». Λ δ) Το υπόμνημα του χάρτη περιλαμβάνει λέξεις και αριθμούς. Λ ε) Το υπόμνημα του χάρτη περιλαμβάνει σύμβολα. Σ 2. Γράψε με δικά σου λόγια μία απάντηση σε κάθε ερώτηση: α) Τι είναι ο τίτλος ενός χάρτη; Ο τίτλος ενός χάρτη είναι μια χαρακτηριστική φράση η οποία δηλώνει το περιεχόμενό του και γι αυτό κάθε χάρτης πρέπει να έχει τίτλο. 29

β) Γιατί χρειάζεται ο χάρτης να έχει τίτλο; Κάθε χάρτης πρέπει να έχει τίτλο, για να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το σωστό χάρτη κάθε φορά που χρειαζόμαστε κάποιες πληροφορίες, π.χ. για να οργανώσουμε μια εκδρομή, να κανονίσουμε τις διακοπές μας ή να πάμε μια επίσκεψη. γ) Τι είναι το υπόμνημα του χάρτη; Το υπόμνημα του χάρτη είναι ένα σύνολο συμβόλων και χρωματικών διαφοροποιήσεων που χρησιμοποιείται για να απεικονίζουμε τις πληροφορίες που περιέχονται σ ένα χάρτη. δ) Γιατί χρειάζεται να έχει υπόμνημα ένας χάρτης; Ένας χάρτης πρέπει να έχει υπόμνημα, ένα «χαρτογραφικό αλφάβητο», γιατί σ αυτό περιέχονται όλες οι απαραίτητες πληροφορίες κωδικοποιημένες σε σύμβολα και χρώματα. ε) Γιατί το υπόμνημα πρέπει να αποτελείται από σύμβολα και όχι από λέξεις; Το υπόμνημα του χάρτη πρέπει να αποτελείται από σύμβολα και όχι από λέξεις, έτσι ώστε οι πληροφορίες του να είναι κατανοητές απ όλους τους ανθρώπους ανεξάρτητα από τη γλώσσα που μιλούν. 3. Παρατήρησε το χάρτη της Πελοποννήσου (εικόνα 3.1 στο Tετράδιο Eργασιών, σελ. 7), ο οποίος δε συνοδεύεται από υπόμνημα. Προσπάθησε να σχεδιάσεις μια εκδρομή. Ποια προβλήματα θα παρουσιαστούν, καθώς θα καταστρώνεις τα σχέδιά σου; Ένας χάρτης δεν μπορεί να «διαβαστεί» χωρίς υπόμνημα, δεν μπορούμε δη- 30

λαδή να αξιοποιήσουμε τις πληροφορίες που μας παρέχει, αν, για παράδειγμα, θέλουμε να οργανώσουμε μια εκδρομή. Έτσι, δε θα ξέρουμε από ποιο δρόμο να πάμε, πού βρίσκονται οι μεγάλες πόλεις της Πελοποννήσου, πού υπάρχουν βουνά και πού υπάρχουν πεδιάδες, καθώς και ποια αξιοθέατα υπάρχουν για να επισκεφθούμε, αφού δε θα μπορούμε να καταλάβουμε τα σύμβολα που υπάρχουν πάνω στο χάρτη. Ελέγχω τις γνώσεις μου* Να χαρακτηρίσετε ως σωστές (Σ) ή λανθασμένες (Λ) τις παρακάτω προτάσεις. 1. Ένας χάρτης δε χρειάζεται να έχει τίτλο και υπόμνημα. 2. Ο τίτλος του χάρτη είναι μια χαρακτηριστική φράση η οποία δηλώνει το περιεχόμενό του. 3. Το υπόμνημα ενός χάρτη περιέχει όλα τα σύμβολα και τα χρώματα που χρησιμοποιούνται στο χάρτη. 4. Αν θέλω να χρησιμοποιήσω ένα χάρτη, θα τον αναζητήσω με τον τίτλο του. 5. Τα σύμβολα ενός χάρτη που περιέχονται σ ένα υπόμνημα τα καταλαβαίνουν μόνο οι Έλληνες. * Οι απαντήσεις στο Ελέγχω τις γνώσεις μου βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. 31