ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ

ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Σύγχρονη ριζοσπαστική θεωρία Διευθυντής σειράς: Σπύρος Σακελλαρόπουλος Επιμέλεια-Διόρθωση: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. Μακέτα εξωφύλλου: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2014 Εκδόσεις Τόπος και Δημήτρης Μπελαντής για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-499-094-8 Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Δημήτρης Μπελαντής ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ Ο «δημοκρατικός δρόμος» προς τον σοσιαλισμό

Περιεχόμενα Εισαγωγή Η συζήτηση στην ελληνική Αριστερά περί «δημοκρατικού δρόμου» (1968-2013)... 7 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Ο ιστορικός «δημοκρατικός δρόμος» από τον Κάουτσκι έως τον Καρίγιο η σύλληψή του μεταξύ σοσιαλδημοκρατίας και ευρωκομμουνισμού Η γέννηση της θεωρίας «του δημοκρατικού δρόμου» Σαντιάγο Καρίγιο, 1977...15 Καρίγιο, Στάλιν και η «μετάβαση στον σοσιαλισμό»,1936,1977: Παγίδευση στο εξελικτικισμό... 25 Ο κυβερνητισμός του ευρωκομμουνισμού σε περίοδο κρίσης (1968-1982)... 35 Η στρατηγική της φθοράς και ο δημοκρατικός δρόμος (από το 1909 στο 1977)... 65 Σύνδεση του Κάουτσκι με τον Γκράμσι του «πολέμου θέσεων»... X Ο ιδιόρρυθμος «αριστερός ευρωκομμουνισμός» του Ν. Πουλαντζά... 83 Ο «δημοκρατικός δρόμος» στον ευρωπαϊκό Νότο και η τάση εκφυλισμού της Αριστεράς... 127 Ο «δημοκρατικός δρόμος» ως τραγωδία... 139

6 ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Από τον ευρωκομμουνισμό στην Ευρωαριστερά: Ο «δημοκρατικός δρόμος» ως ηθικό αξιακό σύστημα εντός του καπιταλισμού, οι εναλλακτικές δυνατότητες πραγμάτωσής του στην καπιταλιστική κρίση Το νέο ευρωπαϊκό κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο στην περίοδο 1985-2013... 159 Η πολιτική Αριστερά των αρχών του αιώνα στην Ευρώπη και ο «δημοκρατικός δρόμος»... 201 Σημειώσεις Πρώτου Μέρους... 267 Σημειώσεις Δεύτερου Μέρους... 288 Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία... 295 Ξενόγλωσση βιβλιογραφία... 300

7 Εισαγωγή: Η συζήτηση στην ελληνική Αριστερά περί «δημοκρατικού δρόμου» (1968-2013) Η συζήτηση για τον «δημοκρατικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό» και τη σχέση μεταξύ της κυβερνητικής εξουσίας της Αριστεράς και της κατάκτησης της κρατικής εξουσίας από τους εργαζομένους έχει σήμερα ως κύριο αλλά σε καμία περίπτωση αποκλειστικό πεδίο τον ΣΥΡΙΖΑ και τις δυνάμεις του. Μετά τις εκλογές του Ιουνίου 2012, το ζήτημα της κατάληψης της κυβερνητικής εξουσίας από την Αριστερά έχει μπει ξανά στην ημερήσια διάταξη και αυτό είναι ιδιαίτερα θετικό. Η ίδια η όξυνση της κοινωνικής κρίσης και πόλωσης αναπόφευκτα προσέδωσε και στρατηγικές διαστάσεις στην πολιτική αντιπαράθεση και στον λόγο της Αριστεράς. Μέσα στις διαδικασίες του ΣΥΡΙΖΑ, στην πορεία του προς το ιδρυτικό του Συνέδριο, στην ψηφισμένη Διακήρυξή του (Δεκέμβριος 2012), στην απόφαση του Πρώτου Συνεδρίου του (Ιούλιος 2013), στις εσωτερικές του διαφωνίες καθώς και στις συζητήσεις εντός των οργανώσεων και των οργάνων του, τίθενται ελλειπτικά αλλά με σαφήνεια πλέον ζητήματα, όπως ο κοινοβουλευτικός δρόμος και η σχέση του με τη συνολική κοινωνική αλλαγή, η σχέση της ανάληψης της διακυβέρνησης από την Αριστερά με τη συνολική κατάκτηση της κρατικής εξουσίας από τον λαό, το ζήτημα των αναγκαίων ρήξεων, το ζήτημα της βίας, το ζήτημα της δημοκρατικής νομιμότητας και των ορίων της. Η αφετηρία είναι μια περισσότερο ή λιγότερο ευρωκομμουνιστική εκδοχή του δημοκρατικού δρόμου (με εστίαση στο τελευταίο έργο του Νίκου Πουλαντζά), ωστόσο στη συζήτηση συνυπάρχουν και απόψεις και ρεύματα με μια πιο «λενινιστική» καταγωγή και προσέγγιση (με οδούς σύνδεσης με το έργο του Γκράμσι ή το έργο του Τρότσκι). Πράγματι, η συζήτηση για τον δημοκρατικό δρόμο έχει πίσω της μια πλούσια ιστορία στο ελληνικό και το διεθνές αριστερό κίνημα, όπως θα δειχθεί και αναλυτικότερα. Ειδικά στην Ελλάδα, ο «δημοκρατικός δρόμος» υπήρξε το σημείο στρατηγικού διαχωρισμού εν πολλοίς μεταξύ του ΚΚΕ και του ΚΚΕ Εσωτερικού κατά τη δεκαετία του 1970 και του 1980, οπότε και μορφοποιήθηκαν τα ανανεωτικά-ευρωκομμουνιστικά χαρακτηριστικά

8 ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ του ΚΚΕ Εσωτερικού. Αλλά και εντός του ΚΚΕ Εσωτερικού, η διάσπαση της ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος (1978) και η δημιουργία της ΕΚΟΝ «Ρήγας Φεραίος» (Β' Πανελλαδική) επηρέασαν καθοριστικά την αντιπαράθεση μεταξύ μιας «ειρηνικής» και «κοινοβουλευτικής εκδοχής» του «δημοκρατικού δρόμου» και μιας πιο ρηκτικής και επαναστατικής εκδοχής του. Η έννοια της ηγεμονίας και η διαμάχη για το περιεχόμενό της καθόρισαν αυτή την ψαύση του «δημοκρατικού δρόμου» ως στρατηγικού πεδίου. Στη συνέχεια, η διάσπαση του ΚΚΕ Εσωτερικού (1987) και η ασύμμετρη πορεία των δυο τμημάτων του (ΕΑΡ-ΚΚΕ Εσωτερικού-Ανανεωτική Αριστερά) καθώς και η θεώρηση του Συνασπισμού μετά το 1991 ως κόμματος πολιτικής ενότητας πάγωσαν αυτήν τη συζήτηση και αναζήτηση και την εξάντλησαν γύρω από τις έννοιες του «κράτους ως συμπύκνωσης των ταξικών συσχετισμών δύναμης», των ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων με κινηματική στήριξη και των νέων κοινωνικών κινημάτων. Η συζήτηση, σε μεγάλο βαθμό, καθηλώθηκε επί τριάντα χρόνια στα επίπεδα του 1980 και σε ερμηνείες των παραπάνω εννοιών. Αυτό συνδέεται μοιραία και με την τεράστια θεωρητική κρίση και στασιμότητα του μαρξισμού κατά τα τριάντα άδοξα χρόνια της νεοφιλελεύθερης επέλασης. Η συζήτηση στα πλαίσια του ΣΥΡΙΖΑ περί «δημοκρατικού δρόμου» είναι ιδιαίτερα σημαντική και για όσους δεν ανήκουν σε αυτόν, αλλά στρατεύονται εδώ και χρόνια σε μια στρατηγική αντικαπιταλιστικών αγώνων και ανατροπής του καπιταλισμού και ταυτόχρονα κατανοούν την ανάγκη μιας ευρύτερης ενότητας της Αριστεράς, είτε σε κινηματική μόνο είτε και σε πολιτική προγραμματική βάση. Καταλαμβάνει, δηλαδή, και το πεδίο των μειζόνων οργανώσεων της εξωκοινοβουλευτικής αντικαπιταλιστικής Αριστεράς, κυρίως εκείνων που έχουν διαρρήξει τη σχέση τους με τον «μαχητικό» σταλινισμό. Δεδομένου ότι η αντιμετώπιση της επιθετικής πολιτικής του κεφαλαίου εδώ και τρεις δεκαετίες περίπου μας έχει ωθήσει σε μια θέση σχεδόν δομικής άμυνας (γεγονός πραγματικό και όχι αποτέλεσμα ενός αρνητικού αντανακλαστικού, μιας δήθεν λογικής του «περιθωρίου» ), οι συζητήσεις για τον σοσιαλισμό και τη μετάβαση σε αυτόν εδώ και πολλά χρόνια σπανίζουν ή ελλείπουν τόσο στον ΣΥΡΙΖΑ όσο και στην εξωκοινοβουλευτική Αριστερά. Η απουσία αυτή ενισχύεται και από μια λανθάνουσα αίσθηση (όχι πολύ ομολογημένη) ότι οι στρατηγικές συζητήσεις αποτελούν πια «πολυτέλεια» για την Αριστερά και δεν αντιστοιχούν στη σημερινή της πραγματικότητα. Πράγματι, ακόμη και η ανάδυση των κινημάτων κατά του διεθνοποιημένου καπιταλισμού εδώ και μια δεκαετία περίπου σημαδεύτηκε κυρίως (σίγουρα όχι αποκλειστικά) από την πρωτοκαθεδρία αμυντικών αιτημάτων, αιτημά-

Εισαγωγή: Η συζήτηση στην ελληνική Αριστερά περί «δημοκρατικού δρόμου»(1968-2013) 9 των περιορισμού της νεοφιλελεύθερης επέλασης και δημιουργίας όρων για έναν διεθνή νέο κεϊνσιανισμό. Το «ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός» έμεινε θολό και μη διευκρινίσιμο. Ειδικότερα στην Ελλάδα, υπάρχει, βεβαίως, και η στρατηγική αναζήτηση του ΚΚΕ. Η αναζήτηση αυτή δεν παύει να είναι ενδιαφέρουσα, καθώς επιχειρεί να επαναπροσδιορίσει τον τριτοδιεθνιστικό λόγο και τη θεωρία συνδυάζοντας στοιχεία: α) δευτερευόντως, συμμαχιών και μετωπικής στρατηγικής, όπως αυτή ίσχυσε, σε γενικές γραμμές, από το 1935 και κυρίως από το 1945 έως το 1989 για τα παραδοσιακά ΚΚ β) κυρίως, της στρατηγικής της «Τρίτης Περιόδου» από το 1928 έως το 1935, όταν οι συμμαχίες των ΚΚ ήταν εκούσια εξαιρετικά ισχνές, ο λόγος τους κάπως «αποκαλυπτικός» και ετίθετο ζήτημα βραχυπρόθεσμης επανάστασης σ ένα πλαίσιο «κρίσης, παρακμής και καταστροφής» του καπιταλισμού. Η αναζήτηση του ΚΚΕ δεν θα μας απασχολήσει εδώ καθώς εγείρει όλως διαφορετικά θεωρητικά ζητήματα από ό,τι η αναζήτηση εντός του ΣΥΡΙΖΑ και της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς. Στα πλαίσια των αποφάσεων του ΚΚΕ (και των Θέσεων/Αποφάσεων πια του 19ου Συνεδρίου του), η έννοια της λενινιστικής ρήξης αποσυνδέεται απολύτως από την γκραμσιανή έννοια της ηγεμονίας και του πολέμου θέσεων (όπως «ψευδοϋπήρχε» παλαιότερα με τη μορφή των «σταδίων») καθώς και από το ζήτημα των μεταβατικών αιτημάτων και παίρνει έναν «αποκαλυπτικό» χαρακτήρα χωρίς μάλιστα να αναδεικνύεται και μια προσαρμοσμένη στο σήμερα «καθαρή» λενινιστική στρατηγική. Επίσης, διαφορετικά ζητήματα εγείρει και η αναζήτηση των πιο παραδοσιακών εξωκοινοβουλευτικών οργανώσεων, αυτών, δηλαδή, που διαχωρίζονται στρατηγικά πλήρως από το σχήμα του «πολέμου θέσεων». Θα αρκεστούμε, στο σημείο αυτό, να παρατηρήσουμε, πάντως, ότι και οι δυο αυτές αναζητήσεις στηρίζονται στην αφετηριακή παραδοχή ότι ο σοσιαλισμός είναι μια απολύτως και ριζικά άλλη κοινωνική οργάνωση σε σχέση με την καπιταλιστική κοινωνία (όπως, άλλωστε, και σε ένα σημαντικό τμήμα του χώρου του ΣΥΡΙΖΑ καθώς και στην «γκραμσιανή» εξωκοινοβουλευτική Αριστερά) άλλο το θέμα ότι από τον «υπαρκτό» έως τις αυτοδιαχειριζόμενες κολεκτίβες, οι παραστάσεις για τον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό είναι εξαιρετικά αντιφατικές. Επίσης, στις τελευταίες δυο αναζητήσεις (ΚΚΕ και παραδοσιακή εξωκοινοβουλευτική Αριστερά) η έννοια του «δημοκρατικού δρόμου» παραπέμπει αυτομάτως στον ρεβιζιονισμό και την «αίρεση», στην εγκατάλειψη της επανάστασης.

10 ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Ο χώρος της ανανεωτικής ριζοσπαστικής Αριστεράς (ΚΚΕ Εσωτερικού, Συνασπισμός, ΣΥΡΙΖΑ), όπως διαπιστώσαμε, αν και άνοιξε αυτήν τη συζήτηση, δεν υπήρξε ιδιαίτερα δημιουργικός στρατηγικά τα τελευταία χρόνια. Η στρατηγική συζήτηση απωθήθηκε υπό το πρόσχημα των πολυτασικών προγραμματικών κομμάτων μιας σύγχρονης μορφής, πιθανόν υποχρεωτικής, του «πολυσυλλεκτισμού». Υπό αυτήν την έννοια, κάθε τοποθέτηση που εγείρει ζητήματα της στρατηγικής μετάβασης είναι ευπρόσδεκτη και γόνιμη, ακόμη και αν ξεκινά από δυνάμεις τής πιο «μεταρρυθμιστικής» πτέρυγας της ανανεωτικής Αριστεράς ή της πιο καθυστερημένης εκδοχής μιας αντισυστημικής Αριστεράς. Κάθε σαφής στρατηγική τοποθέτηση, όσο «δεξιά» ή «αριστερή» και αν είναι, θεωρείται καλύτερη από ένα παιχνίδι που χρωματίζει έτσι ή αλλιώς ένα θέσφατο πρόγραμμα, τόσο γενικά διατυπωμένο ώστε όλοι να αναγνωρίζονται σε αυτό, ένα είδος στρατηγικού tabula rasa: ανοίγει τα χαρτιά. Αυτό, πάλι, δεν σημαίνει ότι οι στρατηγικές τίθενται εν κενώ, έξω από την ιστορική εξέλιξη, την πορεία των πολιτικών υποκειμένων και των αγωνιστών τους, την πρακτική και τον λόγο τους, όπως έχει εξελιχθεί, τη σημερινή φάση της πάλης των τάξεων σε συνθήκες βαθιάς καπιταλιστικής κρίσης και στροφής στον εργασιακό και κοινωνικό Μεσαίωνα. Καθώς τα χρόνια περνούν, οι έννοιες που καθορίζουν μια στρατηγική έχουν υποστεί εξαιρετικά διαφορετικές γλωσσικές «χρήσεις». Συνεπώς, κάθε επανατοποθέτηση οφείλει να εξηγεί τη δική της «χρήση», και μάλιστα όχι μόνο ιστορικά αλλά και στο σήμερα. Αν αυτό δεν συμβεί, μπορεί να αισθανθούμε ένα είδος νοητικού déjà vu, σαν να ξαναβρεθήκαμε στη δεκαετία του 1970 ή του 1980, ανακυκλώνοντας την τότε συζήτηση. Στην περίπτωση του δημοκρατικού δρόμου, ως η συζήτηση να διεξάγεται ακόμη ανάμεσα στον Πουλαντζά και τον Ανρί Βεμπέρ, τον Καρίγιο και τον Λίστερ, τον Μπερλίνγκουερ και το PDUP ή τον Ινγκράο ή τον Κοσούτα, τον Αλτουσέρ και το γαλλικό ΚΚ του Μαρσέ. Να αφορά στο «Κοινό Πρόγραμμα» της γαλλικής Αριστεράς ή στον ιταλικό Ιστορικό Συμβιβασμό σε αντίθεση με την κάποια(;) αριστερίστικη στρατηγική της εφόδου ή την υποταγή στη σοβιετική άρκτο. Ωστόσο, ζούμε ακόμη στη δεκαετία του 1970; Είναι ίδια τα διακυβεύματα με εκείνη την «ένδοξη εποχή»; Ποιες αλλαγές κρύβονται πίσω από την εκφορά ομόηχων επιχειρημάτων σε μια ριζικά άλλη εποχή; Η σύγχυση επιτείνεται από το γεγονός ότι και οι «αριστερές» δυνάμεις εντός του ΣΥΡΙΖΑ, αν και τοποθετούνται υπέρ ενός πιο ρηκτικού δημοκρατικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό και επιμένουν στο ότι εννοούν μια διακριτή κοινωνία από τον καπιταλισμό, δεν έχουν εξειδικεύσει τη στρατηγική τους υπό τη μορφή ενός στρατηγικού πολιτικού προγράμματος και, άρα,

Εισαγωγή: Η συζήτηση στην ελληνική Αριστερά περί «δημοκρατικού δρόμου»(1968-2013) 11 δεν έχουν αιτιολογήσει πλήρως την αντίθεση στον μεταρρυθμισμό, ιδίως έναν στρατηγικό μεταρρυθμισμό, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο όχι ενός θορυβώδους «Μπαντ Γκόντεσμπεργκ» αλλά πολλών αθόρυβων, που θα μπορούσαν να μετατοπίσουν τον χώρο προς την «κοινωνική οικονομία της αγοράς». Σε κάθε περίπτωση, ο δημοκρατικός δρόμος, νοούμενος ως ειρηνικός δρόμος, διαφοροποιείται εκ των υποστηρικτών του προς μια «λενινιστική» στρατηγική δυαδικής εξουσίας, η οποία ταυτίζεται λίγο-πολύ με τη «στρατηγική της εφόδου» και τη βίαιη επανάσταση. Αντιθέτως, μια ρηκτική εκδοχή του δημοκρατικού δρόμου μπορεί, σήμερα, να εισαγάγει το κινηματικό και πλειοψηφικό λαϊκό στοιχείο με τρόπο που συνδέει μια πολιτική δομικών μεταρρυθμίσεων με την προοπτική μιας δυαδικοποίησης και στρατηγικής ρήξης στο ορατό μέλλον. Υπάρχουν, όμως, σήμερα, εν μέσω της «μετανεοτερικότητας» αυτές οι στρατηγικές; Ή ανακαλείται το παρελθόν για να καλύψει το παρόν; Έχουμε, πράγματι, δυο εναλλακτικές στρατηγικές για τον σοσιαλισμό στο όνομα του «δημοκρατικού δρόμου»; Τι εννοούμε ως «σοσιαλισμό»; Και ποιες είναι οι στρατηγικές αυτές;