ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΣΜΖΜΑ ΗΣΑΛΗΚΖ ΓΛΧΑ ΚΑΗ ΦΗΛΟΛΟΓΗΑ

ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΣΜΖΜΑ ΗΣΑΛΗΚΖ ΓΛΧΑ ΚΑΗ ΦΗΛΟΛΟΓΗΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ «ΔΠΗΣΖΜΔ ΣΖ ΓΛΩΑ ΚΑΗ ΣΟΤ ΠΟΛΗΣΗΜΟΤ» ΚΑΣΔΤΘΤΝΖ: «ΓΛΩΗΚΔ ΓΗΑΣΑΡΑΥΔ ΚΗ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΠΑΡΔΜΒΑΖ» «ΓΗΑΣΑΡΑΥΔ ΑΤΣΗΣΗΚΟΤ ΦΑΜΑΣΟ: ΜΔΘΟΓΟΗ ΠΑΡΔΜΒΑΖ ΣΖΝ ΓΛΧΑ ΚΑΗ ΣΖΝ ΔΠΗΚΟΗΝΧΝΗΑ Μεηαπηπρηαθή Γηπισκαηηθή Δξγαζία ηεο Παλαγηψηαο Αιηηλίδνπ Δπηβιέπνπζα Καζεγήηξηα: Καξνχζνπ Αιεμάλδξα Σελεξίθε, Απξίιηνο 2017

Δςσαπιζηίερ Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά φινπο φζνπο ζπλέβαιαλ ζηελ ζπγγξαθή ηεο δηπισκαηηθήο κνπ εξγαζίαο. Αξρηθά, ηελ επηβιέπνπζα θαζεγήηξηά κνπ θ. Καξνχζνπ Αιεμάλδξα, γηα ηελ θαζνδήγεζε θαη ηελ ππνζηήξημε πνπ παξείρε, θαζψο θαη γηα ηελ εκπηζηνζχλε πνπ κνπ έδεημε θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο εθπφλεζεο ηεο εξγαζίαο. Έπεηηα, ζα ήζεια λα πσ έλα κεγάιν επραξηζηψ ζηνπο γνλείο κνπ γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη εζηθή ζπκπαξάζηαζε θαζ φιε ηελ δηάξθεηα ησλ κεηαπηπρηαθψλ κνπ ζπνπδψλ. Σέινο, επραξηζηψ πνιχ ηνλ Νέζηνξα, ηελ Έιιε θαη ηελ Νίλα γηα θάζε κηθξή βνήζεηα πνπ κνπ πξνζέθεξαλ ζε απηφ ην ηειεπηαίν εμάκελν ησλ ζπνπδψλ κνπ. ii

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΠΔΡΗΛΖΦΖ... ABSTRACT... ΠΗΝΑΚΑ ΑΚΡΟΝΤΜΗΩΝ... v vi vii ΔΗΑΓΧΓΖ... 1 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΡΧΣΟ: Αςηιζμόρ και παπέμβαζη... 1 1.1. Απηηζκφο: γιψζζα θαη επηθνηλσλία.,.... 3 1.2. εκαζία πξψηκεο παξέκβαζεο ζηνλ απηηζκφ. 3 1.3 Δίδε παξεκβάζεσλ ζηνλ απηηζκφ... 6 1.4 Παξεκβάζεηο ζηελ γιψζζα θαη ηελ επηθνηλσλία ζηνλ απηηζκφ.... 8 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΓΔΤΣΔΡΟ: ςμπεπιθοπιζηικέρ παπεμβάζειρ..... 11 2.1 πκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο ζηνλ απηηζκφ... 11 2.2 πκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο ζηελ γιψζζα θαη ηελ επηθνηλσλία.... 13 2.2.1 Δθπαίδεπζε Γηαθξηηψλ Γνθηκψλ θαη Καη επθαηξία Γηδαζθαιία 14 2.2.2 Πξψηκε Δληαηηθή πκπεξηθνξηζηηθή Παξέκβαζε 16 2.2.3 Πξνζέγγηζε Λεθηηθήο πκπεξηθνξάο 17 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΣΡΗΣΟ: Αναπηςξιακέρ παπεμβάζειρ... 22 3.1 Αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο ζηνλ απηηζκφ. 23 3.2 Αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο ζηελ γιψζζα θαη ηελ επηθνηλσλία... 23 3.2.1 Αλαπηπμηαθφ, Δμαηνκηθεπκέλν θαη βαζηζκέλν ζην πλαίζζεκα Μνληέιν.. 25 3.2.2 Μέζνδνο ηεο Δληαηηθήο Αιιειεπίδξαζεο.... 28 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΣΔΣΑΡΣΟ: Δκπαιδεςηικέρ παπεμβάζειρ.. 31 4.1 Πξφγξακκα TEACCH.. 31 4.2 Πξφγξακκα PACT... 35 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΔΜΠΣΟ: Αςξηηικά και εναλλακηικά ζςζηήμαηα επικοινωνίαρ.. 38 5.1 Απμεηηθά θαη ελαιιαθηηθά ζπζηήκαηα επηθνηλσλίαο ρσξίο ρξήζε ηερλνινγίαο... 39 5.1.1 χζηεκα Δπηθνηλσλίαο κέζσ Αληαιιαγήο Eηθφλσλ... 39 iii

5.1.2 Ννεκαηηθή Γιψζζα... 41 5.1.3 Πξφγξακκα ΜΑΚΑΣΟΝ... 44 5.2 Παξέκβαζε ζηελ γιψζζα θαη ηελ επηθνηλσλία κε ρξήζε ηεο ηερλνινγίαο.. 45 5.2.1 Μνληέια κε βίληεν.. 47 5.2.2 Ρνκπνηηθή... 49 5.2.3 Δηθνληθή Πξαγκαηηθφηεηα.. 51 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΔΚΣΟ: ΤΕΖΣΖΖ - ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ 55 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ..... 63 iv

ΠΔΡΗΛΖΦΖ Σα ηειεπηαία ρξφληα έρνπλ αλαπηπρζεί θαη εθαξκνζηεί πνηθίια πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο ηα νπνία ζηνρεχνπλ ζηελ ελίζρπζε, κεηαμχ άιισλ, ησλ επηθνηλσληαθψλ θαη γισζζηθψλ δεμηνηήησλ ησλ παηδηψλ κε Γηαηαξαρή Απηηζηηθνχ Φάζκαηνο (ΓΑΦ). Έλα αξθεηά επξχ θάζκα κειεηψλ, δε, έρεη επηρεηξήζεη λα αμηνινγήζεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα θαη εγθπξφηεηα ησλ ελ ιφγσ παξεκβάζεσλ. ηφρνο ηεο παξνχζαο βηβιηνγξαθηθήο αλαζθφπεζεο είλαη, αξρηθά, ε παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθφηεξσλ παξεκβάζεσλ πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ γισζζηθψλ θη επηθνηλσληαθψλ ειιεηκκάησλ ζην θάζκα ηνπ απηηζκνχ. ηα πιαίζηα απηά, ηνλίδεηαη ε ζεκαζία ηεο πξψηκεο παξέκβαζεο, εηδηθά ζηελ ηδηαίηεξε πεξίπησζε ηνπ απηηζκνχ θαη επηρεηξείηαη κία θαηεγνξηνπνίεζε ησλ ζρεηηθψλ παξεκβάζεσλ ζε ηέζζεξηο επξείεο θαηεγνξίεο (ζπκπεξηθνξηζηηθέο, αλαπηπμηαθέο, εθπαηδεπηηθέο παξεκβάζεηο θαη απμεηηθά - ελαιιαθηηθά ζπζηήκαηα επηθνηλσλίαο). Δπίζεο, παξνπζηάδνληαη ηα δηαζέζηκα εκπεηξηθά ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα θαη ηελ αμηνπηζηία ησλ ζεκαληηθφηεξσλ πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο. Σα ζηνηρεία απηά ζπδεηνχληαη θξηηηθά ζε ζρέζε κε ηηο δπλαηφηεηεο εθαξκνγήο ησλ ελ ιφγσ παξεκβάζεσλ ζε παηδηά κε ΓΑΦ, ελψ πξνηείλνληαη θαηεπζχλζεηο γηα κειινληηθέο έξεπλεο. Λέξειρ κλειδιά: Γηαηαξαρέο απηηζηηθνχ θάζκαηνο (ΓΑΦ), επηθνηλσλία, γιψζζα, παξεκβάζεηο, απνηειεζκαηηθφηεηα. v

ABSTRACT Various intervention programs have been developed and applied, recently, aiming at reinforcing the language and communication skills of children with Autistic Spectrum Disorder (ASD). Moreover, a wide range of studies attempted to evaluate the effectiveness and validity of those interventions. The aim of the present review is to present the most important interventions, that are targeting language and communication deficits in the autistic spectrum. Along this context, the importance of early intervention is highlighted and an attempt is made to organize the most important interventions in four big categories (behavioral, developmental, educational interventions and augmentative and alternative communication systems). Furthermore, available empirical data regarding the effectiveness and validity of the most prominent intervention programs are presented. Finally, the gathered data regarding the application potential of the interventions for children with ASD are critically discussed, and new directions for future research are suggested. Keywords: Autism Spectrum Disorder, communication, language, interventions, effectiveness vi

ΠΗΝΑΚΑ ΑΚΡΧΝΤΜΗΧΝ PACT (Preschool Autism Communication Trial) PECS (Picture Exchange Communication System) - χζηεκα Δπηθνηλσλίαο κέζσ Αληαιιαγήο Δηθφλσλ TEACCH (Treatment and Education of Autistic and related Communication handicapped Children) - Θεξαπεία θαη Δθπαίδεπζε Παηδηψλ κε Απηηζκφ θαη Γηαηαξαρέο Δπηθνηλσλίαο ΑΔ (Αλαπηπμηαθφ, Δμαηνκηθεπκέλν, Αιιειεπηδξαζηηθφ) Developmental, Individual differences, Relationship-based/DIR ΑΔΔ (Απμεηηθά θαη Δλαιιαθηηθά πζηήκαηα Δπηθνηλσλίαο) Augmentative and Alternative Communication/AAC ΑΠ (Αλαπηπμηαθέο Παξεκβάζεηο) Developmental Interventions ΓΑΦ (Γηαηαξαρέο Απηηζηηθνχ Φάζκαηνο) Autism Spectrum Disorders/ASD ΔΑ (Δληαηηθή Αιιειεπίδξαζε) Intensive Interaction/II ΔΑ (Δθαξκνζκέλε Αλάιπζε πκπεξηθνξάο) Applied Behavioral Analysis/ABA ΔΓΓ (Δθπαίδεπζε Γηαθξηηψλ Γνθηκψλ) Discrete Trial Training/DTT ΔΠ (Δηθνληθή Πξαγκαηηθφηεηα) Virtual Reality/VR ΔΠ (Δθπαηδεπηηθέο Παξεκβάζεηο) Educational Interventions ΚΔΓ (Καη Δπθαηξία Γηδαζθαιία) Incidental Teaching/IT ΝΓ (Ννεκαηηθή γιψζζα) ΠΔΠ (Πξψηκε, Δληαηηθή, πκπεξηθνξηζηηθή Παξέκβαζε) Early Intensive Behavioral Intervention/EIBI ΠΛ (Πξνζέγγηζε Λεθηηθήο πκπεξηθνξάο) Verbal Behavior Approach/VBA Π (πκπεξηθνξηζηηθέο Παξεκβάζεηο) Behavioral Interventions vii

ΔΗΑΓΧΓΖ Ζ παξνχζα δηπισκαηηθή εξγαζία απνηειεί αλαζθφπεζε ηεο βηβιηνγξαθίαο ζρεηηθά ηηο κεζφδνπο παξέκβαζεο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ ειιεηκκάησλ ζηνπο ηνκείο ηεο γιψζζαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο ζην απηηζηηθφ θάζκα. θνπφο ηεο εξγαζίαο είλαη ε ελδειερήο κειέηε ησλ δηαθνξεηηθψλ κεζφδσλ παξέκβαζεο πνπ έρνπλ εθαξκνζηεί ζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο ηνκείο, ρσξίο λα παξαιεηθζνχλ θαη νη κέζνδνη πνπ βξίζθνληαη αθφκε ζε δνθηκαζηηθφ ζηάδην, πξνθεηκέλνπ λα ζπδεηεζεί ε εγθπξφηεηα ηνπο αιιά θαη λα γίλεη ζχγθξηζε ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο θαη επρξεζηίαο ησλ παξεκβάζεσλ ζε επίπεδν αηνκηθφ, νηθνγελεηαθφ θαη εθπαηδεπηηθφ. Ζ εξγαζία επηθεληξψλεηαη, ζε κεγάιν βαζκφ, ζηηο δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη θηινζνθίεο πίζσ απφ ηα πξνγξάκκαηα θαη ηερληθέο πνπ έρνπλ δεκηνπξγεζεί απφ ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ζηνλ ηνκέα ηεο παξέκβαζεο ζηνλ απηηζκφ. Γηα ηηο αλάγθεο ηεο κειέηεο πξαγκαηνπνηήζεθε κηα ζπζηεκαηηθή δηεξεχλεζε ησλ δεκνζηεπκέλσλ κειεηψλ ζρεηηθά κε ηα ελ ιφγσ πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο. Υξεζηκνπνηήζεθε ε βάζε δεδνκέλσλ Scopus θαη πξαγκαηνπνηήζεθε αλαδήηεζε κε ιέμεηο θιεηδηά autism spectrum disorder ή autism ή ASD θαη intervention θαη language ή communication. Απφ ηελ αλαδήηεζε πξνέθπςαλ 430 επηζηεκνληθά άξζξα, εθ ησλ νπνίσλ ε ζπληξηπηηθή πιεηνλφηεηα έρεη δεκνζηεπζεί θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία (330). Αθνχ εληνπίζηεθαλ νη βαζηθέο θαηεγνξίεο παξεκβάζεσλ, ζηε ζπλέρεηα πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζπκπιεξσκαηηθέο αλαδεηήζεηο κε ιέμεηο θιεηδίa ηα νλφκαηα ησλ ζπγθεθξηκέλσλ παξεκβάζεσλ (π.ρ. Floortime, Applied Behavioral Analysis, Discrete Trial Training, θιπ). Σέινο, επηθνπξηθά, αλαδεηήζεθαλ ζπκπιεξσκαηηθέο πεγέο κέζσ ηνπ Google Scholar κε ηηο ίδηεο ιέμεηο θιεηδηά. ην πξψην κέξνο ηεο εξγαζίαο γίλεηαη κηα εηζαγσγή ζηνλ απηηζκφ θαη ην απηηζηηθφ θάζκα. Σν ελδηαθέξνλ επηθεληξψλεηαη ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο δηαηαξαρήο πνπ αθνξνχλ ζηελ γιψζζα θαη ηελ επηθνηλσλία, θαζψο θαη νη επηπηψζεηο ησλ ζπκπησκάησλ απηψλ ζηελ δσή ηνπ παηδηνχ κε ΓΑΦ θαη ηεο νηθνγέλεηάο ηνπ, ηνλίδνληαο, ελ γέλεη, ηελ ζεκαζία ηεο πξψηκεο παξέκβαζεο. Έπεηηα γίλεηαη αλαθνξά ζε φια ηα είδε ησλ παξεκβάζεσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζην απηηζηηθφ θάζκα, δίλνληαο ηδηαίηεξε έκθαζε ζε απηέο πνπ απεπζχλνληαη ζηα γισζζηθά θαη επηθνηλσληαθά ειιείκκαηα. 1

ην επφκελν κέξνο ηεο εξγαζίαο θαηεγνξηνπνηνχληαη θαη παξνπζηάδνληαη κε ιεπηνκέξεηα νη παξεκβάζεηο, κέζνδνη, ηερληθέο θαη πξνγξάκκαηα πνπ αζρνινχληαη, απνθιεηζηηθά ή ελ κέξεη, κε ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ειιεηκκάησλ ζηελ γιψζζα θαη ηελ επηθνηλσλία ζην θάζκα ηνπ απηηζκνχ. Ζ αλαζθφπεζε μεθηλά κε ηηο ζπκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο, κε πεξηγξαθή ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ ηεο θαηεγνξίαο απηήο αιιά θαη ησλ ηερληθψλ πνπ αθνινπζνχλ ηελ θηινζνθία ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ. ηελ ζπλέρεηα, γίλεηαη ιφγνο γηα ηηο αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο θαη ηερληθέο, νη νπνίεο έξρνληαη ζε αληίζεζε, ζε θαίξηα ζεκεία, κε ηηο παξεκβάζεηο ηεο πξνεγνχκελεο θαηεγνξίαο. Ζ ηειεπηαία ελφηεηα ηνπ θεθαιαίνπ απηνχ, αθνξά κηα θαηεγνξία παξεκβάζεσλ πνπ ζπλδπάδνπλ ηηο δχν παξαπάλσ, ηηο εθπαηδεπηηθέο παξεκβάζεηο, φπνπ πεξηγξάθνληαη κε ιεπηνκέξεηα δχν εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα. Σν ηξίην θεθάιαην ηεο εξγαζίαο, αζρνιείηαη, αξρηθά, κε ηηο απμεηηθέο θαη ελαιιαθηηθέο κεζφδνπο επηθνηλσλίαο, ν νπνίεο δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηα πξνεγνχκελα είδε παξεκβάζεσλ, θαζψο πξφθεηηαη γηα κεζφδνπο, νη νπνίεο, θαηά θχξην ιφγν, αληηθαζηζηνχλ ηελ ιεθηηθή επηθνηλσλία κε ηελ ρξήζε άιισλ ζπζηεκάησλ επηθνηλσλίαο (εηθφλεο, λνεκαηηθή γιψζζα, ζχκβνια θιπ). ηελ ζπλέρεηα γίλεηαη ιφγνο γηα ηνλ ξφιν ηεο ζχγρξνλεο ηερλνινγίαο ζηνλ ηνκέα ηεο παξέκβαζεο ζηνλ απηηζκφ. Δπηθεληξσλφκαζηε ηδηαίηεξα ζε θάπνηεο πξσηφηππεο κε-παξαδνζηαθέο κεζφδνπο παξέκβαζεο, νη νπνίεο είλαη ηα κνληέια κε βίληεν, ηελ ξνκπνηηθή θαη ηελ ηερλνινγία ηεο εηθνληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. ην ηειεπηαίν κέξνο ηεο εξγαζίαο ζπδεηνχληαη ηα απνηειέζκαηα ηεο βηβιηνγξαθηθήο αλαζθφπεζεο. Γίλεηαη ζχγθξηζε ησλ δηαθνξεηηθψλ θαηεγνξηψλ παξέκβαζεο, ηνλίδνληαη ηα πιενλεθηήκαηα θαη κεηνλεθηήκαηα ηεο θαζεκηάο θαη εμάγνληαη ζπκπεξάζκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ θαηαιιειφηεηα ηεο θάζε παξέκβαζεο αλάινγα κε ηηο αηνκηθέο αλάγθεο ηνπ παηδηνχ ζην απηηζηηθφ θάζκα. 2

ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΡΧΣΟ ΑΤΣΗΜΟ ΚΑΗ ΠΑΡΔΜΒΑΖ 1.1 Αςηιζμόρ: γλώζζα και επικοινωνία Ο φξνο «απηηζκφο» ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά ην 1910 απφ ηνλ Eugen Bleuer, έλαλ Διβεηφ ςπρίαηξν πνπ επηρείξεζε λα πεξηγξάςεη νξηζκέλα ζπκπηψκαηα πνπ έκνηαδαλ κε ζπκπηψκαηα ζρηδνθξέλεηαο. Αξγφηεξα, ράξε ζηηο κειέηεο θαη ηηο πεξηγξαθέο δχν Απζηξηαθψλ ηαηξψλ κε δηαθνξεηηθά επηζηεκνληθά ππφβαζξα, ηνλ Hans Asperger θαη ηνλ Leo Kanner, ν απηηζκφο ζεσξήζεθε δηαηαξαρή αλεμάξηεηε απφ ηελ ζρηδνθξέλεηα. Ήδε απφ ην 1938 ν Asperger ρξεζηκνπνηνχζε ηνλ φξν «απηηζηηθή ςπρνπαζνινγία», ελψ ν Kanner ην 1943 πεξηέγξαςε ηνλ «παηδηθφ απηηζκφ» ζε ζρεηηθφ άξζξν πνπ δεκνζίεπζε. Έλαλ ρξφλν αξγφηεξα, ην 1994, ν Asperger κίιεζε γηα έλα παξφκνην ζχλδξνκν, ην νπνίν ζεσξνχζε πσο ήηαλ δηαθνξεηηθφ απφ απηφ ηνπ Kanner (Feinstein, 2010). Σα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ησλ πεξηγξαθψλ απηψλ αθνξνχζαλ ζεκαληηθά ειιείκκαηα ζε ηξεηο βαζηθνχο ηνκείο: ηελ θνηλσληθή αλάπηπμε, ηελ επηθνηλσλία θαη ηελ επαλαιεπηηθή ή ζηεξενηππηθή ζπκπεξηθνξά. Οη Wing θαη Gould ην 1979 επηρείξεζαλ λα θαηεγνξηνπνηήζνπλ ηα επξήκαηα ηνπ Kanner θαη ηνπ Asperger θαη κίιεζαλ γηα ηελ χπαξμε ελφο «απηηζηηθνχ θάζκαηνο», θαζψο νη πεξηγξαθέο ηεο δηαηαξαρήο απηήο δηέθεξαλ σο πξνο ηελ βαξχηεηα ησλ ζπκπησκάησλ αλά ηνκέα. ήκεξα ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο «Γηαηαξαρή ηνπ Απηηζηηθνχ Φάζκαηνο» (ΓΑΦ) θαη ζπκπεξηιακβάλεη θάζε ηχπν δηαηαξαρήο πνπ βξίζθεηαη θάησ απφ ηελ νκπξέια ηνπ απηηζκνχ (American Psychiatric Association, 2013). Έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ζπκπηψκαηα ζηε ΓΑΦ, θαη θπξίσο ζηνλ θιαζζηθφ ηχπν απηηζκνχ πνπ είρε πεξηγξάςεη ν Kanner, είλαη ην πνιχ κεγάιν έιιεηκκα ζηνλ ηνκέα ηεο επηθνηλσλίαο θαη ηεο ιεηηνπξγηθήο ρξήζεο ηεο γιψζζαο. Ζ κε επαξθήο αλάπηπμε ή ε παληειήο έιιεηςε ησλ επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ θαη ηνπ ιφγνπ, απνηειεί έλα ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ απηηζκνχ, πνπ βξίζθεηαη ζε άκεζε ζπλάξηεζε κε ην πξφβιεκα ζηνλ θνηλσληθφ ηνκέα θαη ηελ ζηεξενηππηθή ζπκπεξηθνξά. ηνλ ηνκέα ηεο γιψζζαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο, ινηπφλ, ζχκθσλα κε ην DSM-5 (2013), ζπλαληάκε κεγάιεο δηαθπκάλζεηο, 3

θαζψο νη γισζζηθέο ηθαλφηεηεο θαη ε αλάπηπμε ηνπ ιφγνπ ησλ παηδηψλ κε απηηζκφ πνηθίινπλ ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ. Κάπνηα παηδηά κπνξεί λα αλαπηχμνπλ επίπεδν γιψζζαο θαηάιιειν γηα ηελ ειηθία ηνπο, άιια έρνπλ εμαηξεηηθέο γισζζηθέο ηθαλφηεηεο ελψ ππάξρνπλ θαη εθείλα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ειάρηζηα έσο θαζφινπ ηελ γιψζζα σο κέζν επηθνηλσλίαο, αλάινγα κε ηελ ζνβαξφηεηα ηεο δηαηαξαρήο (Arciuli & Brock, 2014). ρεδφλ ην 50% ησλ παηδηψλ ζην θάζκα ηνπ απηηζκνχ δελ αλαπηχζζνπλ πνηέ ιφγν, ελψ άιια παξάγνπλ ιφγν, πνπ είλαη φκσο δπζλφεηνο. Τπάξρνπλ παηδηά πνπ δηαζέηνπλ ζην ιεμηιφγηφ ηνπο κφλν έλα κηθξφ αξηζκφ ιέμεσλ ή θξάζεσλ, αιιά θαη εθείλα πνπ κηινχλ κε νινθιεξσκέλεο πξνηάζεηο. Αξθεηέο θνξέο ππάξρνπλ ειιείκκαηα ζηελ ξνή ηνπ ιφγνπ θαη ε γιψζζα ρξεζηκνπνηείηαη κε ηξφπν ζηεξενηππηθφ θαη κε ιεηηνπξγηθφ. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη, επίζεο, ε έιιεηςε απζφξκεηνπ, θπζηθνχ ιφγνπ ελψ ζπρλά ρξεηάδεηαη ε πξνηξνπή θάπνηνπ ελήιηθα γηα λα αληαπνθξηζεί γισζζηθά έλα παηδί κε απηηζκφ. πκπεξαίλνπκε, ινηπφλ, πσο ππάξρνπλ ζεκαληηθά ειιείκκαηα ζηνλ εθθξαζηηθφ ηνκέα ηεο γιψζζαο. Έλα άιιν ζχλεζεο ραξαθηεξηζηηθφ ησλ παηδηψλ κε απηηζκφ, είλαη ε επαλάιεςε ηνπ ιφγνπ ησλ άιισλ, πνπ νλνκάδεηαη «ερνιαιία» ή ε ζπλερήο επαλάιεςε ησλ ίδησλ ιέμεσλ ή θξάζεσλ πνπ νλνκάδεηαη «παιηιαιία» (National Research Council, 2001). Παηδηά κε πςειήο ιεηηνπξγηθφηεηαο απηηζκφ κπνξεί λα έρνπλ ξένληα ιφγν θαη, εθ πξψηεο φςεσο, ρεηξίδνληαη άξηζηα ηελ γιψζζα ζε κνξθνινγηθφ θαη ζπληαθηηθφ επίπεδν, σζηφζν ζπρλά εκθαλίδνπλ ειιείκκαηα ζηνλ πξαγκαηνινγηθφ θαη ζηνλ ζεκαζηνινγηθφ ηνκέα (Kjelgaard & Tager- Flushberg, 2001). Γεληθφηεξα ζπλαληάκε πνηθηιία δπζθνιηψλ ζηελ θαηαλφεζε θαζψο θαη ζηελ παξαγσγή ηεο γιψζζαο, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο πξνθαινχλ ζεκαληηθά ειιείκκαηα ζηηο ηθαλφηεηεο γηα επηθνηλσλία θαη επνκέλσο, ζηηο ηθαλφηεηεο θνηλσληθήο ζπλαιιαγήο. πλήζσο ηα παηδηά πνπ δελ ρξεζηκνπνηνχλ ηελ νκηιία είλαη εθείλα πνπ εκθαλίδνπλ ηα ζεκαληηθφηεξα λνεηηθά ειιείκκαηα (λνεηηθή πζηέξεζε) θαη ραξαθηεξίδνληαη σο κε ιεθηηθά. Σα κε ιεθηηθά παηδηά κε ΓΑΦ, ζπλήζσο δελ αλαπιεξψλνπλ ηελ έιιεηςε ιφγνπ κε ελαιιαθηηθέο κνξθέο επηθνηλσλίαο φπσο είλαη νη ρεηξνλνκίεο θαη νη εθθξάζεηο ηνπ πξνζψπνπ. Φαίλεηαη, ζπλεπψο, φηη ηα αίηηα ηεο δηαηαξαγκέλεο γισζζηθήο θαη επηθνηλσληαθήο ηθαλφηεηαο δελ είλαη επηθαλεηαθά. Αληηζέησο, άιιεο, πην πξψηκεο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο είλαη απηέο πνπ απνπζηάδνπλ θαη πξνθαινχλ ηφζν κεγάια ειιείκκαηα ζηνλ ηνκέα ηεο επηθνηλσλίαο (Mundy & Sigman, 1989). 4

Μία απφ ηηο δεμηφηεηεο-θιεηδηά πνπ έρεη πξνηαζεί φηη επζχλεηαη γηα ηα ειιείκκαηα απηνχ ηνπ ηχπνπ ζηνλ απηηζκφ, είλαη ε «θνηλή πξνζνρή», δειαδή ε ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπνπ λα ελαιιάζζεη ηελ πξνζνρή ηνπ αλάκεζα ζηνλ ζπλνκηιεηή θαη ζε θάπνην αληηθείκελν, ζέκα ή γεγνλφο θνηλνχ ελδηαθέξνληνο. Με άιια ιφγηα, ε «θνηλή πξνζνρή» αλαθια ηελ δηάζεζε θαη ηθαλφηεηα λα κνηξαδφκαζηε πιεξνθνξίεο κε άιια άηνκα. Ζ «θνηλή πξνζνρή» απνηειεί, καδί κε νξηζκέλεο άιιεο δεμηφηεηεο φπσο ε ζπκβνιηθή ζθέςε, ηελ αθεηεξία ηεο αλάπηπμεο θνηλσληθήο θαη επηθνηλσληαθήο ζπκπεξηθνξάο. Έρεη βξεζεί πσο ε δεμηφηεηα απηή είλαη ηδηαίηεξα ειιεηκκαηηθή ζηελ πεξίπησζε ηνπ απηηζκνχ, θαη απνηειεί εκπφδην θαη πξνπνκπφ ησλ ειιεηκκάησλ ζηελ αλάπηπμε ησλ θνηλσληθψλ, γισζζηθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ ησλ απηηζηηθψλ αηφκσλ (Mundy & Sigman, 1989). Ζ έιιεηςε ηεο ρξήζεο ηνπ ιφγνπ, ζε ζπλδπαζκφ κε άιια απηηζηηθά ζπκπηψκαηα, ζεσξείηαη απφ θάπνηνπ εξεπλεηέο σο ππεχζπλε γηα ηελ ηάζε πξνο απνκφλσζε θαη πξνβιεκαηηθή ζπκπεξηθνξά πνπ ζπλαληάκε ζηνλ απηηζκφ, ηδηαίηεξα ζηηο πεξηπηψζεηο απηηζκνχ ρακειήο ιεηηνπξγηθφηεηαο (Keen, 2014). Σα εκπφδηα ζηνλ ηνκέα ηεο επηθνηλσλίαο επηθέξνπλ ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηελ ζρέζε ηνπ απηηζηηθνχ παηδηνχ κε ηνπο γνλείο θαη επεξεάδνπλ ηελ νηθνγέλεηα ζε ζπλαηζζεκαηηθφ, ςπρνινγηθφ αιιά θαη πξαθηηθφ επίπεδν. Αληίζεηα φκσο κε ηελ θνηλή παξαδνρή, πσο ηα παηδηά κε απηηζκφ ππνιείπνληαη παληειψο ηεο ηθαλφηεηαο λα επηθνηλσλήζνπλ κε ηνλ θφζκν γχξσ ηνπο, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ν απηηζκφο αθήλεη πνιιά πεξηζψξηα γηα επηθνηλσλία ηα νπνία απιψο πεξηκέλνπλ λα αμηνπνηεζνχλ. Σα παηδηά κε απηηζκφ κπνξνχλ λα αλαπηχμνπλ δεζκνχο κε ηνπο γχξσ ηνπο. Οη ιίγεο ιέμεηο ή πξνηάζεηο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ, αιιά θαη ε κε ιεθηηθή ζπκπεξηθνξά, κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ, κε ζπκβαηηθά κελ, θαλάιηα επηθνηλσλίαο δε (Stone, 2004). Δίλαη, ινηπφλ, ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ γηα θάζε νηθνγέλεηα πνπ ζπκβηψλεη κε ηνλ απηηζκφ, λα ζπλεηδεηνπνηήζεη πσο πξνέρεη λα εληνπηζηεί ε θαηάιιειε κέζνδνο πνπ ζα επηηξέςεη ηελ έγθαηξε θαιιηέξγεηα ησλ γισζζηθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ ηθαλνηήησλ ηνπ παηδηνχ, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζνχλ νη θαιχηεξεο πξννπηηθέο γηα ηελ ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ παηδηνχ. ηηο πεξηπηψζεηο κε ιεθηηθψλ παηδηψλ, ζπλήζσο, θξίλεηαη απαξαίηεηε ε ρξήζε ελαιιαθηηθψλ κεζφδσλ επηθνηλσλίαο πνπ ζα δψζνπλ ζην παηδί, φζν λσξίηεξα γίλεηαη, έλα εξγαιείν γηα λα κπνξεί λα επηθνηλσλεί ηηο αλάγθεο ηνπ κέζσ απηνχ. Ζ πξψηκε παξέκβαζε απνηειεί ίζσο ην δπλαηφηεξν «φπιν» απέλαληη ζε θάζε βηνινγηθή, αλαπηπμηαθή ή καζεζηαθή δπζθνιία πνπ κπνξεί λα αληηκεησπίδεη έλα παηδί. Ζ παξέκβαζε πνπ αξρίδεη ζε κηθξή ειηθία, 5

είλαη ηθαλή λα απνδψζεη ζεηηθά θαη καθξνρξφληα απνηειέζκαηα, εηδηθά φηαλ έρεη ζπγθεθξηκέλν ζηφρν, είλαη εληαηηθή θαη εθαξκφδεηαη ζπζηεκαηηθά (Feldman, 2008). 1.2 Ζ ζημαζία ηηρ ππώιμηρ παπέμβαζηρ ζηον αςηιζμό Ζ πξψηκε δηάγλσζε θαη παξέκβαζε απνηεινχλ κέηξα δσηηθήο ζεκαζίαο απέλαληη ζε θάζε είδνπο δηαηαξαρή πνπ κπνξεί λα παξνπζηάζεη έλα παηδί. Όηαλ θάλνπκε ιφγν γηα πξψηκε παξέκβαζε, αλαθεξφκαζηε ζηελ πεξίνδν ησλ πξψησλ 5 εηψλ ηεο δσήο ελφο παηδηνχ θαη ζηελ παξέκβαζε πνπ πξαγκαηνπνηείηαη απφ ηε ζηηγκή ηεο δηάγλσζεο σο θαη ηελ ειηθία πνπ ην παηδί μεθηλά ην ζρνιείν (Martin, 2009). Ζ παξέκβαζε είλαη απαξαίηεην λα ιακβάλεη ρψξα ζε ηφζν κηθξέο ειηθίεο θαζψο φζν λσξίηεξα επέκβνπκε, ζηελ πξνζπάζεηά καο λα αληηκεησπίζνπκε ειιείκκαηα θαη δπζθνιίεο, ηφζν πην επνίσλν δηαγξάθεηαη ην κέιινλ ηνπ παηδηνχ. Φπζηθά ε δηάγλσζε πξνεγείηαη ηεο παξέκβαζεο, επνκέλσο ε αθξηβήο εθηίκεζε θαη δηάγλσζε ζα νδεγήζεη ζηελ θαηάιιειε παξέκβαζε θαη ιήςε ησλ απαξαίηεησλ κέηξσλ πνπ κπνξνχλ λα αιιάμνπλ ηελ αλαπηπμηαθή πνξεία ελφο παηδηνχ (Bagnato & Simeonsson, 2007). Ζ πξψηκε παξέκβαζε δελ απνηειεί απιψο κηα ζεσξία, θαζψο ζπλαληάκε έλαλ κεγάιν αξηζκφ εξεπλψλ πνπ ηνλίδνπλ ηελ ζεκαζία ηεο θαη εληζρχνπλ ηελ επηζηεκνληθή ηεο βάζε. Οη Shonkoff θαη Hauser-Cram, ζε κεηά-αλάιπζε πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ ην 1987, ζε έλα ζχλνιν 31 εξεπλψλ ζρεηηθά κε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ παξεκβάζεσλ ήδε απφ πνιχ λεαξή ειηθία, δηαπίζησζαλ πσο ε έγθαηξε παξέκβαζε ζε παηδηά ειηθίαο θάησ ησλ 3 εηψλ, πνπ αληηκεησπίδνπλ, πνηθίισλ ηχπσλ, πξνβιήκαηα (πρ. γισζζηθά, λνεηηθά, θηλεηηθά θα), απνδεηθλχεηαη ηδηαίηεξα απνηειεζκαηηθή γηα ηελ κειινληηθή αλαπηπμηαθή ηνπο πνξεία. Παξνκνίσο, ε εθαξκνγή πξψηκεο θαη εληαηηθήο παξέκβαζεο ζε παηδηά ειηθίαο 1-3 εηψλ, επάισηα ιφγσ βηνινγηθψλ θαη θνηλσληθψλ παξαγφλησλ, επέθεξε ζεηηθά απνηειέζκαηα, ζπγθεθξηκέλα ζηνλ ηνκέα ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο (Ramey & Ramey, 1998). Ζ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πξψηκσλ παξεκβάζεσλ, ζηεξίδεηαη ζην γεγνλφο πσο ν παηδηθφο εγθέθαινο ραξαθηεξίδεηαη απφ κεγάιε πιαζηηθφηεηα, θαζψο, ε πξνγελλεηηθή θαη ε πξψηκε κεηαγελλεηηθή πεξίνδνο είλαη κηα θξίζηκε πεξίνδνο θαηά ηελ νπνία ν εγθέθαινο αλαπηχζζεηαη, δνκείηαη θαη νξγαλψλεηαη κε ξαγδαίνπο ξπζκνχο. Τπάξρνπλ, δειαδή, πνιινί κεραληζκνί πνπ ζπκκεηέρνπλ ζηελ λεπξσληθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ αλαπηπζζφκελνπ παηδηθνχ εγθεθάινπ, νη νπνίνη επζχλνληαη γηα ηελ εγθεθαιηθή πιαζηηθφηεηα πνπ ζπλαληάκε ζηα 6

πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ελφο παηδηνχ, ελψ νη ιεηηνπξγίεο απηέο κεηψλνληαη ζε κεγαιχηεξεο ειηθίεο. Ζ πιαζηηθφηεηα ηνπ παηδηθνχ εγθεθάινπ επζχλεηαη γηα ηελ επθνιία θαηάθηεζεο δεμηνηήησλ, πξφζιεςεο λέσλ πιεξνθνξηψλ, πξνζαξκνζηηθφηεηαο θαη αλάθακςεο έπεηηα απφ βιάβε ή ηξαπκαηηζκφ (Johnston, 2009). Δπνκέλσο, νπνηαδήπνηε παξέκβαζε ζρεδηαζηεί, κε ζθνπφ ηελ βειηίσζε ηθαλνηήησλ ή δπλαηνηήησλ θαηά ηελ παηδηθή ειηθία, ζεσξείηαη απαξαίηεην λα πξαγκαηνπνηείηαη φζν ην δπλαηφλ λσξίηεξα. Δηδηθφηεξα, ζηελ πεξίπησζε ηνπ απηηζκνχ, παξφιν πνπ ζεσξείηαη σο κε αληηζηξέςηκε δηαηαξαρή, ε πξψηκε θαη εληαηηθή παξέκβαζε απνηειεί ζεκαληηθφ «φπιν» γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ειιεηκκάησλ ζε ηνκείο φπσο είλαη ε επηθνηλσλία θαη ε γεληθφηεξε ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ παηδηνχ κε απηηζκφ ζηελ θαζεκεξηλή δσή. Όπσο πξναλαθέξζεθε ινηπφλ, θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ απηηζκνχ, ε έγθαηξε δηάγλσζε πξνεγείηαη ηεο παξέκβαζεο θαη ζεσξείηαη θξίζηκν λα γίλεηαη πξηλ ην δεχηεξν έηνο ηεο δσήο ηνπ παηδηνχ (Stone et al., 1999). Καζψο ε ειηθία κεηαμχ ησλ 18 κελψλ έσο 3 εηψλ απνηειεί ηελ πην θξίζηκε πεξίνδν γηα ηελ γισζζηθή θαη θνηλσληθή αλάπηπμε ησλ παηδηψλ, είλαη απαξαίηεην ηα απηηζηηθά ζπκπηψκαηα λα εληνπηζηνχλ έσο ηφηε, θαη φρη αξγφηεξα, ψζηε λα κελ ραζεί πνιχηηκνο ρξφλνο θαη λα εθαξκνζηνχλ νη θαηάιιειεο παξεκβάζεηο φζν ην δπλαηφλ λσξίηεξα. Καη ζηελ πεξίπησζε ηνπ απηηζκνχ, ινηπφλ, ζεσξείηαη θξίζηκν ε παξέκβαζε λα γίλεηαη ζηα πξψηα ρξφληα ηεο δσήο ηνπ παηδηνχ, πξνθεηκέλνπ νη εηδηθνί λα κπνξνχλ λα εθκεηαιιεπηνχλ ηελ εχπιαζηε θχζε ηνπ παηδηθνχ εγθεθάινπ θαη λα πξνζπαζήζνπλ λα αιιάμνπλ ηελ αλαπηπμηαθή πνξεία ηεο απηηζηηθήο δηαηαξαρήο. Δμάιινπ, ζρεηηθέο έξεπλεο έρνπλ δείμεη πσο ε πξψηκε παξέκβαζε ζηνλ απηηζκφ κπνξεί λα έρεη ζεηηθά απνηειέζκαηα ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζπκπησκάησλ θαζψο έρεη παξαηεξεζεί βειηίσζε ζε ηνκείο, φπνπ ηα απηηζηηθά παηδηά πζηεξνχλ, φπσο ε λνεκνζχλε, ε γιψζζα, ε πξνζνρή θαη ε θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά (Dawson et al., 2012). Δηδηθφηεξα, ζηνλ ηνκέα ηεο γιψζζαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο έρεη βξεζεί πσο, εθαξκφδνληαο απφ ηελ ειηθία θάησ ησλ 5 εηψλ, ηηο θαηάιιειεο ηερληθέο, δειαδή ηερληθέο πνπ πξνζθέξνπλ θίλεηξα θαη εξεζίζκαηα γηα ηελ παξαγσγηθή ρξήζε ηεο γιψζζαο, έσο θαη ην 85-90% παηδηψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ νξηαθά ηνλ ιφγν σο κέζν επηθνηλσλίαο, θαηάθεξαλ λα βειηηψζνπλ ηηο γισζζηθέο θαη επηθνηλσληαθέο ηνπο δεμηφηεηεο (Koegel & Koegel, 1995). 7

1.3 Δίδη παπεμβάζεων ζηον αςηιζμό Καηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, έρεη ζρεδηαζηεί κεγάιε πνηθηιία πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο γηα ηα παηδηά πνπ βξίζθνληαη ζην απηηζηηθφ θάζκα. Σα πεξηζζφηεξα απφ απηά ζηνρεχνπλ ζηελ βειηίσζε ησλ θνηλσληθψλ, επηθνηλσληαθψλ θαη γισζζηθψλ δεμηνηήησλ, θαζψο πξφθεηηαη γηα ηνπο ηνκείο ζηνπο νπνίνπο ζπλαληάκε ηα κεγαιχηεξα ειιείκκαηα. Φπζηθά νη παξεκβάζεηο δελ πεξηνξίδνληαη ζην θνηλσληθφ θαη γισζζηθφ θνκκάηη, αιιά ζηξέθνληαη θαη πξνο ηελ απνθαηάζηαζε άιισλ ειιεηκκάησλ. Γηα παξάδεηγκα, ππάξρνπλ πξνγξάκκαηα πνπ αζρνινχληαη κε ηελ επίηεπμε ηεο απηνεμππεξέηεζεο, ηελ κείσζε ησλ θηλεηηθψλ πξνβιεκάησλ, ηνλ έιεγρν επηζεηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ ή κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε απηηζκφ. ηελ βηβιηνγξαθία, έρνπλ θαηά θαηξνχο ρξεζηκνπνηεζεί δηάθνξεο ηαμηλνκίεο γηα ηελ παξνπζίαζε ησλ παξεκβάζεσλ ζηνλ απηηζκφ, κε βάζε ηελ ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε, ην πιαίζην, ηνλ ζθνπφ ή ηα κέζα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη. ηνλ παξαθάησ πίλαθα (Πίλαθαο 1) ζπλνςίδνληαη επηγξακκαηηθά νη πην γλσζηέο παξεκβάζεηο ζηνλ απηηζκφ. Πίνακας 1. Δίδε παξεκβάζεσλ ζηνλ απηηζκφ 8

1.4 Παπεμβάζειρ ζηη γλώζζα και ηην επικοινωνία ζηον αςηιζμό Όπνην θαη αλ είλαη ην γισζζηθφ θαη επηθνηλσληαθφ επίπεδν ελφο παηδηνχ κε απηηζκφ, ε παξέκβαζε ζηνλ ηνκέα απηφ θαζίζηαηαη απαξαίηεηε. Απηήο ηεο θχζεο ηα ειιείκκαηα επεξεάδνπλ πνιπεπίπεδα ηα απηηζηηθά παηδηά: αδπλαηνχλ λα εθθξάζνπλ ηηο αλάγθεο ηνπο, ππνβαζκίδεηαη ε ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπο ζηελ θαζεκεξηλή δσή, αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ζηνλ θνηλσληθφ ηνκέα, δελ θαηαθέξλνπλ λα αλαπηχμνπλ ηθαλνπνηεηηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη, πνιιέο θνξέο, απνκνλψλνληαη. Βέβαηα ε παξέκβαζε ζε απηνχο ηνπο ηνκείο απνηειεί θνπηαζηηθή θαη πξνθιεηηθή δηαδηθαζία γηα ηνπο εηδηθνχο παηδαγσγνχο, θαζψο ηα παηδηά κε ΓΑΦ, ιφγσ ηεο θχζεο ηεο δηαηαξαρήο, ηείλνπλ λα απνθεχγνπλ ηελ θνηλσληθή επαθή θαη αιιειεπίδξαζε, κεηψλνληαο έηζη ηηο απζφξκεηεο επθαηξίεο κάζεζεο γισζζηθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ (Sigafoos et al, 2009). Ζ παξέκβαζε ζηελ γιψζζα θαη ηελ επηθνηλσλία, είλαη ελ γέλεη ζεκαληηθφ λα έρεη εληαηηθφ θαη ζπζηεκαηηθφ ραξαθηήξα θαη λα ιεηηνπξγεί κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα σζεί ην 9

παηδί κε ΓΑΦ λα παξάγεη ιφγν απζφξκεηα θαη ζε θαζεκεξηλέο θαηαζηάζεηο (Lovaas, 1987). Δπνκέλσο είλαη επηζπκεηφ λα επηθεληξψλεηαη ζηηο αλάγθεο ηνπ θάζε παηδηνχ, λα ην πξνηξέπεη λα κηιήζεη θάλνληαο ηα θαηάιιεια ζρφιηα ή εξσηήζεηο, λα ηνπ δίλεη εξεζίζκαηα θαζψο θαη ζπρλέο επθαηξίεο γηα ζπκκεηνρή ζηελ δηαδηθαζία θαη λα εληζρχεη ηελ άκεζε, θπζηθή θαη απζφξκεηε επηθνηλσλία (Koegel, 2000). Φπζηθά ε παξαγσγή ιφγνπ δελ ζεσξείηαη απηνζθνπφο. Αληηζέησο, δίλεηαη βάζε ζηελ θνηλσληθή ρξήζε ηεο γιψζζαο θαη ε παξέκβαζε ζε απηφ ην θνκκάηη πξέπεη λα εληάζζεηαη ζηελ γεληθφηεξε πξνζπάζεηα αλάπηπμεο νπζηαζηηθήο επηθνηλσλίαο αλάκεζα ζην απηηζηηθφ παηδί θαη ηνπο νηθείνπο ηνπ, κε ζηφρν λα βειηησζνχλ νη θνηλσληθέο ηνπ δεμηφηεηεο θαη λα απνθεπρζεί ε θνηλσληθή απνκφλσζε (Koegel, 2000). Παξαθάησ ζα επηθεληξσζνχκε ζηα είδε εθείλα ησλ παξεκβάζεσλ ηα νπνία ζηνρεχνπλ, κεηαμχ άιισλ, ζηελ αλάπηπμε ησλ γισζζηθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ ηθαλνηήησλ ησλ παηδηψλ κε ΓΑΦ. Αμίδεη λα ζεκεησζεί, πσο γηα ηελ παξνχζα επηζθφπεζε πξαγκαηνπνηήζεθε εμαληιεηηθφο βηβιηνγξαθηθφο έιεγρνο ησλ δεκνζηεπκέλσλ επηζηεκνληθψλ κειεηψλ ζρεηηθά κε ηα είδε, ηνλ ηξφπν εθαξκνγήο θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ζρεηηθψλ παξεκβάζεσλ. Οη παξεκβάζεηο γηα ηηο νπνίεο θαηέζηε εθηθηή ε ζπγθέληξσζε επαξθψλ ζηνηρείσλ νξγαλψζεθαλ ζε ηέζζεξηο κεγάιεο θαηεγνξίεο: (1) ζπκπεξηθνξηζηηθέο, (2) αλαπηπμηαθέο, (3) ελαιιαθηηθά ζπζηήκαηα επηθνηλσλίαο, κε θαη ρσξίο ηελ ρξήζε ηερλνινγίαο θαη (4) εθπαηδεπηηθέο παξεκβάζεηο. 10

ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΓΔΤΣΔΡΟ ΤΜΠΔΡΗΦΟΡΗΣΗΚΔ ΠΑΡΔΜΒΑΔΗ πκπεξηθνξηζηηθέο ζεσξνχληαη νη παξεκβάζεηο πνπ αλαπηχρζεθαλ κε βάζε ηηο αξρέο ηεο ςπρνινγηθήο ζεσξίαο ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ. Ο B. F. Skinner (2011) νξίδεη ηνλ ζπκπεξηθνξηζκφ σο «ηελ θηινζνθία ηεο επηζηήκεο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο». Πξφθεηηαη δειαδή γηα ηελ ελδειερή κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο - φπνπ ε ζπκπεξηθνξά απνηειεί ηελ εμσηεξίθεπζε ησλ εζσηεξηθψλ λνεηηθψλ θαηαζηάζεσλ ηνπ αλζξψπνπ. Καηά ηνλ Skinner ην λφεκα ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ έγθεηηαη ζηελ ζπζηεκαηηθή παξαηήξεζε θαη θαηαλφεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, θαζψο θαη ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζε απηή θαη ην πεξηβάιινλ ηνπ αηφκνπ, πξνθεηκέλνπ λα κειεηεζεί κε έγθπξεο κεζφδνπο, ην πψο νη εμσηεξηθέο ζπλζήθεο κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ή λα ηξνπνπνηήζνπλ ηελ ζπκπεξηθνξά. Με νδεγφ ηελ παξαπάλσ εξκελεία ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ, ην 1953 ν Skinner εηζήγαγε ηελ επηζηήκε ηεο Δθαξκνζκέλεο Αλάιπζεο ηεο πκπεξηθνξάο (ΔΑ) ε νπνία, φπσο δειψλεη θαη ε νλνκαζία ηνπ φξνπ, αθνξά ζηελ ζπζηεκαηηθή αλάιπζε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο κε ζθνπφ λα εληνπίδεηαη ηη πξνθαιεί ηελ εθάζηνηε ζπκπεξηθνξά ψζηε, αλάινγα κε ηηο αηνκηθέο αλάγθεο ηνπ θαζελφο, απηή λα εληζρχεηαη ή λα εμαιείθεηαη. Ζ ΔΑ εθαξκφδεηαη ζε αξθεηά επηζηεκνληθά πεδία πνπ έρνπλ σο αληηθείκελν ηνπο ηνλ άλζξσπν φπσο είλαη, γηα παξάδεηγκα, ν ηνκέαο ηεο εθπαίδεπζεο ή ε επηζηήκε ηεο ςπρνζεξαπείαο. Φπζηθά έλα άιιν πεδίν ζην νπνίν νη κέζνδνη ηεο ΔΑ βξίζθνπλ επξεία εθαξκνγή, είλαη ην πεδίν ηεο παξέκβαζεο ζηηο αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο ζηελ παηδηθή ειηθία, θαη δεη ζηελ πεξίπησζε ηεο απηηζηηθήο δηαηαξαρήο. 2.1 ςμπεπιθοπιζηικέρ παπεμβάζειρ ζηον αςηιζμό Με βάζε ηηο αξρέο ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ έρνπλ ζρεδηαζζεί πνηθίιεο παξεκβάζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζπκπησκάησλ ηνπ απηηζκνχ, γηα ηηο νπνίεο ρξεζηκνπνηείηαη ν 11

γεληθφο φξνο «ζπκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο». Καηά θάπνην ηξφπν φκσο, νη ζπκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο ηαπηίδνληαη κε ηηο παξεκβάζεηο ΔΑ, θαζψο νη αξρέο ηεο ΔΑ απνηεινχλ ηελ βάζε πάλσ ζηελ νπνία ζρεδηάδνληαη ηα δηάθνξα πξνγξάκκαηα, κνληέια θαη ζεξαπείεο πνπ αζπάδνληαη ηελ ίδηα θηινζνθία ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ. Ο I. Lovaas (1978) ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο εξεπλεηέο πνπ εθάξκνζαλ παξεκβάζεηο ΔΑ ζηελ δηαηαξαρή ηνπ απηηζκνχ. Απφ ηφηε, ζρεδηάζζεθε πνηθηιία ζπκπεξηθνξηζηηθψλ πξνζεγγίζεσλ, νη νπνίεο κπνξεί λα δηαθέξνπλ ζε νξηζκέλα ζεκεία, σζηφζν αθνινπζνχλ ηελ ίδηα γξακκή θαη είλαη ζρεδηαζκέλεο κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα ελζαξξχλνπλ επηζπκεηέο ζπκπεξηθνξέο θαη λα απνζαξξχλνπλ αθαηάιιειεο ζπκπεξηθνξέο παηδηψλ ζην απηηζηηθφ θάζκα. ηνλ απηηζκφ ινηπφλ, νη αξρέο ηεο ΔΑ εθαξκφδνληαη έηζη ψζηε λα βνεζήζνπλ ηα παηδηά κε ΓΑΦ λα αληηκεησπίζνπλ ηα θχξηα ζπκπηψκαηα ηεο δηαηαξαρήο φπσο πξνβιήκαηα ζηνλ θνηλσληθφ ηνκέα θαη ζηνλ ηνκέα ηεο επηθνηλσλίαο (Luiselli et al., 2008). Ζ πξνζέγγηζε ΔΑ ρξεζηκνπνηεί ζπζηεκαηηθέο κεζφδνπο θαη εθαξκφδεη εληαηηθή ζεξαπεία, έρνληαο σο ζηφρν ηελ ηξνπνπνίεζε πξνβιεκαηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ. Θεσξείηαη πσο ε ζπκπεξηθνξά εμαξηάηαη απφ ηηο ζπλέπεηέο ηεο θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ, νη παξεκβάζεηο ΔΑ, ιεηηνπξγνχλ κε ζπζηήκαηα αληαιιάμηκσλ ακνηβψλ θαη ελίζρπζε ησλ επηζπκεηψλ ζπκπεξηθνξψλ. Αμίδεη επίζεο λα ζεκεησζεί πσο ζηηο ζπκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο ζεσξείηαη πσο θάζε παηδί έρεη ηελ δπλαηφηεηα λα βειηησζεί ζηνπο ειιεηκκαηηθνχο ηνκείο, αξθεί λα εθαξκφδεηαη θαηάιιειε θαη ζπζηεκαηηθή κέζνδνο. Ζ απνπζία ηθαλνπνηεηηθήο πξνφδνπ δελ απνδίδεηαη ζε αδπλακία ηνπ απηηζηηθνχ παηδηνχ αιιά ηνπ πξνγξάκκαηνο παξέκβαζεο (Γελά & Γαιάλεο, 2007). Γηα λα ιεηηνπξγήζεη ζσζηά ε ΔΑ, είλαη απαξαίηεην, αξρηθά, λα πξνζδηνξίζνπκε πνηα αθξηβψο ζπκπεξηθνξά ζέινπκε λα επεξεάζνπκε. Έπεηηα ε ζπκπεξηθνξά απηή πξέπεη λα «αλαιπζεί», δειαδή είλαη ζεκαληηθφ λα εληνπηζηεί ηη αθξηβψο ηελ πξνθαιεί θαη πνηεο είλαη νη ζπλέπεηέο ηεο. Σφηε νη ζεξαπεπηέο ζα έρνπλ ηελ δπλαηφηεηα λα εζηηάζνπλ ζε ζπγθεθξηκέλνπο θαη βαηνχο ζηφρνπο πξνθεηκέλνπ λα ηξνπνπνηήζνπλ ηελ πξνβιεκαηηθή ζπκπεξηθνξά. Δπφκελν βήκα είλαη λα δνζεί ζην παηδί κηα ελαιιαθηηθή, δειαδή κηα δηαθνξεηηθή αληίδξαζε πνπ είλαη θαη ε επηζπκεηή θαη εληζρχεηαη κε θάπνηα επηβξάβεπζε φπσο, γηα παξάδεηγκα, ην αγαπεκέλν θαγεηφ ηνπ παηδηνχ ή θάπνην παηρλίδη κε ην νπνίν επηζπκεί λα παίμεη (Naoi, 2009). Γηα ηελ επηηπρή κεηαηξνπή ηεο ζπκπεξηθνξάο, εθαξκφδνληαη νξηζκέλεο ζπκπεξηθνξηζηηθέο κέζνδνη-ηερληθέο φπσο: 12

1. Πξνηξνπή (prompting): ν εηδηθφο πξνηξέπεη ηελ θαηάθηεζε ηεο επηζπκεηήο ζπκπεξηθνξάο κε πξνθνξηθέο νδεγίεο, λνήκαηα ή θαζνδήγεζε. Οη πξνηξνπέο πξέπεη ζηγάζηγά λα κεηψλνληαη. 2. Γηακφξθσζε ζπκπεξηθνξάο (shaping): ν εηδηθφο εληζρχεη κε επηβξάβεπζε (θαγεηφ, παηρλίδη, έπαηλν) θάζε επηζπκεηή αληίδξαζε ηνπ παηδηνχ πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ εθάζηνηε ζπκπεξηθνξά ζηελ νπνία ζηνρεχεη ε παξέκβαζε. 3. Αιπζηδσηή αληίδξαζε (chaining): ν εηδηθφο «ζπάεη» ηελ ζπκπεξηθνξά ζε κηθξφηεξα θνκκάηηα θαη δείρλεη ζην παηδί πψο λα αθνινπζήζεη κηα ζεηξά απφ βήκαηα ηα νπνία ζα νδεγήζνπλ ζην επηζπκεηφ απνηέιεζκα. 2.2 ςμπεπιθοπιζηικέρ παπεμβάζειρ ζηην γλώζζα και ηην επικοινωνία Οη ζπκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο ρξεζηκνπνηνχληαη επξέσο γηα ηελ βειηίσζε ησλ γισζζηθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ ησλ παηδηψλ κε ΓΑΦ. Όπσο θαη θάζε άιιε, έηζη θαη ε γιψζζα απνηειεί κηα αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά πνπ κπνξεί λα επεξεαζηεί θαη λα δηακνξθσζεί αμηνπνηψληαο εξεζίζκαηα ηνπ πεξηβάιινληνο (Barbera & Rasmussen, 2007). Οη παξεκβάζεηο ΔΑ έρνπλ σο ζηφρν λα βνεζήζνπλ ηα παηδηά κε απηηζκφ λα θαηαθηήζνπλ γισζζηθέο δεμηφηεηεο, λα απνθηήζνπλ ιεηηνπξγηθφ θαη απζφξκεην ιφγν, βειηηψλνληαο έηζη ηηο ηθαλφηεηεο ηνπο ζηνλ ηνκέα ηεο επηθνηλσλίαο. Ο πξψηνο πνπ αζρνιήζεθε εληαηηθά κε ηνλ ηνκέα ηεο γιψζζαο ζηνλ απηηζκφ ήηαλ ν Lovaas, ν νπνίνο, ην 1966 καδί κε ζπλεξγάηεο, ζηξάθεθε ζηελ δηδαζθαιία ηνπ κηκεηηθνχ ιφγνπ ζε παηδηά πνπ αδπλαηνχζαλ λα κηιήζνπλ. Φπζηθά, ρξεζηκνπνηήζεθαλ κέζνδνη πνπ ζηεξίρζεθαλ ζηηο αξρέο ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ θαη ζπκπεξηιάκβαλαλ ζπζηήκαηα επηβξάβεπζεο. Αξγφηεξα, θαηά ηελ δεθαεηία ηνπ 1970, νη εξεπλεηέο πξνρψξεζαλ πέξα απφ ηελ δηδαζθαιία κηκεηηθνχ ιφγνπ. Πιένλ δεκηνπξγήζεθαλ πξνγξάκκαηα πνπ αζρνινχληαλ θαη κε ηελ θαηάθηεζε άιισλ γισζζηθψλ δεμηνηήησλ, φπσο είλαη ε νλνκαζία αληηθεηκέλσλ, πσο δεηάκε έλα αληηθείκελν, αιιά θαη γξακκαηηθέο δνκέο φπσο νη ρξφλνη ησλ ξεκάησλ, ν εληθφο θαη πιεζπληηθφο αξηζκφο θ.α. (Lovaas, 1977). 13

Με βάζε ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ηεο γισζζηθήο ζπκπεξηθνξάο ηνπ Skinner (1957), πξνζδηνξίζηεθαλ νη επηθνηλσληαθέο δεμηφηεηεο ζηηο νπνίεο ζηνρεχνπλ νη ζπκπεξηθνξηζηηθέο παξεκβάζεηο: Πψο δεηάκε θαη πψο απνξξίπηνπκε θάηη (πρ έλα αληηθείκελν, κηα δξαζηεξηφηεηα, πξνζνρή θιπ.) Πψο νλνκάδνπκε θαη πψο ζρνιηάδνπκε θάηη (πρ ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο αληηθεηκέλνπ, πεξηγξαθή ελφο γεγνλφηνο θιπ.) Μίκεζε ιφγνπ ή λνεκάησλ κε ηα ρέξηα Πψο απαληάκε ζε εξσηήζεηο Πψο θάλνπκε κηα ζπδήηεζε 2.2.1 Δκπαίδεςζη Γιακπιηών Γοκιμών και Καη εςκαιπία Γιδαζκαλία Γχν πνιχ δηαδεδνκέλεο ηερληθέο πνπ εθαξκφδνληαη ζε παξεκβάζεηο ΔΑ είλαη ε «Δθπαίδεπζε Γηαθξηηψλ Γνθηκψλ» (ΔΓΓ) ή αιιηψο «Κχθινο πζηεκαηηθήο Γηδαζθαιίαο» θαη ε «Καη επθαηξία Γηδαζθαιία» (ΚΔΓ). Πξφθεηηαη γηα δπν ζπκπεξηθνξηζηηθέο κεζφδνπο παξέκβαζεο πνπ δηαθέξνπλ θπξίσο σο πξνο ηνλ ηξφπν νξγάλσζεο αιιά ζπρλά ρξεζηκνπνηνχληαη αιιεινζπκπιεξσκαηηθά ζε αξθεηά πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο ζηνλ απηηζκφ. Οη ηερληθέο απηέο εθαξκφδνληαη ζε παξεκβάζεηο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκαηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ ζηελ ΓΑΦ θαη, αλάκεζα ηνπο, ζπκπεξηιακβάλεηαη ζπλήζσο θαη ε επηθνηλσλία. Δπνκέλσο δελ απνηεινχλ απηνηειή πξνγξάκκαηα ζπκπεξηθνξηζηηθψλ παξεκβάζεσλ, αιιά ελζσκαηψλνληαη ζε απηά, ζπρλά ζε ζπλδπαζκφ κε άιιεο ηερληθέο. Δπίζεο δελ επηθεληξψλνληαη απνθιεηζηηθά ζηνλ ηνκέα ηεο γιψζζαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο, επνκέλσο δελ ππάξρεη ζπγθεθξηκέλε δνκή πνπ λα αθνξά ζηελ δηδαζθαιία απηψλ θαη κφλν ησλ δεμηνηήησλ. Γηα ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο, δελ ζπλαληάκε ζηελ βηβιηνγξαθία έξεπλεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ θαηά κφλαο θάπνηα απφ ηηο δχν απηέο ηερληθέο. Ωζηφζν δελ ζα παξαιεηθζεί ε πεξηγξαθή ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνήζνπκε ιίγν πεξηζζφηεξν ηα ζηνηρεία εθείλα πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηηο ζπκπεξηθνξηζηηθέο ηερληθέο πνπ κπνξνχλ λα ελζσκαησζνχλ ζε πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο. 14

Σν θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ΔΓΓ είλαη φηη πξαγκαηνπνηείηαη ζε απζηεξά δνκεκέλν πεξηβάιινλ (Naoi, 2009). Απηφ ζεκαίλεη πσο νη ζπλζήθεο δηδαζθαιίεο δηακνξθψλνληαη εμ νινθιήξνπ απφ ηνπο παηδαγσγνχο, πξνθεηκέλνπ λα παξέρνπλ φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο κάζεζεο. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, ε ΔΓΓ απνηειεί εληαηηθή κνξθή παξέκβαζεο θαη ζηνρεχεη ζηελ εθκάζεζε ζπγθεθξηκέλσλ δεμηνηήησλ νη νπνίεο ρσξίδνληαη ζε κηθξφηεξα κέξε δηαθξηηέο δνθηκέο. Γηα θάζε θνκκάηη ηεο ζπκπεξηθνξάο ζηελ νπνία ζηνρεχεη ε παξέκβαζε, ν παηδαγσγφο ρξεζηκνπνηεί έλα «δηαθξηηηθφ εξέζηζκα», ην νπνίν δίλεηαη πάληα ιεθηηθά θαη έηζη ζρεδηαζκέλν, ψζηε λα πξνθαιέζεη θάπνηα αληίδξαζε ζην παηδί. Σα βήκαηα ηεο κεζφδνπο απηήο πξνζδηνξίδνληαη εθ ησλ πξνηέξσλ θαη αθνινπζνχληαη απζηεξά. πρλά ε ΔΓΓ εμππεξεηεί ζηελ εθκάζεζε κηκεηηθνχ ιφγνπ, πξνθεηκέλνπ λα εκπινπηίζεη ην πεξηνξηζκέλν ιεμηιφγην ηνπ παηδηνχ κε ΓΑΦ. Δίλαη απαξαίηεην, κεηά απφ θάζε αληίδξαζε-απάληεζε ηνπ παηδηνχ, λα αθνινπζήζεη άκεζε, ζεηηθή ελίζρπζε απφ ηελ πιεπξά ηνπ παηδαγσγνχ, φηαλ ην παηδί επηδείμεη ηελ επηζπκεηή ζπκπεξηθνξά-αληίδξαζε. Δάλ δελ ζπκβεί απηφ, ηφηε ν παηδαγσγφο ρξεζηκνπνηεί πξνηξνπέο γηα λα νδεγήζεη ην παηδί ζηελ ζσζηή απάληεζε (Naoi, 2009). ε παξέκβαζε ζηνλ γισζζηθφ ηνκέα ινηπφλ, ν παηδαγσγφο δείρλεη έλα αληηθείκελν, ζην παηδί θαη ξσηά «Ση είλαη απηφ;». Δάλ ην παηδί δελ απνθξηζεί ή δψζεη ιάζνο απάληεζε, ηφηε ν παηδαγσγφο ην πξνηξέπεη λα δψζεη ηελ ζσζηή απάληεζε ιέγνληαο πρ «Πεο μπάλα». Φπζηθά, νη πξνηξνπέο πξέπεη ζηαδηαθά λα κεηψλνληαη, ψζπνπ ην παηδί λα θηάζεη ζην ζηάδην φπνπ κπνξεί λα δψζεη ηελ ζσζηή απάληεζε ρσξίο λα εμαξηάηαη απφ ηελ παξαθίλεζε ηνπ παηδαγσγνχ (Sigafoos et al., 2009). Ζ Καη επθαηξία Γηδαζθαιία (ΚΔΓ) δηαθέξεη αξθεηά απφ ηελ ΔΓΓ φζνλ αθνξά ηελ δνκή ηεο παξέκβαζεο θαζψο δελ αθνινπζεί ηελ απζηεξά δνκεκέλε νξγάλσζε ηεο ΔΓΓ, αιιά, αληίζεηα, επηθεληξψλεηαη ζηελ θπζηθή ζπκπεξηθνξά θαη εθκεηαιιεχεηαη επθαηξίεο κάζεζεο, κε βάζε ηα ελδηαθέξνληα ηνπ απηηζηηθνχ παηδηνχ. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, αλήθεη ζηελ θαηεγνξία ησλ λαηνπξαιηζηηθψλ παξεκβάζεσλ. Οη λαηνπξαιηζηηθέο παξεκβάζεηο ζηεξίδνληαη ζηηο απζφξκεηεο αληηδξάζεηο ηνπ παηδηνχ απέλαληη ζε «θπζηθά» εξεζίζκαηα ηνπ θαζεκεξηλνχ ηνπ πεξηβάιινληνο, ηα νπνία κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ απφ ηνλ ζεξαπεπηή σο αθνξκή γηα ηελ ελίζρπζε ή ηελ απνζάξξπλζε θάπνηαο ζπκπεξηθνξάο ζην πιαίζην ηεο παξέκβαζεο (Halle, 1982). 15

Απφ ηελ ζθνπηά ηεο ΚΔΓ, είλαη ζεκαληηθφ νη ζεξαπεπηέο λα επηιέγνπλ ηα θαηάιιεια εξεζίζκαηα γηα ην εθάζηνηε παηδί, βαζηζκέλνη ζηηο ηθαλφηεηεο θαη ηηο πξνηηκήζεηο ηνπ πξνθεηκέλνπ λα παξέρνπλ επθαηξίεο γηα κάζεζε, νη νπνίεο εληάζζνληαη ζηηο θπζηνινγηθέο ζπλήζεηεο ηνπ παηδηνχ απνθεχγνληαο λα ιεηηνπξγνχλ ζε θάπνην ηερλεηά δνκεκέλν πεξηβάιινλ. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, ζε κηα παξέκβαζε πνπ ρξεζηκνπνηεί ηελ ηερληθή ηεο ΚΔΓ, ν ζεξαπεπηήο πξέπεη λα παξέρεη ζηνλ ρψξν φπνπ πξαγκαηνπνηείηαη ε παξέκβαζε (είηε ζην ζπίηη, είηε ζε εηδηθφ θέληξν), θάπνην αληηθείκελν ηεο πξνηίκεζεο ηνπ παηδηνχ. Όηαλ απηφ δείμεη ελδηαθέξνλ γηα ην αληηθείκελν, πρ θάλνληαο νπηηθή επαθή, ηφηε ν ζεξαπεπηήο ην ελζαξξχλεη λα ζπκκεηάζρεη ζε κηα επηθνηλσληαθή αιιειεπίδξαζε καδί ηνπ, ξσηψληαο ην πψο νλνκάδεηαη απηφ ην αληηθείκελν. Δάλ ην παηδί απαληήζεη, ηφηε επηβξαβεχεηαη παίξλνληαο ην επηζπκεηφ αληηθείκελν (Naoi, 2009). 2.2.2 Ππώιμη Δνηαηική ςμπεπιθοπιζηική Παπέμβαζη Ο φξνο «Πξψηκε Δληαηηθή πκπεξηθνξηζηηθή Παξέκβαζε» (ΠΔΠ) ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα αλαθεξζνχκε ζε πξνγξάκκαηα ζπκπεξηθνξηζηηθψλ παξεκβάζεσλ πνπ εθαξκφδνπλ φπσο δειψλεη ε νλνκαζία πξψηκε θαη εληαηηθή παξέκβαζε πνπ ελζσκαηψλεη ηηο ηερληθέο ηνπ ζπκπεξηθνξηζκνχ. Κάζε ΠΔΠ απνηειεί πην νινθιεξσκέλν πξφγξακκα παξέκβαζεο ζε ζρέζε κε ηηο ηερληθέο ΔΓΓ θαη ΚΔΓ. Δπηπιένλ, ηε ζπλαληάκε θαη κε δηαθνξεηηθέο νλνκαζίεο, φπσο γηα παξάδεηγκα σο «UCLA YAP», θαζψο απνηειεί ην κνληέιν πνπ εθαξκφδεηαη κέζσ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηεο Καιηθφξληα ησλ ΖΠΑ. Σα κνληέια ΠΔΠ εθαξκφδνπλ πνηθηιία ζπκπεξηθνξηζηηθψλ ηερληθψλ, μεθηλνχλ φζν ην δπλαηφλ λσξίηεξα θαη είλαη ηδηαίηεξα εληαηηθά. Μηα ηδηαίηεξα γλσζηή ΠΔΠ ζηελ ΓΑΦ είλαη ε Μέζνδνο Lovaas θαη απνηειεί ηελ πξψηε θαηαγεγξακκέλε πξψηκε θαη εληαηηθή παξέκβαζε πνπ εθαξκφζηεθε θαη απέδεημε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα απηψλ ησλ παξεκβάζεσλ. Σν 1987 ν Lovaas πξαγκαηνπνίεζε εληαηηθή ζπκπεξηθνξηζηηθή παξέκβαζε 40 σξψλ ηελ εβδνκάδα, ζε 19 παηδηά κε απηηζκφ. Ζ παξέκβαζε δηήξθεζε πεξίπνπ 3 ρξφληα θαη ζεκεηψζεθαλ ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηνλ δείθηε λνεκνζχλεο αιιά θαη ζηελ αλάπηπμε ηνπ ιφγνπ θαη ηεο επηθνηλσλίαο. Μάιηζηα, ην γισζζηθφ επίπεδν κεγάινπ πνζνζηνχ ηνπ δείγκαηνο, έθηαζε ζε ζρεδφλ θπζηνινγηθά επίπεδα θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο παξέκβαζεο θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ ε έξεπλα ηνπ Lovaas ζεσξείηαη σο 16

ην κεγαιχηεξν απνδεηθηηθφ ζηνηρείν ηεο εγθπξφηεηαο θαη απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο κεζφδνπ ΔΓΓ. Ωζηφζν αμίδεη λα ζεκεησζεί πσο ζηελ βηβιηνγξαθία, ζπλαληάκε αξθεηά κεγάιε θξηηηθή σο πξνο ηα απνηειέζκαηα, κε ζεκαληηθφηεξν επηρείξεκα πσο ηα παηδηά πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα απηή ήηαλ, θαηά βάζε, παηδηά κε απηηζκφ πςειήο ιεηηνπξγηθφηεηαο (Schreibman, 2005). Μεηέπεηηα έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ επηβεβαίσζαλ ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ηνπ Lovaas, σζηφζν πξφθεηηαη γηα έξεπλεο κηθξφηεξεο θιίκαθαο θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ δελ ζεσξνχληαη εμίζνπ ζεκαληηθέο. Ο Smith θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ ην 2000 πξαγκαηνπνίεζαλ ΠΔΠ, εθαξκνζκέλε απφ ηνπο γνλείο, ζε 5 απηηζηηθά παηδηά θαη πέηπραλ θαηάθηεζε θάπνησλ βαζηθψλ επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ ζηνπο ηνκείο ηνπ εθθξαζηηθνχ, πξνζιεπηηθνχ θαη κηκεηηθνχ ιφγνπ. εκαληηθή βειηίσζε ζηελ επηθνηλσλία ζεκεηψζεθε θαη ζηελ έξεπλα ησλ Luiselli et al. (2000) ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ 16 παηδηά κε απηηζκφ θαη νη γνλείο ηνπο νη νπνίνη αλέιαβαλ ηελ παξέκβαζε. Ζ βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε ησλ Reichow, Barton, Boyd θαη Hume (2012) ππνγξακκίδεη επίζεο ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ ΠΔΠ, αλαθέξνληαο δπν ζρεηηθά πξφζθαηεο έξεπλεο πνπ, εληφο άιισλ, ζεκείσζαλ αλάπηπμε ησλ γισζζηθψλ θη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ ησλ ζπκκεηερφλησλ (Cohen, 2006. Remington, 2007). Σέινο, δελ πξέπεη λα παξαιείςνπκε ηελ κειέηε πεξίπησζεο ησλ Green, Brennan θαη Fein (2002) νη νπνίνη πεξηγξάθνπλ πψο 4 ρξφληα εθαξκνγήο ΠΔΠ ζην ζπίηη, ζπλέβαιιε δξακαηηθά ζηελ ζπλνιηθή αλάπηπμε ελφο λεπίνπ πνπ παξνπζίαδε απηηζηηθά ζπκπηψκαηα απφ ηελ ειηθία ηνπ ελφο έηνπο. 2.2.3 Πποζέγγιζη Λεκηικήρ ςμπεπιθοπάρ Ζ «Πξνζέγγηζε Λεθηηθήο πκπεξηθνξάο» (ΠΛ) είλαη κία ζπκπεξηθνξηζηηθή κέζνδνο, παξαθιάδη ησλ παξεκβάζεσλ ΠΔΠ, πνπ ζηνρεχεη απνθιεηζηηθά ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ ειιεηκκάησλ ζηνλ ηνκέα ηεο γιψζζα θαη ηεο επηθνηλσλίαο ζε παηδηά κε ΓΑΦ. Βαζίδεηαη ζηελ αλάιπζε ηεο ιεθηηθήο ζπκπεξηθνξάο ηνπ Skinner (1957) ν νπνίνο δηαρψξηζε ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ρξεζηκνπνηνχκε ηελ γιψζζα ζε ηέζζεξηο ιεθηηθέο ιεηηνπξγίεο: Mand skills: ε ηθαλφηεηα ηνπ λα δεηάκε θάηη πνπ επηζπκνχκε, είηε πξφθεηηαη γηα αληηθείκελν, δξαζηεξηφηεηα ή πιεξνθνξίεο. 17

Tact skills: ε ηθαλφηεηα λα θαηνλνκάδνπκε θαη λα πεξηγξάθνπκε αληηθείκελα, θαηαζηάζεηο θηι. Echoic skills: ε ηθαλφηεηα λα επαλαιακβάλνπκε ιέμεηο ή θξάζεηο πνπ καο ιέλε. Intraverbal skills: ε ηθαλφηεηα ηνπ λα απαληάκε θαη λα ζέηνπκε εξσηήζεηο, ε νπνία είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκε γηα ηελ δηεμαγσγή κηαο ζπδήηεζεο. Καηά ηνλ Skinner, νη δεμηφηεηεο, πνπ κφιηο πεξηγξάθεθαλ, ζπκβάιινπλ θαζνξηζηηθά ζηελ δηακφξθσζε ηνπ εθθξαζηηθνχ ιφγνπ. ηελ ΠΛ, ν θχξηνο ζηφρνο ηεο παξέκβαζεο είλαη ε ελίζρπζε ηνπ εθθξαζηηθνχ ιφγνπ ησλ απηηζηηθψλ παηδηψλ θαη δίλεηαη κηθξφηεξε ζεκαζία ζηελ αλάπηπμε δεμηνηήησλ πξνζιεπηηθνχ ιφγνπ, φπσο ζπκβαίλεη ζε παξεκβάζεηο ηχπνπ ΔΓΓ. Καζψο ινηπφλ, ν βαζηθφο ζθνπφο είλαη ε αλάπηπμε εθθξαζηηθψλ γισζζηθψλ ηθαλνηήησλ ρξεζηκνπνηνχληαη θαη εθαξκφδνληαη πνιιέο δηαθνξεηηθέο κνξθέο επηθνηλσλίαο αλάινγα κε ηηο γισζζηθέο ηθαλφηεηεο ησλ παηδηψλ. Γηα παξάδεηγκα, ε ηθαλφηεηα ζπκκεηνρήο ζε κηα ζπδήηεζε απνηειεί θαίξην ζηφρν ηεο παξέκβαζεο θαη κπνξεί λα επηηεπρζεί είηε κε ηελ ρξήζε πξνθνξηθνχ ιφγνπ, ζε ιεθηηθά παηδηά, είηε κε ελαιιαθηηθέο κεζφδνπο επηθνηλσλίαο φπσο είλαη ε λνεκαηηθή γιψζζα θαη ε επηθνηλσλία κέζσ αληαιιαγήο εηθφλσλ (PECS) (βι. ζηε ζπλέρεηα, Κεθ. 5), ζε κε-ιεθηηθά παηδηά. Γηα ηνλ ιφγν απηφ, ε παξέκβαζε ΠΛ είλαη θαηάιιειε γηα θάζε γισζζηθφ επίπεδν πνπ κπνξνχκε λα ζπλαληήζνπκε ζηελ ΓΑΦ (Barbera & Rasmussen, 2007). Ζ κέζνδνο ΠΛ ζπρλά εθαξκφδεηαη ζε πξνγξάκκαηα ΠΔΠ ηα νπνία ζηνρεχνπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ζπλφινπ ησλ ζπκπησκάησλ πνπ ζπλαληάκε ζηελ ΓΑΦ. Σν 1993 νη Williams θαη Greer πξνζάξκνζαλ ηελ αλάιπζε ησλ ιεθηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ Skinner θαη ηελ εθάξκνζαλ ζε 3 εθήβνπο κε απηηζκφ, ζε πξφγξακκα παξέκβαζεο πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ. ηελ ελ ιφγσ κειέηε, ε νπνία απνηειεί ηε κνλαδηθή έγθπξε εκπεηξηθή ζηήξημε ηεο ελ ιφγσ κεζφδνπ, ζπλέθξηλαλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο παξέκβαζεο ΠΛ ζε ζρέζε κε κηα πην παξαδνζηαθή κέζνδν παξέκβαζεο πνπ ζηεξηδφηαλ πεξηζζφηεξν ζηελ δηδαζθαιία γισζζνινγηθψλ ζηνηρείσλ φπσο ε ρξήζε αλησλπκηψλ, επηζέησλ θα. Ζ ΠΛ απνδείρζεθε απνηειεζκαηηθφηεξε, θαζψο νη ζπκκεηέρνληεο ζεκείσζαλ πξφνδν ζηνλ ηνκέα ηεο επηθνηλσλίαο θαηά ηελ εθαξκνγή ηεο. Λίγν αξγφηεξα, ην 1998 νη Sundberg θαη Michael έζεζαλ, νπζηαζηηθά, ηελ αλάπηπμε ησλ δεμηνηήησλ mand, tact, echoic 18

θαη intraverbal, σο ηνλ ζθνπφ ηεο παξέκβαζεο ζηνλ ηνκέα ησλ γισζζηθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ ηθαλνηήησλ. Ζ ΠΛ αθνινπζεί ηελ ίδηα ινγηθή ησλ ζπκπεξηθνξηζηηθψλ παξεκβάζεσλ θαη ελζσκαηψλεη αξθεηά ζηνηρεία ηεο ΔΓΓ. Γειαδή, ε εθπαίδεπζε αθνινπζεί θαη εδψ ην ηξίπηπρν θίλεηξν-ζπκπεξηθνξά-επηβξάβεπζε πνπ απνηειεί ηνλ ζθειεηφ απηνχ ηνπ είδνπο παξεκβάζεσλ. ηελ ΠΛ ε παξέκβαζε μεθηλά κε ηελ εθπαίδεπζε ηεο δεμηφηεηαο mand. Όηαλ επηηεπρζεί απηφο ν ζηφρνο, ηφηε ε παξέκβαζε κπνξεί λα πξνρσξήζεη ζηελ ελίζρπζε ησλ ππφινηπσλ επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ (tact, echoic, intraverbal) ζηηο νπνίεο επηθεληξψλεηαη. Όια ηα βήκαηα ηεο κεζφδνπ πεξηγξάθνληαη κε ιεπηνκέξεηα απφ ηηο Barbera θαη Rasmussen (2007): Δθπαίδεπζε mand : Αξρηθά, ν ζεξαπεπηήο ζπγθεληξψλεη ζηνλ ρψξν ηεο παξέκβαζεο, ηα αληηθείκελα ή θαγψζηκα ηεο πξνηίκεζεο ηνπ παηδηνχ ηα νπνία ζα ρξεζηκνπνηεζνχλ σο επηβξάβεπζε, ηα νπνία νλνκάδνληαη «εληζρπηέο». Ζ επηζπκία ηνπ παηδηνχ λα ηνπ ιάβεη ηνλ εληζρπηή πνπ, πξνζρεδηαζκέλα, έρεη ηνπνζεηεζεί ζηνλ ρψξν, απνηειεί ην θίλεηξν πνπ ζα σζήζεη ην παηδί λα επηθνηλσλήζεη κε ηνλ ζεξαπεπηή γηα λα δεηήζεη απηφ πνπ ζέιεη. Δίλαη ινηπφλ ζεκαληηθφ, ζηελ αξρή ηεο παξέκβαζεο, ηα αληηθείκελα-εληζρπηέο λα βξίζθνληαη ζην νπηηθφ πεδίν ηνπ παηδηνχ. Όηαλ ην παηδί δείμεη επηζπκία γηα θάπνην εληζρπηή, ν ζεξαπεπηήο εθκεηαιιεχεηαη ηελ επθαηξία γηα λα δηδάμεη ζην παηδί ην φλνκα ηνπ επηζπκεηνχ αληηθεηκέλνπ ή θαγεηνχ, επαλαιακβάλνληαο αξθεηέο θνξέο ηε ιέμε. ηφρνο είλαη λα ρξεζηκνπνηήζεη ην παηδί, ηειηθά, ηελ ιέμε γηα λα δεηήζεη ην αληηθείκελν-εληζρπηή. Μφιηο απηφ ζπκβεί, ηφηε ν ζεξαπεπηήο επηβξαβεχεη ην επίηεπγκα ηνπ παηδηνχ δίλνληαο ηνπ ηνλ εληζρπηή, δείρλνληαο ελζνπζηαζκφ θαη επαηλψληαο ην. ηελ πεξίπησζε πνπ ην παηδί είλαη κε-ιεθηηθφ θαη δελ απνθξίλεηαη ζηελ παξέκβαζε, ηφηε αληί γηα ηελ εθκάζεζε ηεο ιέμεο, ν ζεξαπεπηήο πξνρσξά ζηελ ρξήζε λνεκαηηθήο γιψζζαο ή ζπζηήκαηνο επηθνηλσλίαο κε εηθφλεο (PECS). Δπνκέλσο αληί γηα ιέμε, παξέρεηαη ζην παηδί, κέζσ ηεο ίδηαο δηαδηθαζίαο, ην αληίζηνηρν λφεκα ή ε αληίζηνηρε εηθφλα. Δθπαίδεπζε tact : ηφρνο είλαη λα απνθηήζεη ην παηδί ηελ ηθαλφηεηα λα νλνκάδεη ηα εξεζίζκαηα πνπ βξίζθνληαη ζην πεξηβάιινλ ηνπ: αληηθείκελα, εηθφλεο, ήρνπο, κπξσδηέο. ε απηφ ην θνκκάηη ηεο παξέκβαζεο, ρξεζηκνπνηνχληαη πεξηζζφηεξν νη εηθφλεο ησλ αληηθεηκέλσλ-εληζρπηψλ πνπ αμηνπνηήζεθαλ θαηά ηελ εθπαίδεπζε mand, θαη φρη ηφζν ηα ίδηα 19

ηα αληηθείκελα. Ο ζεξαπεπηήο δείρλεη κηα εηθφλα ζην παηδί θαη ηνπ θάλεη ηελ εξψηεζε «Ση είλαη απηφ;». Δάλ ην παηδί δψζεη ιάζνο απάληεζε, ηφηε ν ζεξαπεπηήο ην πξνηξέπεη ιέγνληαο ηνπ ηελ ζσζηή απάληεζε. Κάζε θνξά πνπ ην παηδί δίλεη ηελ επηζπκεηή απάληεζε, δειαδή θαηνλνκάζεη ζσζηά απηφ πνπ βιέπεη, ηφηε επηβξαβεχεηαη. Ζ δηαδηθαζία επαλαιακβάλεηαη κέρξη ην παηδί λα απαληήζεη ζσζηά ρσξίο ηελ πξνηξνπή ηνπ ζεξαπεπηή. Δίλαη ζεκαληηθφ λα απνθηεζνχλ νη δεμηφηεηεο mand θαη tact ρξεζηκνπνηψληαο ηνπο ίδηνπο εληζρπηέο, θαζψο θάηη ηέηνην είλαη πνιχ ρξήζηκν θαη βνεζεηηθφ γηα ηελ παξέκβαζε. Δθπαίδεπζε echoic :Ζ εθπαίδεπζε ζηελ επαλάιεςε ιέμεσλ ή θξάζεσλ απφ ην παηδί, ζηνρεχεη φρη κφλν ζηνλ εκπινπηηζκφ ηνπ εθθξαζηηθνχ ηνπ ιεμηινγίνπ, αιιά θαη ζηελ βειηίσζε ηεο άξζξσζεο ηνπ παηδηνχ. ε απηφ ην ζηάδην, ν ζεξαπεπηήο δελ ρξεζηκνπνηεί ζε κεγάιν βαζκφ ηα αληηθείκελα ή ηηο εηθφλεο ηνπο. Αληηζέησο, είλαη πξνηηκφηεξν απηά λα κελ ππάξρνπλ ζην νπηηθφ πεδίν ηνπ παηδηνχ δηφηη πξνθαιείηαη ζχγρπζε σο πξνο ην πνηνο είδνο δεμηφηεηαο δηδάζθεηαη. Γειαδή, κε ηελ θπζηθή παξνπζία ελφο αληηθεηκέλνπ, ίζσο εληζρχνληαη πεξηζζφηεξν νη δπν πξνεγνχκελεο δεμηφηεηεο ηεο γισζζηθήο παξέκβαζεο, mand θαη tact. Ζ δηαδηθαζία πνπ αθνινπζεί ν ζεξαπεπηήο είλαη ε εμήο: δείρλεη ζην παηδί έλα αληηθείκελν/εηθφλα, έπεηηα ην θξχβεη απφ ην νπηηθφ ηνπ πεδίν θαη πξνθέξεη ηελ ιέμε ηελ νπνία επηζπκεί λα επαλαιάβεη ζαλ ερψο ην παηδί. ηφρνο, δειαδή, είλαη λα επαλαιεθζεί ε ιέμε ρσξίο ην παηδί λα βιέπεη ην ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν. Καη ζε απηφ ην ζηάδην ηεο εθπαίδεπζεο ρξεζηκνπνηνχληαη πξνηξνπέο θαη ην ζχζηεκα επηβξάβεπζεο κε επαίλνπο ή άιινπ είδνπο εληζρπηέο. Δθπαίδεπζε intraverbal : Ζ απφθηεζε ησλ δεμηνηήησλ απηψλ είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκεο θαη ε εθπαίδεπζε πεξλάεη απφ νξηζκέλα ζηάδηα ψζπνπ λα κπνξεί ην παηδί λα απαληά ζε απιέο εξσηήζεηο θαη, νπζηαζηηθά, λα ζπκκεηέρεη ζε κηα ζπδήηεζε. Σν πξψην ζηάδην ηεο εθπαίδεπζεο απνηειείηαη απφ ηελ πξνθνξηθή ζπκπιήξσζε κηαο πξφηαζεο. Υξεζηκνπνηνχληαη ηξαγνπδάθηα ηα νπνία είλαη γλσζηά ζην παηδί θαη ηα αθνχεη ζπρλά. Απηφ πνπ θάλεη ν ζεξαπεπηήο είλαη λα μεθηλήζεη λα ηξαγνπδάεη έλαλ ζηίρν, παξαιείπνληαο κηα ιέμε, ζπρλά ηελ ηειεπηαία, ε νπνία είλαη ζεκαληηθφ λα είλαη έλα νπζηαζηηθφ ην νπνίν αλήθεη ζην ήδε θαηεθηεκέλν ιεμηιφγην ηνπ παηδηνχ κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο tact. Όηαλ ην παηδί θαηαθέξεη λα ζπκπιεξψλεη ηνπο ζηίρνπο ηνπ ηξαγνπδηνχ, ηφηε ν ζεξαπεπηήο πξνρσξά ζε κηα παξφκνηα δηαδηθαζία, ρξεζηκνπνηψληαο πηα κηθξέο πξνηάζεηο παξαιείπνληαο θαη πάιη θάπνην 20

νπζηαζηηθφ ην νπνίν ην παηδί ήδε γλσξίδεη. Σν ηειεπηαίν ζηάδην είλαη ν ζεξαπεπηήο λα απεπζχλεη πηα ζην παηδί εξσηήζεηο, αληί γηα θαηαθαηηθέο πξνηάζεηο. ε φια ηα ζηάδηα ηεο εθπαίδεπζεο ν ζεξαπεπηήο κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεί εηθφλεο ησλ αληηθεηκέλσλ ψζηε λα πξνηξέπεη ην παηδί λα δψζεη ηελ ζσζηή απάληεζε. Φπζηθά θάζε ζσζηή απάληεζε επηβξαβεχεηαη κε ηνπο αγαπεκέλνπο εληζρπηέο ηνπ παηδηνχ. 1 ν ζηάδην: «Ήηαλ έλα κηθξφ» 2 ν ζηάδην: «Πάκε ζην λεζί κε ην» 3 ν ζηάδην: «Με ηη πάκε ζην λεζί;» Έσο ηψξα, νη έξεπλεο πνπ εθαξκφδνπλ απνθιεηζηηθά παξέκβαζε ΠΛ είλαη δπζεχξεηεο. Παξά ηελ χπαξμε θάπνησλ επηζηεκνληθψλ ελδείμεσλ ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο ηεο ρξήζεο ζθηλλεξηαλήο αλάιπζεο ηεο ιεθηηθήο ζπκπεξηθνξάο (Cautilli, 2006), απαηηείηαη ε πξαγκαηνπνίεζε ζρεηηθψλ εξεπλψλ πνπ ζα ππνζηεξίμνπλ πεξαηηέξσ ηελ ΠΛ σο κηα ηδηαίηεξα ρξήζηκε κέζνδν παξέκβαζεο ζηνλ ηνκέα ηεο αλάπηπμεο ηεο γιψζζαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο ζηνλ απηηζκφ (Carr & Firth, 2005). 21

ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΣΡΗΣΟ ΑΝΑΠΣΤΞΗΑΚΔ ΠΑΡΔΜΒΑΔΗ Οη αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο ρξεζηκνπνηνχλ σο ζεσξεηηθή βάζε ηνπο ηηο αλαπηπμηαθέο ζεσξίεο θαη ηείλνπλ λα αθνινπζνχλ ζηελ πξάμε φζα γλσξίδνπκε ζρεηηθά κε ηελ θπζηνινγηθή αλάπηπμε ηνπ αλζξψπνπ. χκθσλα κε απηφ ην ζεσξεηηθφ ππφβαζξν, θάζε αλζξψπηλε δεμηφηεηα θαη ιεηηνπξγία αλαπηχζζεηαη αθνινπζψληαο κηα ζπγθεθξηκέλε πνξεία ζηα ηππηθψο αλαπηπζζφκελα παηδηά. Κάζε ηππηθά αλαπηπζζφκελν παηδί θαηαθηά θάπνηα αλαπηπμηαθά νξφζεκα, φπσο νλνκάδνληαη, αλάινγα κε ηελ ειηθία ηνπ, θαη θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ, νη δεμηφηεηεο πνπ απνθηά γίλνληαη φιν θαη πην ζχλζεηεο (Singleton & Shulman, 2013). Ωζηφζν, ηα παηδηά κε αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο, δελ αθνινπζνχλ ηελ ηππηθή πνξεία αλάπηπμεο θαη εκθαλίδνπλ ειιεηκκαηηθέο ιεηηνπξγίεο ζε δηάθνξνπο ηνκείο. ηηο πεξηπηψζεηο απηέο νη εηδηθνί πξέπεη λα παξέκβνπλ γηα λα βειηηψζνπλ ή λα απνθαηαζηήζνπλ ηηο δεμηφηεηεο νη νπνίεο δελ αλαπηχζζνληαη νκαιά. χκθσλα κε ηελ θηινζνθία ησλ αλαπηπμηαθψλ παξεκβάζεσλ, ζηηο πεξηπηψζεηο δηαηαξαρψλ, φπσο ν απηηζκφο, ε αληηκεηψπηζε ησλ εθάζηνηε ειιεηκκάησλ πξέπεη λα βξίζθεη ηνλ δξφκν ηεο αθνινπζψληαο ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αλαπηχζζεηαη θπζηνινγηθά θάζε άηνκν κέζα ζην θνηλσληθφ ηνπ πεξηβάιινλ (Casenhiser, Shanker, Stieben, 2011). Οη αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο δηαθέξνπλ ζεκαληηθά απφ ηηο ζπκπεξηθνξηζηηθέο, θαζψο δελ ζηνρεχνπλ απιά ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο έθθαλζεο θάπνηαο ειιεηκκαηηθήο ή πξνβιεκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Αληίζεηα, ν εηδηθφο ζηελ αλαπηπμηαθή παξέκβαζε, πξνζπαζεί λα εληνπίζεη ηελ αηηία ηεο έθθαλζεο ηνπ πξνβιήκαηνο, ζηεξηδφκελνο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αλαπηχζζεηαη θάζε δεμηφηεηα θαη ζηα δνκηθά ηεο ζηνηρεία. Γίλεη έκθαζε ζηελ νπζία ηεο θάζε ιεηηνπξγίαο θαη πξνζπαζεί λα ηελ εληζρχζεη πξνζαξκφδνληαο ηελ παξέκβαζε ζηηο αλάγθεο θαη ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηνπ παηδηνχ κε ΓΑΦ. Παξαηεξεί ηα αηνκηθά ζηνηρεία ηνπ 22

θάζε παηδηνχ θαη εληνπίδεη πνην είλαη ην επίπεδν αλάπηπμεο ηνπ ζε άιιεο, πην επξείεο, αλαπηπμηαθέο ιεηηνπξγίεο (Singleton & Shulman, 2013). 3.1 Αναπηςξιακέρ παπεμβάζειρ ζηον αςηιζμό Οη αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο ζηελ ΓΑΦ ηνλίδνπλ ηδηαίηεξα ηελ ζρέζε παηδηνχγνλέα θαη ηελ κεηαμχ ηνπο αιιειεπίδξαζε, παίξλνληαο ζηνηρεία απφ ηελ «δψλε ηεο επηθείκελεο αλάπηπμεο» ηεο αλαπηπμηαθήο ζεσξίαο ηνπ Vygotsky (1978), ζχκθσλα κε ηελ νπνία, φια ηα παηδηά ρξεηάδνληαη ηελ δηακεζνιάβεζε άιισλ, πην έκπεηξσλ αηφκσλ ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα αλαπηπρζνχλ ζε θάζε αλαπηπμηαθφ ζηάδην απφ ην νπνίν πεξλνχλ. Αθνινπζψληαο, ινηπφλ, απηφ ην ζθεπηηθφ, νη αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο ελζαξξχλνπλ ηηο δηαπξνζσπηθέο δηαδηθαζίεο θαη θέξλνπλ ζην πξνζθήλην ηελ θαζεκεξηλή αιιειεπίδξαζε ηνπ απηηζηηθνχ παηδηνχ κε ηνπο ελήιηθεο ηνπ πεξηβάιινληνο ηνπ, ζε κηα πξνζπάζεηα λα εληζρπζεί ε αλάπηπμε ηνπ ζηνπο ειιεηκκαηηθνχο ηνκείο, μεθηλψληαο απφ ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζεκαληηθφηεξσλ ειιεηκκάησλ, ηα νπνία θαη επζχλνληαη γηα ηηο εθθάλζεηο ηεο απηηζηηθήο δηαηαξαρήο. Με ιίγα ιφγηα, πξφθεηηαη γηα κηα θαηεγνξία λαηνπξαιηζηηθψλ παξεκβάζεσλ νη νπνίεο ζπκπεξηιακβάλνπλ δηαδηθαζίεο πνπ πξνάγνπλ ηελ επηθνηλσλία θαη ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε (Nind & Powell, 2000). 3.2 Αναπηςξιακέρ παπεμβάζειρ ζηην γλώζζα και ηην επικοινωνία Καζψο νη αλαπηπμηαθέο παξεκβάζεηο (ΑΠ) ρξεζηκνπνηνχλ ζε κεγάιν βαζκφ ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε, απφ ηε θχζε ηνπο ζηνρεχνπλ πην άκεζα ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ ησλ απηηζηηθψλ παηδηψλ ζηνλ θνηλσληθφ ηνκέα θαη ζηνλ ηνκέα ηεο γιψζζαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο, νη νπνίνη είλαη, αλαληίξξεηα, δχν ηνκείο ζηελά ζπλδεδεκέλνη κεηαμχ ηνπο. Ζ θνηλσληθή αλάπηπμε θαη ε αλάπηπμε ηεο επηθνηλσλίαο θαη ηεο πξαγκαηνινγηθήο ρξήζεο ηεο γιψζζαο, βξίζθνληαη ζην επίθεληξν απηψλ ησλ παξεκβάζεσλ (Casenhiser et al., 2011). Αθξηβψο γηα απηφ ην ιφγν, νη ΑΠ είλαη επίζεο γλσζηέο κε ηνλ δεπηεξεχνληα φξν «αλαπηπμηαθέο θνηλσληθν-πξαγκαηνινγηθέο παξεκβάζεηο». Ο φξνο απηφο πξνέθπςε ην 1998, φηαλ νη Prizant θαη Wetherby εηζήγαγαλ ζην πεδίν ησλ παξεκβάζεσλ ζηε ΓΑΦ, κηα λέα πξνζέγγηζε ε νπνία επηθεληξψλεηαη ζηελ απφθηεζε θνηλσληθψλ θαη πξαγκαηνινγηθψλ 23