ΠΑΝΕΠΙΤΗΜΙΟ: ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΧΟΛΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΑ: Στέφανος Κρανάς Α. Μ.

ΠΑΝΕΠΙΤΗΜΙΟ: ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΧΟΛΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΤΜΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΑ: Στέφανος Κρανάς Α. Μ.: 8949 ΕΞΑΜΗΝΟ: Δ ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Α. ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΙ Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 2η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ. ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΟΥ ΜΑΡΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΙΓΑΙΑΚΕΣ ΤΟΥ ΕΠΙΡΡΟΕΣ 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1) Εισαγωγή...3 2) Γεωφυσικό περιβάλλον...3 3)Η δυναστεία...5 4)Το Ανάκτορο...5 5) Η Μνημειακή Ζωγραφική του Ανακτόρου...8 6) Η εξέδρα και η τεχνοτροπία της...10 7) Στοιχεία επιρροών...11 8) Συμπεράσματα...12 Βιβλιογραφία...21 2

1) Εισαγωγή Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι το Mari, σημερινό Tell Ηariri στην Συρία, ιδρύθηκε γύρω στα 2900 π.χ. και ότι είχε χτιστεί πάνω σε ανέπαφα εδάφη σύμφωνα με μια κυκλική κάτοψη σχεδόν 1,920 μέτρα σε διάμετρο 1. Πολιτικές σκοπιμότητες συντέλεσαν στην δημιουργία της πόλης. Παρά τις δυσκολίες για την θεμελίωση, το κέντρο αυτό θα ήταν σημαντικό στρατηγικό σημείο στο βόρειο τμήμα του Ευφράτη, καθώς θα έλεγχε την εμπορική κίνηση από και προς την Συρία και την Μεσοποταμία. Έτσι θα μπορούσε να εξασφαλίσει τον συνεχή ανεφοδιασμό της πόλης με μεταλλουργικά προϊόντα, τα οποία ήταν αναμφισβήτητα η πηγή του πλούτου της. Τρεις φάσεις πολυετούς κατοίκησης μπορούμε να διακρίνουμε στην τοποθεσία Mari (Tell Hariri), από τις οποίες σε μεγαλύτερο βαθμό διατηρημένη είναι η φάση 2 (City 2). Ανάμεσα σε αυτές τις φάσεις η πόλη παρέμενε εγκαταλελειμμένη για μεγάλο χρονικό διάστημα, ακόμα και αιώνες. Η τρίτη φάση αποτελεί την τελευταία φάση του Mari. Σε αυτή την φάση έχουμε την ανοικοδόμηση της πόλης πάνω στα ερείπια της δεύτερης φάσης 2. Γνωστή και ως περίοδος περίοδος των Shakkanakku (=κυβερνήτη) και των Αμοριτών (2200-1750 π.χ.), καθώς οι δυο δυναστείες αυτές διατήρησαν την εξουσία κατά την περίοδο 2200-1750 π.χ. Εποχή κατά την οποία το Mari δημιούργησε μια πρωτότυπη τέχνη, η οποία όμως δεν πρόλαβε να ανθίσει πλήρως, καθώς διεκόπη απότομα από την κατάλυση της δυναστείας των Αμοριτών. Ο τελευταίος δυνάστης των Αμοριτών, ο ονομαζόμενος Zimrilim, παρέμεινε για πολλά χρόνια μονάρχης του Μάρι, έως την καταστροφή και την πυρπόληση του Μάρι από τον Χαμουραμπί. Σε αυτήν την εργασία θα πραγματευτούμε το ανάκτορο του Μάρι, το οποίο λειτούργησε ως δίαυλος μεταξύ της Μεσοποταμίας και της Μεσογείου μέσω των εμπορικών αρτηριών. Κυρίως, θα παρατηρήσουμε την αρχιτεκτονική και τις τέχνες που βρέθηκαν σε αυτή την τελική φάση και θα γίνει μια προσπάθεια αναζήτησης πολιτισμικών χαρακτηριστικών όμοιων με τον χώρο της Μεσογείου. 2) Γεωφυσικό περιβάλλον Στην περιοχή της Μεσοποταμίας αναπτύχθηκε ένας από τους αρχαιότερους και σπουδαιότερους πολιτισμούς της αρχαιότητας. Η Μεσοποταμία, η οποία πήρε το όνομα της λόγω των υδάτινων αρτηριών, του Τίγρη (1.950χλμ.) και του Ευφράτη (2.760 χλμ.) 3. Το επίθετο Μεσοποταμία προέρχεται από τα δυο συνθετικά μέσος + ποταμός, που ερμηνεύεται «ο ανάμεσα σε ποταμούς». Οι αρχαίες αυτές αρτηρίες πηγάζουν από τη Δυτική Μικρά Ασία (Ανατολία), δημιουργούν περάσματα δια μέσου των βόρειων οροσειρών και της Σύρο-αραβικής τράπεζας περάσματα, που οδηγούν προς νότο, προς την χαμηλή Μεσοποταμία. Οι εκβολές των ποταμών τοποθετούνται στην χαμηλή ή νότια Μεσοποταμία και εκχύνονται στον Περσικό κόλπο. Οι ποταμοί ζωογονούν την περιοχή και η έλλειψη τους θα είχε ως συνέπεια η περιοχή να είναι στεππώδης και ερημική. Σήμερα την περιοχή της Μεσοποτάμιας και μιας ευρύτερης γεωγραφικής έκτασης γύρω από αυτή καταλαμβάνει το Ιράκ. Η καθαυτή έννοια της λέξης Ιράκ είναι «βαθούλωμα, βαθύπεδο» στα αραβικά και αναφέρεται κυρίως στο μεσοποταμιακό βαθύπεδο, τη μεγάλη προχωσιγενή περιοχή που διασχίζεται από τους δυο ποταμούς. Στο ανατολικό τμήμα υψώνονται τα βουνά του Ταύρου και του Ζάγρου έως τα 3.500 μέτρα σχηματίζοντας ένα γιγαντιαίο ουράνιο τόξο ορεινών αλυσίδων με διεύθυνση αρχικά από τα δυτικά στα ανατολικά και στην συνέχεια από τα βορειοδυτικά στα νοτιοανατολικά, μέχρι τον Περσικό κόλπο. Στα δυτικά και στα νοτιοδυτικά της περιφέρειας της Μεσοποταμίας απλώνονται, αντίθετα, οι ερημικές εκτάσεις. 1 Aruz J. και Wallenfels R., 2003, Art of the first cities: The Third Millennium B.C from the Mediterranean to the Indus, Cities of the north, σελ.135-138, συγκεκριμένα σελ.136. 2 Aruz J. και Wallenfels R, 2003, Art of the first cities: The Third Millennium B.C from the Mediterranean to the Indus, Cities of the north, σελ.135-138. 3 Δημητράκου Δ. Σ., 1973, Παγκόσμιος γεωγραφία Άτλας, τόμος 4, ΑΣΙΑ, Ιράκ, σελ. 9-14, συγκεκριμένα σελ. 9-11. 3 Εικόνα 1: Γεωφυσικός χάρτης της Μεσοποταμίας και των περιοχών που την περιβάλλουν.

Η βόρεια Μεσοποταμία είναι ένα μονότονο οροπέδιο με μικρή κλίση, καλυμμένο από ένα προσχωματικό στρώμα, κάτω από το οποίο βρίσκονται τα πετρώματα που αποτελούν την κρυσταλλοπαγή βάση της Συρίας και της Αραβίας, η οποία τονίζεται περιστασιακά από μερικές παράλληλες ράχες, μαρτυρίας πρόσφατης ορεογένεσης. Στα πεδινά δεν είναι σπάνιοι οι λόφοι (tell), που αποτελούνται από τη συσσώρευση των ερειπίων αρχαίων οικισμών. Το υπόλοιπο τμήμα της βόρειας Mεσοποταμίας, με εξαίρεση τις λωρίδες που βρίσκονται κοντά στους ποταμούς, είναι ένα στεππικό τμήμα, προέκταση προς τα βορειοανατολικά του Αραβο-συριακού Χαμάντ, τμήματος της λεγόμενης Εύφορης Ημισελήνου. Η νότια Μεσοποταμία είναι περιοχή διαφορετική όσον αφορά το έδαφος, το κλίμα, τη βλάστηση 4. Οι κοιλάδες στο τμήμα αυτό διευρύνονται και οι ποταμοί επιβραδύνουν τον ρου τους. Πρόκειται για ένα τεράστιο δέλτα, με χαμηλούς και εκτεταμένους ορίζοντες. Αποτελείται από τις συνδυασμένες παροχές των δυο πολύ δραστήριων ποτάμιων συστημάτων, του Τίγρη-Ευφράτη και του Καρούν, ο οποίος πηγάζει από την οροσειρά του Ζάγρου. Σε μήκος 600χλμ. (ανάμεσα στην οροσειρά του Ζάγρου και στο οροπέδιο της Αραβίας) οι προσχωματικές εναποθέσεις έχουν γεμίσει το βαθύπεδο. Κατά τις πλημμύρες παρατηρούνται αλλαγές στον ρου των ποταμών, ενώ εκτεταμένες ζώνες κατακλύζονται από τα νερά. Όταν υποχωρούν τα ύδατα, επικρατεί ξηρασία 5. Οι αρδευόμενες ζώνες, που προχωρούν σαν σφήνες με στενές λωρίδες και προς τα βόρεια, διευρύνονται όλο και περισσότερο στην έξοδο του Τίγρη και του Ευφράτη στην πεδιάδα. Οι κάτοικοι αντιμετώπισαν την υδρογραφική αταξία της περιοχής από τα αρχαία χρόνια. 3) Η δυναστεία Στα μέσα του 19ου αιώνα π.χ. μια νέα δυναστεία εμφανίζεται στο Μάρι, και η πόλη ξεκίνησε τον πιο γόνιμο αιώνα της. Οι απαρχές της νέας δυναστείας εντοπίζονται στη Βορειοδυτική Συρία μεταξύ του Sim'alite τμήματος των αμοριτών, οι οποίοι είχαν κατακτήσει διάφορες πόλεις στην πεδιάδα του μέσου Ευφράτη πριν μόνιμα εγκατασταθούν στο Μάρι. Ο πρώτος ηγεμόνας που εντοπίζουμε ήταν ο Yahdun-Lim, ο οποίος εισήγαγε την Βαβυλωνιακή γλώσσα και τρόπο γραφής ως δημόσιο πρότυπο, συμπεριλαμβάνοντας την πρακτική της χρήσης της ονοματολογίας των χρόνων. Θέσπισε το Μάρι ως το κυρίαρχο κράτος του μέσου Ευφράτη, η κυριαρχία του οποίου εκτεινόταν τόσο στον απώτερο βορρά όσο στην συμβολή του Balikh, και καταδίωξε τους Υαμινίτες προς την ύστατη δύση έως τα όρη του Λιβάνου. Οικοδομικά έργα στην περιοχή, όπως αρδευτικά συστήματα και οχυρά, εδραίωσαν την επικυριαρχία του. Η επέκταση στην περιοχή της Habur δημιούργησε σύρραξη με τα νεοϊδρυθέντα βασίλεια της άνω Μεσοποταμίας. Ο Yahdun-Lim δολοφονήθηκε από συνωμοσία εντός του ανακτόρου, και ο υιός του Sumu-Yaman, δεν επέζησε για πολύ αργότερα. Δυο ή τρία χρόνια αργότερα, το 1795 π.χ, το Μάρι κατακτήθηκε από τον Shamsi-Adad, ο οποίος τοποθέτησε στον θρόνο τον νεαρό γιο του Yasmah-Addu 6. Ύστερα από την κατάρρευση του βασιλείου του Shamshi- Adad, ανήλθε στην εξουσία μια μεγαλεπήβολη προσωπικότητα, ο Zimri-Lim. Ο ίδιος συχνά διακήρυττε ότι ήταν υιός του Yahdun-Lim, αμφιλεγόμενο θέμα λόγω έλλειψης πηγών, ενώ το πιθανότερο είναι ο ίδιος να ήταν εγγονός ή ανιψιός του. Μετά την στέψη του ξαναδημιούργησε ισχυρές σχέσεις με την Βαβυλώνα και το Allepo (Χαλέπι), επικυρωμένες μέσα από τον γάμο του με την πριγκίπισσα Shiptu. Το κράτος του περιλάμβανε την πεδιάδα του Ευφράτη μόλις στα νότια του Μάρι έως το σύνορο με το Χαλέπι και τη χαμηλή πεδιάδα της Χαμπούρ. Προς τον βορρά άσκησε έλεγχο μέσω των υπόδουλων του και κατέστησε σίγουρη την υποστήριξη των ανεξάρτητων ηγεμόνων. Στο 32 ο έτος του (1761 π.χ.), χρονολόγηση που δεν πρέπει να θεωρηθεί απόλυτη λόγω έλλειψης πηγών, ο Χαμουραμπί νίκησε τον Zimri-Lim και κατέκτησε το Μάρι 7. Δυο χρόνια μετά την κατάκτηση του Μάρι, για ανεξήγητους λόγους ο θυμός του επέστρεψε, έτσι ο Χαμουραμπί ισοπέδωσε το ανάκτορο και τα οχυρωματικά τείχη και ενσωμάτωσε την πεδιάδα του Ευφράτη έως το Μάρι στο κράτος του. 4 Παγκόσμιος γεωγραφικός Άτλας: Η σύγχρονη εικόνα του πλανήτη γη, εκδόσεις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΗ Α.Ε, σελ. 140-142. 5 Παγκόσμιος γεωγραφικός Άτλας: Η σύγχρονη εικόνα του πλανήτη γη, εκδόσεις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΗ Α.Ε, σελ. 142-143. 6 Marc Van De Mieroop, 2007, A History of the Ancient Near East ca. 3000-323 BC, Part I City-States: The near east in the Early Second Millennium, σελ.103-104. 7 ό.π. 4

4) Το Ανάκτορο Το παλάτι του Zimri-Lim είναι από τα καλύτερα αρχιτεκτονικά μνημεία της πρώιμης δεύτερης χιλιετίας, από αυτά που έχουν διασωθεί 8. Το ανάκτορο του Μάρι ήταν αναμφίβολα η κατοικία του Lakhdun-Lim, πατέρα του Zimri-Lim, αλλά, το μεγαλύτερο μέρος ήταν κτισμένο με πλίνθους σφραγισμένα με το όνομα του ίδιου του Zimri-Lim, συνεπώς, αυτός πρέπει να το επέκτεινε και να το ανοικοδόμησε 9. Καταστράφηκε από τον Χαμουραμπί λίγο μετά το 30 ο έτος του και ακριβώς αυτή η πυρπόληση, καταστροφή από τους στρατιώτες είχε ως αποτέλεσμα την διατήρηση του Ανακτόρου του Μάρι επί του Zimri-Lim. Οι αρχαιολογικές αναφορές του Parrot μας ενημερώνουν ότι σώζονταν τοίχοι 4μ. ενώ σε μερικά τμήματα τα 5μ., καθώς και τα ανώφλια μερικών εισόδων τα οποία ήταν άθικτα. Οι διαστάσεις του όλου κτηρίου είναι περίπου 200 Χ 120μ.. Το μεγαλύτερο μέρος του σχεδίου αποτελεί έναν πολλαπλασιασμό της βαβυλωνιακής κατοικίας, αποτελείται δηλαδή από έναν αριθμό δωματίων γύρω από μια ανοικτή αυλή. Όλα αυτά είναι βοηθητικά στο μεγάλο κεντρικό σύστημα των δωματίων υποδοχής και των θρησκευτικών ιερών 10. Εικόνα 2: Κάτοψη του ανακτόρου στο Μάρι. ᄃ Τα Μεσοποταμιακά ανάκτορα δεν ήταν απλές κατοικίες, τελετουργικά και διοικητικά κέντρα, αλλά παράλληλα περιλάμβαναν ναούς, αποθηκευτικούς χώρους και εργαστήρια για την κατασκευή πληθώρας προϊόντων. Έτσι, το ανάκτορο του Μάρι δεν αποτελεί εξαίρεση και ακολουθεί τους 8 Marc Van De Mieroop, 2007, A History of the Ancient Near East ca. 3000-323 BC, Part I City-States: The near east in the Early Second Millennium, σελ.103-104. 9 Κοντορλή-Παπαδοπούλου Λ.,2004, Πολιτισμοί των λαών της ανατολής: Αρχαία Μεσοποταμία μέρος ΙΙ,1,Σουμέριοι-Ακκάδες-Κασσίτες, Το ανάκτορο του Mari, σελ. 207-232, συγκεκριμένα σελ. 207. 10 Ο.π. 5

κανόνες αρχιτεκτονικής που κυριαρχούν την ανακτορική αρχιτεκτονική της Μεσοποταμίας. Το παλάτι ήταν το μεγαλοπρεπέστατο της εποχής του, καλύπτοντας μια περιοχή πάνω από είκοσι πέντε χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα, με περίπου τρεις χιλιάδες μονάδες, οι οποίες αποτελούνταν από δωμάτια, αυλές και διαδρόμους. Eάν υποθέσουμε την ύπαρξη δεύτερου ορόφου, υπόθεση αρκετά πιθανή, ο αριθμός αυτός θα πρέπει να διπλασιαστεί. Η οργάνωση του ανακτόρου είναι η εξής, αποτελείται από έξι τομείς οι οποίοι ομαδοποιoύνται σε δύο γενικά τμήματα 11. Ο πρώτος τομέας, ο οποίος καταλαμβάνει ολόκληρο το ανατολικό μισό του οικοδομήματος, περιλαμβάνει τον χώρο της εισόδου, όπου σύμφωνα με τον Parrot οι φρουροί ή οι φιλοξενούμενοι περνούσαν την ώρα τους παίζοντας επιτραπέζια παιχνίδια χαραγμένα στο δάπεδο 12. Επιπλέον, υπάρχει μια τεράστια αυλή (δωμάτιο αρ. 131) η οποία εξυπηρετούσε ως κεντρικός χώρος συνάθροισης, μια ναϊκή περιφέρεια προς τα νοτιοανατολικά, και στα νότια, αποθηκευτικοί χώροι για καθημερινές προμήθειες και την διανομή των μισθών. Η τοποθεσία της ναϊκής περιφέρειας είναι ασυνήθιστη για ένα Μεσοποταμιακό ανάκτορο. Θα μπορούσε να εξηγηθεί αν είχε ανεγερθεί πάνω από προηγούμενο ανάκτορο των μέσων της τρίτης χιλιετίας. Μια αποκλειστική θύρα παρέχει είσοδο στον δεύτερο τομέα. Ο τομέας αυτός περιλαμβάνει τα βασιλικά διαμερίσματα, τον διοικητικό χώρο, και προς τα βορειοδυτικά τα γυναικεία διαμερίσματα. Αυτά ομαδοποιούνται γύρω από τον διοικητικό τομέα, αποτελούμενο από μια αυλή (106), προθάλαμο (64), και το δωμάτιο του θρόνου (65). Επικοινωνία ανάμεσα στις διαφορετικές μονάδες, και μεταξύ του εδάφους και των ανώτερων επιπέδων, διαρθρώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε η κυκλοφορία προς και εκτός να ελεγχόταν αυστηρά 13. Ας παρακολουθήσουμε την διαδρομή όπως θα έπρεπε να ακολουθήσει ένας επισκέπτης για την μετακίνηση στους κύριους χώρους. Υπάρχει μια ευδιάκριτη είσοδος, στα βόρεια από έναν επιστρωμένο δρόμο ο οποίος περιστοιχίζει τον εξωτερικό οχυρωματικό τοίχο του συγκροτήματος. Προχωρώντας, εισέρχεται κάποιος σε προθάλαμο (156), μετά σε μια μεγάλη αυλή (154). Ο θύρες που ένωναν την αυλή με τα δωμάτια στα ανατολικά (ξενώνας για ξένους μεταφορείς και εμπόρους) και τα δωμάτια στα δυτικά ήταν πλήρως καλυμμένα. Η είσοδος σε αυτά τα δωμάτια ήταν δυνατή προχωρώντας νότια μέσα στην τεράστια αυλή 131. Η αυλή 131 ήταν η μεγαλύτερη στο ανάκτορο, με διαστάσεις κατά προσέγγιση 48 Χ 32.5 μέτρα, και εξυπηρετούσε ως ο κεντρικός σύνδεσμος για ολόκληρο το ανατολικό μισό του συγκροτήματος 14. Ο ξενώνας (158-167) ήταν πλήρης με οικιακά θραύσματα που μπορεί να υποδεικνύουν την χρήση του. Παραδείγματος χάριν, στο δωμάτιο 153 βρέθηκαν δυο γράμματα προς τον Yahdun-Lim και τριάντα λογιστικές πινακίδες σχετικά με σκεύη τροφής και ένα τροχό. Το στενό δωμάτιο (132) το οποίο ανοίγεται στα νότια της αυλής 131 με ημικυκλικό κλιμακοστάσιο ήταν ο χώρος ακροάσεων του βασιλιά, ο οποίος είχε μια πλίνθινη εξέδρα στο πίσω μέρος για τον θρόνο. Κάποιος μπορούσε να κατευθυνθεί στον εσωτερικό διοικητικό τομέα του ανακτόρου από την αυλή 131, μέσω μιας θύρας στην βορειοδυτική γωνία15. Οδηγούσε μέσω ενός λαβυρινθώδους διαδρόμου (114 και 112) στην κύρια είσοδο της αυλής 106, η οποία ήταν η κύρια είσοδος πάνω στον κεντρικό άξονα του σημαντικότερου τετραγώνου του ανακτόρου. Η αυλή 106 και τα δωμάτια 64, 65 και 66 στα νότια είναι πιθανό να κατασκευάστηκαν την ίδια χρονική περίοδο. Η αυλή 106, με το μισό μέγεθος της αυλής 131 αλλά τετράγωνης 11 Aruz J. & Benzel K. & Evans J. M., 2008, Beyond Babylon: Art, Trade, and diplomacy in the Second Millennium B.C, The Middle Bronze Age, σελ.13-85, συγκεκριμένα σελ. 27. 12 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 72. 13 Aruz J. & Benzel K. & Evans J. M., 2008, Beyond Babylon: Art, Trade, and diplomacy in the Second Millennium B.C, The Middle Bronze Age, σελ.13-85, συγκεκριμενα σελ. 27. 14 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 72. 15 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari,Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 74. 6

κάτοψης, ήταν διακοσμημένη με ζωγραφικό διάκοσμο16. Η γνωστή σκηνή Η ανακήρυξη του Zimri-Lim βρέθηκε κατά χώραν στον νότιο τοίχο της αυλής. Η αυλή 106 είναι γνωστή και ως Αυλή των Φοινίκων, περιείχε δέντρο το οποίο συμβόλιζε την ευεργεσία του βασιλιά προς τους υποτελείς του. Από την αυλή περνούσε κάποιος ανάμεσα από τη νότια πρόσοψη, η οποία ήταν πλούσια διακοσμημένη με τοιχογραφίες, οι οποίες εξιστορούν τις ιερές πράξεις του βασιλιά. Ένας επισκέπτης ύστερα θα εισέρχονταν σε έναν προθάλαμο (δωμάτιο 64), όπου θα περνούσε από άγαλμα θεότητας κρατώντας ένα αγγείο το οποίο διανέμει ζωοδόχα νερά 17. Από εκεί προχωρούσε προς την αίθουσα του θρόνου. Η αίθουσα του θρόνου δεν ήταν απλώς το μέρος όπου η μεγαλοπρέπεια του βασιλιά εκδηλωνόταν. Ήταν εμποτισμένη με μια ατμόσφαιρα ιερότητας, καθώς ο βασιλιάς παρουσιαζόταν ως ο μεσολαβητής μεταξύ των θεών και της ανθρωπότητας, για αυτό τον συσχέτιζαν με το θείο. Η αίθουσα του θρόνου ευφυώς εξέφραζε αυτή την λειτουργία, καθώς η τοποθέτηση του θρόνου είναι πανομοιότυπη με την τοποθέτηση του θείου θρόνου σε ένα ναό 18. 5) Η Μνημειακή Ζωγραφική του Ανακτόρου Στο εσωτερικό του ανακτόρου βρέθηκαν αρκετά λείψανα μνημειακής ζωγραφικής. Πέντε επιτοίχιες τοιχογραφίες από ολόκληρο το ανάκτορο, βρέθηκαν σε πέντε διαφορετικά δωμάτια. Μόνο τέσσερις από αυτές τις τοιχογραφίες, όμως, μπορούσαν να αποκατασταθούν. Από το δωμάτιο 132 έχουμε μια από τις μεγάλες τοιχογραφίες που σώζονται. Πρόκειται για τοιχογραφία η οποία διαρθρώνεται από πέντε σκηνές, οι οποίες είχαν καταρρεύσει κατά μήκος της νοτιοδυτικής γωνίας του δυτικού τοίχους. Είχε αποκατασταθεί σε ύψος τουλάχιστον 2.8 μέτρων και πλάτους 3.35 μέτρων, συνεπώς αναπαριστά μια σύνθεση ικανοποιητικού μεγέθους. Οι δυο μείζονες σκηνές απεικονίζουν δυο δογματικές σκηνές, με αφιερώσεις προς τους θεούς, σε πλαίσιο από μυθολογικά πλάσματα (εικ. 9). Πάνω και κάτω από τον διπλό πίνακα υπάρχουν μικρότεροι άντρες οι οποίοι προχωρούν σε βηματισμό με δέμα στην πλάτη τους και ένας άντρας που διαπερνάται από βέλη (εικ. 10). Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται σε αυτή την σύνθεση είναι το κόκκινο, το γκρι, το μαύρο, το κίτρινο και το άσπρο 19. Το περίγραμμα των μορφών καλύπτεται από μια πηχτή μαύρη γραμμή. Δυο ξεχωριστές συνθέσεις αποκαλύφθηκαν στο νότιο τέλος της αυλής με αριθμό 106. Η πρώτη, αποτελείται από πολλά θραύσματα τα οποία βρέθηκαν στα ερείπια, και ήταν μεγαλύτερων διαστάσεων από την τοιχογραφία του δωματίου 132. Η αποκατάσταση των θραυσμάτων παρουσιάζει ένα σχέδιο με πολλές σκηνές, στις οποίες άνδρες οδηγούν ζώα για θυσία σε παράταξη (εικ. 3). Μπροστά από την παράταξη απεικονίζεται μια μορφή σε κίνηση η οποία παρουσιάζεται σε πραγματική διάσταση σε αντίθεση με τις προηγούμενες. Η παράταξη αυτή είναι μια από ευρεία ποικιλία θεμάτων 20. Τα χρώματα παραμένουν ίδια με την τοιχογραφία του 132, εκτός από το κίτρινο. Εικόνα 3: Θραύσμα από την θυσιαστήρια σκηνή της αυλής 106. 16 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari,Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 72-74. 17 Aruz J. & Benzel K. & Evans J. M., 2008, Beyond Babylon: Art, Trade, and diplomacy in the Second Millennium B.C, The Middle Bronze Age, σελ.13-85, συγκεκριμένα σελ. 27. 18 Ο. π. 19 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 75. 20 Ο. π. 7

Εξαιρετικά διαφορετική σε στιλ αλλά και διευρυμένη χρήση χρωμάτων παρουσιάζει η δεύτερη σύνθεση από την αυλή 106, γνωστή και ως ο πίνακας της Στέψης (εικ. 11). Είναι η μόνη σύνθεση που βρέθηκε επί τόπου. Βρέθηκε στον νότιο τοίχο της αυλής 106, ακριβώς στα δυτικά από την θύρα που οδηγεί μέσα στο δωμάτιο 64. Όπως οι τοιχογραφίες από το δωμάτιο 132, αποτελείται από δύο σκηνές οι οποίες απεικονίζουν τη στέψη του βασιλιά από την θεότητα Istar, με την παρουσία άλλων θεοτήτων. Η σκηνή περιβάλλεται από μυθικά ζώα και δέντρα φοινίκων 21. Τέλος, βρέθηκαν αρκετές αποσπασματικές τοιχογραφίες από τα ερείπια στο δωμάτιο 220 (εικ. 18-21). Οι τοιχογραφίες μπορούν να χωριστούν στιλιστικά σε δυο κατηγορίες, η πρώτη με μορφές πραγματικών διαστάσεων, οι οποίες είναι όμοιες με την σκηνή παράταξης της αυλής 106, και η δεύτερη με μορφές παρόμοιες με εκείνες του δωματίου 132. Επιπλέον, οι πέντε τοιχογραφίες θα μπορούσαν να διαιρεθούν σε δύο γενικές κατηγορίες 22. Η πρώτη περιλαμβάνει τη σκηνή παράταξης από την αυλή 106 και τις μεγάλες μορφές από το δωμάτιο 220. Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει τη θρησκευτική σκηνή από το δωμάτιο 132 και την σκηνή της «Στέψης» από την αυλή 106. Η χρονολόγηση των τοιχογραφιών αποτελεί δύσκολη υπόθεση, καθώς σε αντίθεση με τα αγάλματα που έχουν βρεθεί στο ανάκτορο και προσφέρουν πληροφορίες για τους αναθέτες, οι τοιχογραφίες λόγω της φθοράς, αποκατάστασης που πιθανόν χρειάστηκαν, της έλλειψης πηγών και άλλων στοιχείων, είναι αδύνατο να τοποθετηθούν χρονικά. Εντούτοις, θα μπορούσαμε να καθορίσουμε μια γενική χρονική διαφορά μεταξύ τους. Η θυσιαστήρια σκηνή του 132 μαζί με σκηνές από το δωμάτιο 220 και την σκηνή της Στέψης είχαν ζωγραφιστή πάνω σε ένα λεπτό στρώμα κονιάματος από λάσπη. Εν αντιθέσει, η θυσιαστήρια σκηνή του 106 είχε ζωγραφιστή πάνω σε ένα παχύ στρώμα γύψινου κονιάματος, το οποίο χρησιμοποιήθηκε επίσης για τον ανατολικό, νότιο και δυτικό τοίχο της αυλής αυτής 23. Έτσι θα μπορούσαμε να εξάγουμε το συμπέρασμα ότι οι σκηνές στο ιερό, δωμάτιο 132, και η σκηνή της Στέψης πρέπει να είναι προγενέστερες των συνθέσεων με πηχτή στρώση κονιάματος. Υπόθεση του Moorgat ως προς την χρονολόγηση βασίζεται στον τρόπο απεικόνισης που επέλεξαν οι καλλιτέχνες τις εποχής να παρουσιάσουν τις συνθέσεις του ανακτόρου. Ενδιαφέρον άποψη αποτελεί η υπόθεση για την ταυτόχρονη χρήση της κατά κρόταφον απεικόνισης των κερασφόρων στεμμάτων στην περιοχή της Μεσοποταμίας. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι τα κερασφόρα στέμματα των θεοτήτων που παρουσιάζονται στην σκηνή της Στέψης είναι ζωγραφισμένα με την τεχνική της κατά κρόταφον απεικόνισης, μια τεχνική η οποία θεωρεί ότι μπορεί να χρονολογηθεί αρχικά στη στήλη του Χαμουραμπί (εικ. 8), η οποία δημιουργήθηκε στο 33ο ή 35ο έτος του Χαμουραμπί, συμπίπτει έτσι με τους τελευταίους μήνες του ανακτόρου στο Μάρι 24. Αντίθετα, οι θεότητες που απεικονίζονται στο δωμάτιο 132 αναπαρίστανται με κατενώπιον κερασφόρα στέμματα τα οποία, σε συνδυασμό με ολόκληρη την σύνθεση, οδηγούν σε μια καλλιτεχνική παράδοση εφαρμοζόμενη εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα κατά την διάρκεια της Τρίτης Δυναστείας της Ur. Πρόκειται, τέλος, για μια θεωρία, μια υπόθεση για την χρονολόγηση των τοιχογραφιών με βάση παρόμοιες στιλιστικές απεικονίσεις της περιόδου και δεν αποτελεί απόλυτα αποδεκτή θεωρία. Όσον αφορά την κοινή τοποθεσία στην οποία βρέθηκαν η θυσιαστήρια σκηνή και η σκηνή της «Στέψης», θα μπορούσε να δοθεί μια πιθανή ερμηνεία. Η σκηνή της στέψης θα πρέπει να ήταν η αρχική διακόσμηση του τοίχου, η οποία έπειτα καλύφθηκε από την πραγματικών διαστάσεων θυσιαστήρια σκηνή καθώς και άλλων σκηνών 25. Η επικάλυψη αυτή θα πρέπει να λειτούργησε ως προστασία για την σκηνή της στέψης. Η δυο σκηνές βρέθηκαν στην ίδια τοποθεσία άλλα τις χώριζε κονίαμα 25 εκατοστών. Τέλος, θα αναλύσουμε τις δυο μεγάλες συνθέσεις οι οποίες αποκαταστάθηκαν, η θυσιαστήρια σκηνή στο δωμάτιο 132 και η σκηνή της «Στέψης» στην αυλή 106. Πρώτα, θα αναλυθεί η σκηνή της «Στέψης» (εικ. 11), καθώς είναι η σκηνή που απεικονίζει τον βασιλιά να ευλογείται και να παραλαμβάνει από τη θεά τα εμβλήματα της εξουσίας του. Πρόκειται για έναν πλαισιωμένο πινάκα της 2ης χιλιτίας π.χ., ο οποίος βρέθηκε επί τόπου. Το κύριο θέμα αποτελεί η στέψη του Ζίμρι-Λιμ από μια θεότητα, την Ιστάρ, η οποία προσφέρει στον βασιλιά το σκήπτρο και το ραβδί, τα εμβλήματα της εξουσίας, όπως παρουσιάζονται και στην στήλη του Χαμουραμπί. Η σύνθεση χωρίζεται σε τρεις κάθετους πίνακες, με τους δυο πλάγιους να πλαισιώνουν τον εσωτερικό. Ο μεσαίος πίνακας χωρίζεται σε δυο οριζόντιους τομείς από έξι παράλληλες γραμμές διαφορετικού χρώματος. Στους δυο συμμετρικούς πλάγιους πίνακες βρίσκεται θεότητες Lama εκατέρωθεν του κεντρικού πίνακα, φοίνικες οι οποίοι βοηθούν στον χωρισμό της σύνθεσης, ένα σύνθετο δένδρο, και τέλος μυθολογικά πλάσματα. Στον κεντρικό πίνακα οι σκηνές δημιουργούνται πάνω σε κενό βάθος. Στην κεντρική σκηνή έχουμε την θεότητα Ιστάρ, η οποία ενώ πατάει πάνω σε ένα λιοντάρι εκτείνει το χέρι της προς τον βασιλιά για να του παραδώσει τα εμβλήματα της εξουσίας του. Ο βασιλιάς φαίνεται να σηκώνει το χέρι προς το στόμα σε εικαστική ένδειξη της 21 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 75-76. 22 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 76. 23 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 77. 24 Ο. π. 25 Maire-Henriette Gates, 1984, The palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, σελ. 70-87, συγκεκριμένα 78. 8

προσευχής. Η Ιστάρ φοράει το θεϊκό κράνος, εργαλεία εξέχουν από την πλάτη της και ένα μακρύ όπλο κρέμεται από το χέρι της. Δίπλα από τον βασιλιά και την Ιστάρ, όπως συνηθίζεται για την παρουσιάσει θνητών προς θεότητες, τοποθετείται μια Lama στα σουμεριακά και Lamassu στα ακκαδικά (εικ. 23, 24). Η θεότητα αυτή λειτουργεί ως μεσολαβητής ανάμεσα στο θνητό επίπεδο και στο θεϊκό. Είναι μια ανώνυμη θεότητα, η οποία πάντα παρουσιάζεται με το ένα ή και τα δυο χέρια σε στάση δέησης. Δίπλα από την Ιστάρ παρουσιάζεται μια κατώτερη θεότητα, η οποία λειτουργεί ως υποτελής της Ιστάρ. Πρόκειται για την θεότητα Ninsubur, η οποία υπηρετούσε την Istar. Στην δεύτερη ζώνη του μεσαίου πίνακα έχουμε σκηνή με δυο ακόμα θεότητες Lama οι οποίες κρατούν αναβλύζον ή ρέον αγγείο, από τα οποία αναβλύζουν υδάτινα ρεύματα και ιχθύες, ενώ ένα είδος δένδρου φυτρώνει από το βάζο με ανοδική κατεύθυνση. Η σκηνή αυτή μπορεί να συμβολίζει την γονιμότητα και την ευημερία που επρόκειτο να ακολουθήσουν με την ανάληψη της εξουσίας καθώς και κάτω από την εξουσία του βασιλιά. Οι πλάγιοι πίνακες απεικονίζουν θεότητες Lama, η κάθε μια τοποθετείται μέσα σε ένα κήπο από φοίνικες και κάποιο διαφορετικό μυθικό δένδρο με κόκκινα και μπλε φύλλα. Το λιοντάρι, η σφίγγα και ο ταύρος με το ανθρώπινο κεφάλι απεικονίζονται εκατέρωθεν της κεντρικής μορφής να πατούν πάνω σε γραμμή. Το λιοντάρι συμβολίζει την επιθετική, βίαιη διάσταση της Istar ενώ τα περιστέρια που συμβολίζουν την ερωτική και ειρηνική διάσταση της 26. Ο ταύρος με ανθρώπινο κεφάλι, το λιοντάρι και η σφίγγα προαγγέλουν τους κολοσσιαίους φύλακες των θυρών που θα κυριαρχήσουν στα των Νεο-Ασσυριακά ανάκτορα. Κάθε σκηνή αντιστοιχεί ως ρεαλιστικό στοιχείο προς ένα μέρος του ανακτόρου. Οι πλάγιοι πίνακες αντιστοιχούν στην εσωτερική αυλή 106, καθώς βλέπουμε τους χαρακτηριστικούς φοίνικες που κοσμούσαν την αυλή 106 και οι οποίοι τονίζουν την επιβλητικότητα του ηγεμόνα. Έπειτα, έχουμε το Papahum, δωμάτιο 64, όπου υπήρχε άγαλμα που παρίστανε θεότητα να κρατά αναβλύζον αγγείο. Τέλος, η σκηνή της στέψης πρέπει να πήρε μέρος στην αίθουσα του θρόνου, το δωμάτιο όπου η εξουσία του βασιλιά αναδεικνύονταν στο ύψιστο επίπεδο της. Η δεύτερη σκηνή, είναι η σύνθεση από το δωμάτιο 132, μια θυσιαστήρια σκηνή. Γνωστή ως Le sacrifice de l' eau du deu (εικ. 8), σκηνή λατρείας και σπονδής, που παρακολουθούν τερατώδεις μορφές της σουμεριακής μυθολογίας, ο Tiamat από το έπος του Enuna Elish και ο Shamash. Ο βασιλιάς, επίσης στο κροσσωτό του ένδυμα, εμφανίζεται σε ένα σωζόμενο θραύσμα της θυσιαστήριας σκηνής, της οποίας η ακριβής θέση δεν μπορεί με ασφάλεια να προσδιορισθεί. 6) Η εξέδρα και η τεχνοτροπία της Στοιχεία από τις γραπτές πήγες του Μάρι τεκμηριώνουν έντονο δίκτυο ανταλλαγών με την Κρήτη, με το Μάρι να λειτουργεί ως ενδιάμεσος της μεταφοράς κασσίτερου στην Κρήτη, ως αντάλλαγμα για περίτεχνα κρητικά προϊόντα. Πράγματι, αυτό το πεδίο ανταλλαγών ήταν τόσο κυρίαρχο, που ένας μεσολαβητής από την Κρήτη στάθμευσε στην Ugarit μισθωμένος από τον Zimri-Lim 27. Με την είσοδο στο δωμάτιο 64 κάποιος δεν μπορούσε να αποστρέψει το βλέμμα του από το σημείο εστίασης, την εξέδρα (εικ. 6). Τοποθετημένο με τέτοιο τρόπο ώστε να βρίσκεσται απέναντι από την αυλή 106. Ήταν κατασκευασμένο από πλίνθους αλλά περιβαλλόταν με περίβλημα ασβεστόλιθου το οποίο ζωγραφίστηκε έτσι, ώστε να μιμείται μάρμαρο. Ενώ οι υπόλοιπες τοιχογραφίες στο Μάρι φέρουν πολύχρωμη εικονιστική διακόσμηση θρησκευτικής εικονογραφίας, η εξέδρα παρουσιάζει μια ξεχωριστή τεχνοτροπική και στιλιστική παρουσίαση. Διακοσμείται με μια ταινία με λευκού επί μελανού εξηρημένες σπείρες που περικλείουν πλαίσια πολύχρωμων ορθομαρμαρώσεων σε μελανό βάθος. Τα ίδια αυτά μοτίβα και το λευκό ή πολύχρωμο επί μελανού σχέδιο δεν χρησιμοποιούνται στη Συροπαλαιστινιακή ακτή 28. Εντούτοις, οι λευκές επί μελανού εξηρημένες σπείρες είναι κοινές στη ΜΜ IIB κεραμική της Κνωσού. Πάρα ότι το μοτίβο αυτό επινοήθηκε από τοιχογράφους, το πολύχρωμο επί μελανού σχέδιο του έχει σίγουρα ρίζα του στον Καμαραϊκό ρυθμό της Παλαιοανακτορικής Κρήτης (εικ. 4, 5). 26 Black J. & Green A., 1992, Gods, Demons and Symbols of ancient Mesopotamia: an illustrated dictionary, σελ. 108-109. 27 Koehl R., 2013, Από τα κεραμικά μοτίβα στις εικόνες: σκέψεις για την εξελικτική διαμόρφωση των αιγαιακών τοιχογραφιών, ΧΡΩΣΤΗΡΕΣ: Η τοιχογραφία και η αγγειογραφία της 2ης χιλιετίας π.χ. σε διάλογο, σελ. 82-85. 28 Ο.π. 9 Εικόνα 4: Πήλινος κρατήρας του καμαραικού ρυθμού. Εικόνα 5: Αγγείο του καμαραικού ρυθμού.

Η εξέδρα λειτουργούσε ως βάση για άγαλμα θεότητας, Lama ή Lamassu, η οποία κρατά το αναβλύζον ή ρέον αγγείο. Η κάτω ζώνη από την μεσαία σκηνή στην παράσταση της στέψης του Zimri-Lim άντλησε από το άγαλμα αυτό το θέμα του. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι τεχνίτης απεστάλη από την Κρήτη ειδικά για να φιλοτεχνήσει τις λευκές σπείρες που βρίσκονται πάνω στην εξέδρα, καθώς είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι ένας τοπικός τεχνίτης θα μπορούσε να φιλοτεχνήσει μια σύνθεση με απαραίτητη την υψηλού επιπέδου εξειδίκευση όπως αυτή. 7) Στοιχεία επιρροών Τα εικονιστικά θέματα από το Mari προσφέρουν δυνατότητα αντιστοιχίας με τέχνες διαφορετικών πολιτισμών. Όπως ήδη προαναφέρθηκε οι λευκές επί μελανού εξηρημένες σπείρες που βρίσκονται στην εξέδρα του δωματίου 64, απαντούν στην ΜΜ ΙΙΒ κεραμική της Κνωσού. Πρόκειται για κάτι που δεν εκπλήσσει, καθώς ένα έντονο δίκτυο ανταλλαγών είχε εδραιωθεί μεταξύ των δύο ανακτόρων και γενικότερα με την Κρήτη. Η έντονη επικοινωνία μεταξύ των δύο περιοχών οφείλεται, κυρίως, στην αποδοχή περίτεχνων κρητικών προϊόντων ως αντιστάθμισμα για την μεσολάβηση εμπορίας του κασσίτερου προς την Κρήτη, που αποδεικνύει την συνεχή και έντονη παρουσίαση του κρητικού στοιχείου στην περιοχή του Mari. Επίσης, το ταξίδι που ξεκίνησε ο Zimri-Lim με προορισμό την πόλη Ugarit μας πληροφορεί ότι η μεταφορά των αγαθών ήταν δυνατή σε σχετικά σύντομο διάστημα, καθώς το ταξίδι από το Μάρι προς την Ugarit διήρκεσε 3 μήνες (εικ. 25). Ένα στοιχείο με χαρακτηριστικά που απαντούν στην τέχνη της Αιγύπτου αποτελεί το σπάραγμα από την αυλή 106. Πρόκειται για εικονιστικό θέμα στο οποίο η στάση μιμείται την παραδοσιακή Αιγυπτιακή σκηνή όπου ο Φαραώ κατακτά τους εχθρούς του με το να κρατά τα μαλλιά τους, ενώ με το άλλο σηκώνει ρόπαλο με καρφιά, για να δώσει το τελειωτικό χτύπημα (εικ. 16). Σκηνή με αντίστοιχο θέμα μπορούμε να παρατηρήσουμε στην παράσταση του Φαραώ Ramasses III (εικ. 17). Η κίνηση των εμπόρων ήταν καθοριστική καθώς οι έμποροι διένυαν μεγάλες εκτάσεις γης για να μπορέσουν να διακινήσουν τα προϊόντα τους. Έτσι μετέφεραν μαζί τους νέα εικονιστικά θέματα και νέες τέχνες από περιοχές όπως η Αίγυπτος ή η Συρία προς την Μεσοποταμία, δημιουργώντας έτσι έναν σύνδεσμο μεταξύ των περιοχών. Η εμφάνιση της εικονιστικής ζωγραφικής στην αρχή της Νεοανακτορικής εποχής μπορεί σε κάποιο βαθμό να προέκυψε από επισκέψεις Κρητών καλλιτεχνών στα ανάκτορα της βόρειας και νότιας Συροπαλαιστιανής ακτής. Ζωγραφικές συνθέσεις, όπως η Investiture scene του Μάρι, όπου παριστάνεται ο φυσικός κόσμος να συμπλέκεται με τον υπερφυσικό, μπορεί να βοήθησε στο να δώσει στους Μινωίτες τεχνίτες ένα οπτικό πλαίσιο έκφρασης ανάλογων μεταφυσικών προσλήψεων και πεποιθήσεων. Τέλος, το γεγονός ότι το ανάκτορο του Mari χρησιμοποιεί αρχιτεκτονικό τύπο σχεδίου που αποτελεί πολλαπλασιαστικό τύπο της βαβυλωνιακής κατοικίας, αποτελείται δηλαδή από έναν αριθμό δωματίων γύρω από μια ανοικτή αυλή, ισχυροποιεί ακόμα περισσότερο την σχέση του Mari με το Αιγαίο, καθώς παρόμοιο αρχιτεκτονικό τύπο μπορούμε να διακρίνουμε και στην αρχιτεκτονική διάρθρωση των ανακτόρων στην μινωική Κρήτη (εικ. 26). Οι περισσότεροι χώροι στα κρητικά ανάκτορα μοιράζονται την ίδια λειτουργία με τους χώρους στο ανάκτορο του Mari. Στον κεντρικό άξονα παρουσιάζουν κεντρική ορθογώνια αυλή, όπου θα γινόταν συνάθροιση πλήθους. Επίσης, χρησιμοποιείται η λαβυρινθώδης διάταξη των δωματίων, για την πιθανή επέκταση που θα πραγματοποιούνταν στην μετέπειτα πορεία του ανακτόρου, ενώ μπορούμε να διακρίνουμε και αποθήκες για την αποθήκευση προϊόντων. 10

8) Συμπεράσματα Τα στοιχεία που παρουσιάζουν το ανάκτορο του Μάρι μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για ένα κέντρο πολιτισμικών ανταλλαγών. Το συμπέρασμα αυτό ισχυροποιείται από τα σπαράγματα που διασώθηκαν από τις ανασκαφές του Parrot, όσο και από τις υπόλοιπες μορφές τεχνών που βρέθηκαν εντός του ανακτόρου. Οι τοιχογραφίες αποτελούν μια μίξη από εικονιστικά θέματα ποικίλων περιοχών, όπως Αιγύπτου και Μεσοποταμίας, θέματα που οφείλονται στον εμπορικό κομβικό χαρακτήρα που είχε το ανάκτορο για την περιοχή της Μεσοποταμίας. Διακρίνεται μία συσσώρευση τεχνών αλλά και τεχνιτών, οι οποίοι ωφέλησαν με τις υψηλού επιπέδου εξειδικεύσεις τους στο να δημιουργηθεί ένα νέο είδος τέχνης, η εξέλιξη της οποίας όμως διεκόπη λόγω της απότομης κατάλυσης των αμοριτών, όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή. Επιπλέον, βλέπουμε την επίδραση που ασκεί η τέχνη που προέρχεται από την σκηνή της Στέψης, καθώς, όπως επισημάνθηκε, η εικονιστική ζωγραφική των Μινωιτών θα πρέπει να προέκυψε από συνθέσεις όπως η Σκηνή της στέψης. Συνεπώς, γίνεται εμφανής όχι μόνο μια επίδραση του αιγαίου προς το Mari, αλλά μια αλληλεπίδραση μεταξύ του Μάρι και της περιοχής του Αιγαίου. Εικόνα 6: Θραύσμα από την εξέδρα 64. Εικόνα 7: Η εξέδρα του νότιου τοίχους, στο δωμάτιο 64. 11

Εικόνα 9: Αποκατάσταση τοιχογραφίας από το δωμάτιο 132. Εικόνα 10: Πολεμιστής που περιβάλλεται από βέλη, από το δωμάτιο 132. 12

Εικόνα 11: "Η στέψη του βασιλιά του Μάρι",βρέθηκε επί τόπου στην αυλή 106. Εικόνα 12: Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της "Στέψης". Εικόνα 13: Λεπτομέρεια από την σκηνή της "Στέψης". 13 Εικόνα 14: Δύο αίγες βρίσκονται εκατέρωθεν ενός ιερού δέντρου, από το δωμάτιο 106. Εικόνα 15: Πραγματικών διαστάσεων μορφή από την αυλή 106.

Εικόνα 16: Θραύσμα από την αυλή 106. Η στάση μιμείται την παραδοσιακή Αιγυπτιακή σκηνή όπου ο Φαραώ κατακτά τους εχθρούς του με το να κρατά τα μαλλιά τους, ενώ με το άλλο σηκώνει ρόπαλο με καρφιά, για να δώσει το τελειωτικό χτύπημα. Εικόνα 17: Ο Ramesses ο τρίτος κρατά τους εχθρούς του από τα μαλλιά, ενώ ετοιμάζεται να τους σκοτώσει με ρόπαλο. Απόσπασμα από τον νεκρικό ναό του Medinet Habu, XIX δυναστεία. Εικόνα 19: Σπάραγμα από το δωμάτιο 220. Εικόνα 18: Αναπαράσταση σπαράγματος από το δωμάτιο 220. 14

Εικόνα 21: Σπάραγμα από τα ερείπια του δωματίου 220. Εικόνα 22: Η εξέδρα πάνω στην οποία β δωμ 15 Εικόνα 23: Θεότητα Lama ή Lamassu. Το άγαλμα που πατούσε πάνω στην εξέδρα 64.

16 Εικόνα 24: Όπισθεν όψη του αγάλματος της θεότητας Lama.

Εικόνα 25: Χάρτης με την οδό που ακολούθησε ο Zimri-Lim από το Mari προς την Μεσόγειο. 17 Εικόνα 26: Το ανάκτορο της Φαιστού.

Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία Δημητράκου Δ. Σ., 1973, Παγκόσμιος γεωγραφία Άτλας, τόμος 4,εκδόσεις Π. ΚΟΥΤΣΟΥΜΠΟΣ Α.Ε. Κοντορλή-Παπαδοπούλου Λ.,2004, Πολιτισμοί των λαών της ανατολής: Αρχαία Μεσοποταμία μέρος ΙΙ,1,Σουμέριοι-Ακκάδες-Κασσίτες. Παγκόσμιος γεωγραφικός Άτλας: Η σύγχρονη εικόνα του πλανήτη γη, εκδόσεις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΟΜΗ Α.Ε. Treuil R.& Darcque P.& Poursat J.-C.& Touchais G., 2012, Οι πολιτισμοί του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού, εκδόσεις Ινστιτούτο του βιβλίου-α. Καρδαμίτσα. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Aruz J. & Benzel K. & Evans J. M., 2008, Beyond Babylon: Art, Trade, and diplomacy in the Second Millennium B.C, εκδόσεις The Metropolitan Museum of Art, New York. Aruz J. & Wallenfels R.,2003, Art of the first cities: The Third Millennium B.C from the Mediterranean to the Indus, Cities of the north, εκδόσεις The Metropolitan museum of art, New York. Black J. & Green A., 1992, Gods, Demons and Symbols of ancient Mesopotamia: an illustrated dictionary, εκδόσεις THE BRITISH MUSEUM PRESS. Frankfort H., 1954, The Pelican History of Art, THE ART AND ARCHITECTURE OF THE ANCIENT ORIENT, εκδόσεις YALE University Press. Frankfort H., 1978, Kingship and the Gods, A Study of Ancient Near Eastern Religion as the Integration of Society & Nature, εκδόσεις THE UNIVERSITY OF CHICAGO PRESS, Ltd., London. Koehl R., 2013, Από τα κεραμικά μοτίβα στις εικόνες: σκέψεις για την εξελικτική διαμόρφωση των αιγαιακών τοιχογραφιών, ΧΡΩΣΤΗΡΕΣ: Η τοιχογραφία και η αγγειογραφία της 2ης χιλιετίας π.χ. Maire-Henriette Gates, 1984, The Palace of Zimri-lim at Mari, Biblical Archaeologist, Τομ. 47, Νουμ. 2, εκδόσεις The American Schools of Oriental Research. Marc Van De Mieroop, 2007, A History of the Ancient Near East ca. 3000-323 BC, Part I City-States: The near east in the Early Second Millennium, εκδόσεις Blackwell Publishing Ltd. 18

Διαδικτυακή βιβλιογραφία http://www.louvre.fr/en/oeuvre-notices/mural-painting, στις 19/05/2015 ήταν προσβάσιμη. 19