ΘΕΜΑ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΣΕΡΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΓΕΩΡΓΙΑ Π. ΠΙΠΕΡΙΔΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΜΑΓΟΥΛΙΟΣ ΣΕΡΡΕΣ 2013

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Κάποτε ο άνθρωπος θεωρούσε τον ουρανό, τη γη, τη θάλασσα ιερές υποστάσεις. Τα θεοποιούσε και τα σεβόταν. Σήμερα τα αντιμετωπίζει σαν άψυχα στοιχεία που μπορεί χωρίς φραγμούς, να εκμεταλλεύεται. Έτσι θεωρώντας την φύση ένα ανεξάντλητο κεφάλαιο πήρε από αυτήν περισσότερα από όσα επιτρεπόταν να πάρει. Τον Ιούνιο του 1977 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Δικαίου του Περιβάλλοντος αποφάσισε τα ακόλουθα: «Το περιβάλλον, στοιχειώδης αξία όπως η ζωή και η ιδιωτική ή δημόσια ιδιοκτησία, πρέπει ακριβώς όπως αυτές να προστατεύεται από το ποινικό δίκαιο. Κοντά στη δολοφονία και στην κλοπή, κάθε ποινικός κώδικας πρέπει να περιέχει την ποινικοποίηση της μόλυνσης, της βλάβης, της καταστροφής και του εκφυλισμού της φύσης.» Μισό αιώνα μετά οι άνθρωποι δεν έχουν καταλάβει ακόμη το μέγεθος της ζημιάς που καθημερινά πραγματοποιείται. Το περιβάλλον αλλάζει και φτάνει η στιγμή που ο άνθρωπος πρέπει επιτακτικά να το σεβαστεί, προστατεύοντας το. Με βάση όλων αυτών, αυτή η εργασία επικεντρώνεται στα προβλήματα που δημιουργούνται λόγο της οικονομικής ανάπτυξης -κάτι που η κάθε χώρα επιζητεί, χωρίς να σκέφτεται το κόστος- καθώς και στην ευρωπαϊκή και κρατική χρηματοδότηση για να στηριχτούν κάποιες προσπάθειες. Παρακάτω παρουσιάζονται με τη σειρά τα κεφάλαια: Το Κεφάλαιο 1 αναφέρεται στην Οικονομική Ανάπτυξη. Η εξέλιξη της στο χρόνο, οι παράγοντες που την επηρεάζουν και εμπόδια που συναντά. Στη συνέχεια στο κεφάλαιο 2 αναπτύσσονται οι οικονομικές επιπτώσεις της Οικονομικής Ανάπτυξης στο περιβάλλον. Το πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης του σύγχρονου κόσμου που οδηγεί σε ανεπανόρθωτη καταστροφή. Στο κεφάλαιο 3 γνωρίζουμε την Ευρωπαϊκή πολιτική για το περιβάλλον. Ποια είναι τα θέματα ρύπανσης που απασχολούν την Ευρώπη, με ποια θεσμικά όργανα τα αντιμετωπίζει και ποια η εκάστοτε νομοθεσία. Έπειτα το κεφάλαιο 4 έρχεται να μας παρουσιάσει την πολιτική για το περιβάλλον που έχει η χώρα μας. Ποιες ευρωπαϊκές και διεθνείς συνεργασίες συνάψαμε και με ποιους νόμους προστατεύουμε το περιβάλλον. Τέλος στο κεφάλαιο 5 παρουσιάζονται τα διάφορα εργαλεία και μέσα που χρησιμοποιεί η Ευρωπαϊκή Ένωση για να προωθήσει την Πράσινη Ανάπτυξη, καθώς και χρηματοδοτικά προγράμματα που λειτουργούν ως σύμμαχος της αειφορίας. Θεσσαλονίκη Φεβρουάριος 2013 Γεωργία Πιπερίδου 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ... 5 1.1 Ορισμός Οικονομικής Ανάπτυξης... 5 1.2 Ιστορική εξέλιξη... 5 1.3 Οικονομική Ανάπτυξη και Οικονομική Μεγέθυνση... 6 1.4 Τα Στάδια Ανάπτυξης μιας Οικονομίας... 6 1.5 Παράγοντες Οικονομικής Ανάπτυξης... 8 1.6 Εμπόδια Οικονομικής Ανάπτυξης... 9 1.8 Επιπτώσεις Οικονομικής Ανάπτυξης... 13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 15 2.1 Εισαγωγή... 15 2.2 Ενεργειακό μοντέλο... 15 2.3 Εκπομπές αερίων... 17 2.4 Αστικοποίηση... 19 2.5 Εντατικές καλλιέργειες... 20 2.6 Καταναλωτικό πρότυπο... 22 2.7 Καταστροφή δασών... 23 2.8 Μη φιλική τεχνολογία... 25 2.9 Γενετικό υλικό... 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 28 3.1 Ιστορικά Σημαντικότεροι σταθμοί... 28 3.2 Προγράμματα Δράσης του Περιβάλλοντος (ΠΔΠ)... 29 3.3 Θεσμικά όργανα Ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής... 33 3.4 Περιβαλλοντική Νομοθεσία... 36 3.4.1 Νομικό Πλαίσιο για τα Ύδατα... 37 3.4.2 Διαχείριση Αποβλήτων... 38 3.4.3 Βιοποικιλότητα & Χώροι Πρασίνου... 38 3.4.4 Νομικό Πλαίσιο Χρήσης Γης και Χωροταξία... 39 3.4.5 Εκπομπές αερίων του Θερμοκηπίου... 39 2

3.4.6 Ποιότητα του Αέρα... 39 3.4.7 Περιβαλλοντικός Θόρυβος... 40 3.5 Διεθνής συνεργασία Διεθνείς Συνθήκες... 40 3.5.1 Η διεθνής συνεργασία για το περιβάλλον... 40 3.5.2 Διμερείς & Περιφερειακές σχέσεις... 40 3.5.3 Διεθνείς Συνθήκες... 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 43 4.1 Περιβαλλοντική Νομοθεσία στην Ελλάδα... 43 4.1.1 Διαχείριση Φυσικού Περιβάλλοντος... 43 4.1.2 Καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης... 44 4.1.3 Διαχείριση των αποβλήτων... 45 4.1.3.1 Διαχείριση Επικίνδυνων και Μη Επικίνδυνων Αποβλήτων... 46 4.1.3.2 Εξάλειψη ανεξέλεγκτης Διάθεσης Αποβλήτων... 46 4.1.3.3 Ανακύκλωση... 46 4.1.4 Θόρυβος & Ακτινοβολίες... 48 4.1.4.1 Θόρυβος... 48 4.1.4.2 Ακτινοβολίες... 49 4.1.5 Βιομηχανία... 50 4.1.5.1 Μεγάλα Τεχνολογικά Ατυχήματα... 51 4.1.5.2 Διαχείριση της Βιομηχανικής Επικινδυνότητας... 52 4.1.6 Καλύτερος κτηματολογικός και αστικός σχεδιασμός... 52 4.1.7 Υδάτινο Περιβάλλον... 54 4.1.7.1 Νιτρορύπανση... 55 4.1.7.2 Ακτές Κολύμβησης... 56 4.1.7.3 Πλημμύρες... 57 4.1.7.4 Θαλάσσια Στρατηγική... 58 4.1.7.5 Διαχείριση Λυμάτων... 59 4.2 ΥΠΕΚΑ και Διεθνείς Συνεργασίες Ελλάδας... 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5: ΠΡΑΣΙΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΑ ΜΕΣΑ... 63 5.1 Πράσινη Ανάπτυξη... 63 5.2 Περιβαλλοντικά Εργαλεία και Μέσα... 63 5.2.1 Ευρωπαϊκό Οικολογικό Σήμα (ECOLABEL)... 64 5.2.2 Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS)... 64 5.2.3 Πράσινες Δημόσιες Συμβάσεις (ΠΔΣ)... 65 3

5.2.4 Ενεργειακή Απόδοση... 67 5.3 Χρηματοδοτικά Εργαλεία... 68 5.3.1 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Περιβάλλον & Αειφόρος Ανάπτυξη» (ΕΠΠΕΡΑΑ)... 68 5.3.2 Πράσινο Ταμείο (πρώην ΕΤΕΡΠΣ)... 71 5.3.3 Πρόγραμμα Intelligent Energy Europe (IEE)... 74 5.3.4 Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα (ΕΠΑΝ ΙΙ Άξονας Προτεραιότητας 4)... 74 5.3.5 Πρόγραμμα Life+... 75 5.3.6 Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης της Ελλάδος 2007-2013 "Αλέξανδρος Μπαλτατζής" (Άξονες 2 και 3)... 77 5.3.7 Χρηματοδοτικό Πρόγραμμα NER-300... 79 5.3.8 Πρόγραμμα Αναπτυξιακών Παρεμβάσεων... 80 5.4 Παραδείγματα Ενταγμένων Χρηματοδοτικών Παρεμβάσεων... 83 ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1... 82 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2... 83 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 84 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 1.1 Ορισμός Οικονομικής Ανάπτυξης Με τον όρο ΟΑ εννοείται η διαδικασία με την οποία το πραγματικό κατά κεφαλή εισόδημα μιας χώρας αυξάνεται κατά τη διάρκεια μιας μακράς χρονικής περιόδου, υπό την προϋπόθεση ότι ανεβαίνει το επίπεδο της κοινωνικής ευημερίας (Θεόδωρος Α. Σκούντζος, 2005). 1.2 Ιστορική εξέλιξη Η έννοια της σταδιακής ανάπτυξης δεν υπήρχε από τις πρώτες ιστορικές περιόδους. Συναφείς όμως με την ιδέα της ανάπτυξης, η πρόοδος, διαμορφώθηκε από την κλασσική Αρχαιότητα. Σημαντικό ρόλο είχαν η εβραϊκή και η χριστιανική θεολογία η οποία, δίνοντας έκφραση στη γραμμική αντίληψη του χρόνου ως μία κατευθυνόμενη διαδοχή γεγονότων (π.χ. προς τη χριστιανική Αποκάλυψη του Ιωάννη), άλλαξε τον τρόπο σκέψης σχετικά με την ιστορία και την πρόοδο. Κατά τον 13ο αιώνα εδραιώθηκαν δύο κρίσιμα νήματα της δυτικοευρωπαϊκής αντίληψης για την ανθρώπινη πρόοδο: επίγνωση της σωρευτικής προόδου του πολιτισμού και η πίστη σε μία μελλοντική χρυσή εποχή αρετής σε αυτήν τη γη. Στη συνέχεια, κατά τη μερκαντιλιστική φάση του πρώιμου καπιταλισμού, ωρίμασε η «υλιστική» αντίληψη της προόδου ως σταδιακής διαδικασίας οικονομικής μεγέθυνσης, κατά την οποία αυξάνονται στο εσωτερικό μίας κοινωνίας τα διαθέσιμα προς κατανάλωση αγαθά. Εκείνη την περίοδο η εν λόγω μεγέθυνση θεωρούνταν πως αντικατοπτριζόταν στην αύξηση της ποσότητας του χρήματος που κυκλοφορούσε υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης. Η αντίληψη αυτή νομιμοποιούσε αλλά και καθοδηγούσε την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Κατά τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα η έννοια της οικονομικής ανάπτυξης είχε ήδη αποκρυσταλλωθεί στην αύξηση του συνολικού πλούτου ενός έθνους μέσω προνομιακού, μονοπωλιακού εμπορίου με αποικιακές αγορές και είχε συνδεθεί με την εκβιομηχάνιση. Περί τα τέλη του 18ου αιώνα, η ανάδυση της οικονομικής επιστήμης είχε ως αποτέλεσμα την αντικατάσταση του μερκαντιλισμού από τη σχολή των κλασικών φιλελεύθερων οικονομικών και την έμφαση στα πλεονεκτήματα του ελεύθερου εμπορίου. Η έννοια της οικονομικής ανάπτυξης έλαβε πλέον την πλήρη της μορφή και συνδέθηκε ρητά με τη μεγέθυνση του ρυθμού παραγωγής αγαθών, καθώς 5

επρόκειτο για μία μετρήσιμη ποσότητα η οποία επέτρεπε την αφηρημένη μαθηματική μοντελοποίηση της ανάπτυξης. Ωστόσο ήταν ήδη αντιληπτό πως η ανάπτυξη είχε έναν ευρύτερο, ποιοτικό χαρακτήρα καθώς συνοδευόταν από δομικές μεταβολές και διαδικασίες αναδιοργάνωσης στην κοινωνία, με στόχο τον προσανατολισμό της τελευταίας στην αυξανόμενη κάλυψη των ατομικών και συλλογικών αναγκών σε αγαθά και υπηρεσίες. Δεν περιοριζόταν σε μια ποσοτική μεγέθυνση του συσσωρευμένου πλούτου, αλλά μεταφραζόταν σε συνεχή και καθολική αύξηση των ρυθμών παραγωγής και κατανάλωσης αγαθών, καθώς και σε μεταστροφή των κοινωνικών δομών και τεχνικών υποδομών προς αυτή την κατεύθυνση, με γνώμονα την «ευημερία» (www.wikipedia.gr). 1.3 Οικονομική Ανάπτυξη και Οικονομική Μεγέθυνση Στην οικονομική ορολογία είναι συνήθης η χρησιμοποίηση των όρων μεγέθυνση (Growth) και ανάπτυξη (Development). Ο πρώτος όρος, είναι στενότερος σε έννοια και αναφέρεται στη διαχρονική αύξηση του πραγματικού κατά κεφαλή προϊόντος μιας χώρας. Ο δεύτερος όρος, είναι ευρύτερος του πρώτου και περιλαμβάνει, εκτός από την αύξηση των υλικών αγαθών μιας χώρας, και σημαντικές αλλαγές στη διάρθρωση και τη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας (Θεόδωρος Α. Σκούντζος, 2005). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο όρος οικονομική μεγέθυνση χρησιμοποιείται στην οικονομική ανάλυση των ανεπτυγμένων οικονομιών, ενώ ο όρος οικονομική ανάπτυξη είναι πιο δόκιμος για τη περίπτωση των υπανάπτυκτων χωρών (dlabs.it.teithe.gr). 1.4 Τα Στάδια Ανάπτυξης μιας Οικονομίας Στις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για τα στάδια της ανάπτυξης, διακρίνουμε δύο κλασικές απόψεις των Adam Smith και Karl Marx οι οποίοι εξετάζουν τα εξελικτικά στάδια της οικονομίας στην ανά τους αιώνες πορεία του ανθρώπινου γένους και την άποψη του W. W. Rostow που εξετάζει την εξέλιξη των σταδίων ανάπτυξης των συγχρόνων οικονομιών σε κοντινότερα χρονικά όρια (Παπαβασιλείου, 2005). Ο Adam Smith υποστήριξε το 18 ο αιώνα, ότι τα στάδια οικονομικής εξέλιξης των χωρών, ήταν η περίοδος της θήρας, η ποιμενική περίοδος, η γεωργική περίοδος, η εμπορική περίοδος και τέλος η βιομηχανική περίοδος. Ο Karl Marx από τη μεριά του, παίρνοντας υπόψη του παράλληλα τόσο τα οικονομικά όσο και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά κάθε περιόδου, διακρίνει τα στάδια της οικονομικοκοινωνικής εξέλιξης στην περίοδο της φεουδαρχίας, του μεσαίωνα, 6

στη βιομηχανική περίοδο, στην περίοδο του αναπτυγμένου καπιταλισμού και στην περίοδο του σοσιαλισμού (Παπαβασιλείου, 2005). Ο W. W. Rostow το 1960, στην θεωρία του, διατύπωσε ότι μια χώρα περνά από πέντε στάδια κατά την ανάπτυξη της. Το κάθε στάδιο οδηγεί στη δημιουργία του επόμενου στη σειρά σταδίου: Το Στάδιο της Παραδοσιακής Κοινωνίας : Χαρακτηριστικό αυτού του σταδίου είναι ότι η οικονομία είναι κυρίως αγροτική. Η παραγωγικότητα είναι πολύ χαμηλή και δεν γίνεται εκμετάλλευση των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Το Στάδιο των Προϋποθέσεων της Απογείωσης : Στο στάδιο αυτό λαμβάνουν χώρα σημαντικές οικονομικές και μη, μεταβολές. Μερικές θεμελιώδεις μεταβολές στο στάδιο αυτό είναι η διεύρυνση των αγορών για τα γεωργικά προϊόντα, ποιοτική μεταβολή της παιδείας, αύξηση στις επενδύσεις και στις καινοτομίες στον αγροτικό τομέα δημιουργώντας πλεόνασμα ώστε να βελτιωθεί η παραγωγή του βιομηχανικού τομέα, μείωση θνησιμότητας με παραγωγικά μέτρα δημόσιας υγείας και εμφάνιση νέων επιχειρηματιών με θέληση να αναλάβουν επιχειρηματικούς κινδύνους με επιδίωξη κέρδους, ιδίως στο εμπόριο. Το Στάδιο της Απογείωσης : Το πιο σημαντικό στάδιο από τα πέντε. Κατά το στάδιο αυτό Απαραίτητες προϋποθέσεις για να για να λάβει χώρα το στάδιο αυτό είναι : Η αύξηση του ρυθμού επενδύσεων στο 10% του εθνικού εισοδήματος, Η ταχεία ανάπτυξη ενός ή περισσοτέρων ηγετικών κλάδων στην οικονομία, Η διαμόρφωση ενός κατάλληλου πολιτιστικού πλαισίου ώστε η ανάπτυξη να έχει μορφή συνέχειας. Η Πορεία προς την Ωριμότητα : Κατά το στάδιο αυτό η κοινωνία εφαρμόζει τη σύγχρονη τεχνολογία σε όλες της μορφές οικονομικής δραστηριότητας. Νέοι ηγετικοί τομείς αντικαθιστούν τους επιβραδύνοντες σε ρυθμό ανάπτυξης και δίνουν νέα ώθηση στην οικονομία. Η διάρθρωση και η ποιότητα του εργατικού δυναμικού μεταβάλλονται καθώς η εξειδίκευση αυξάνεται συνεχώς, και οι επιχειρηματίες αναλαμβάνουν όλο και πιο μεγαλεπήβολα σχέδια. Η Εποχή της Μαζικής Κατανάλωσης : Χαρακτηριστικό αυτού του σταδίου είναι η χρήση αναρίθμητων διαρκών καταναλωτικών αγαθών και συσκευών, και η μετακίνηση των κατοίκων από τις πόλεις προς τα προάστια. Παράλληλα οι οικονομίες αυτού του σταδίου διαθέτουν μεγάλο μέρος από τους πόρους τους για σκοπούς κοινωνικής ευημερίας (Παπαβασιλείου, 2005 Τριαντόπουλος, Φιλίνης, 2010). 7

1.5 Παράγοντες Οικονομικής Ανάπτυξης Παράγοντες που επηρέασαν τις οικονομίες στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης και παίζουν καθοριστικό ρόλο μέχρι και σήμερα στην αναπτυξιακή προσπάθεια κάθε χώρας καταλήγουμε ότι είναι οι ακόλουθοι: Φυσικοί Πόροι : χώρες με αφθονία φυσικών πόρων είναι σε πλεονεκτική καταρχήν θέση στην προσπάθεια για ανάπτυξη σε σύγκριση με χώρες όπου παρατηρείται στενότητα των πόρων αυτών. Σημαντικό ρόλο παίζουν η ποιότητα και η τοποθεσία των φυσικών πόρων, ώστε να κριθούν ως οικονομικά αξιοποιήσιμοι ή όχι. Η υπερβολική και απρογραμμάτιστη εκμετάλλευση των φυσικών πόρων όμως, δημιουργεί κινδύνους για τη μακροχρόνια συνέχιση της οικονομικής ανάπτυξης (Θεόδωρος Α. Σκούντζος, 2005). Ανθρώπινοι πόροι : Σημασία έχει όχι μόνο το μέγεθος του εργατικού δυναμικού αλλά και η «ποιότητα» του (υγεία, μόρφωση, δραστηριότητα). Χώρες με ικανό εργατικό δυναμικό είναι σε θέση να αντισταθμίσουν το μειονέκτημα της στενότητας των φυσικών πόρων, αναπτύσσοντας κλάδους που στηρίζονται κυρίως στην υψηλή αποδοτικότητα του ανθρώπινου παράγοντα (Δημήτρης Κ. Παπαβασιλείου, 2005) Κεφάλαιο : Πολλοί είναι οι οικονομολόγοι που θεωρούν το κεφάλαιο ως το σπουδαιότερο ρυθμιστικό παράγοντα της οικονομικής ανάπτυξης. Οι κύριοι λόγοι που κάνουν το κεφάλαιο σπουδαιότερο ρυθμιστικό παράγοντα είναι: α) είναι το πρακτικότερο μέσο επιτάχυνσης της οικονομικής ανάπτυξης γιατί υπόκειται σε λιγότερους αντικειμενικούς περιορισμούς και μπορεί να αντικαταστήσει τόσο την εργασία όσο και τους φυσικούς πόρους. β) όσο μεγαλύτερη αφθονία κεφαλαίου υπάρχει, τόσο περισσότερες είναι οι δυνατότητες εφαρμογής εκτεταμένων μεθόδων παραγωγής σύμφωνα προς τις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις. γ) Εξαιτίας της σχέσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προϊόν, ο σχηματισμός κεφαλαίου οδηγεί σε αύξηση του προϊόντος και κάνει δυνατή την αποταμίευση μέρους αυτού για παραπέρα επενδύσεις και παραπέρα αύξηση του προϊόντος. Το κεφάλαιο αποτελεί τον πιο κινητικό συντελεστή παραγωγής, και αυτόν που η κινητικότητα του είναι συνδεδεμένη με το μικρότερο κόστος. Αυτό που δίνει τη δυνατότητα να πετυχαίνει μεγαλύτερες αποδόσεις και να μην συναντά ουσιαστικά προβλήματα στη μετακίνηση του. Ιδιαίτερα σήμερα με την απαλοιφή των εμποδίων στην κινητικότητα των κεφαλαίων (παγκοσμιοποίηση των αγορών), ο συντελεστής αυτός αποτελεί σημαντικό μοχλό ανάπτυξης των οικονομιών. Επάρκεια κεφαλαίων, χαμηλά επιτόκια, χαμηλός πληθωρισμός, νομισματική και οικονομική σταθερότητα αποτελούν τους απαραίτητους παράγοντες οικονομικής 8

ανάπτυξης, αύξησης της παραγωγικότητας και βελτίωσης της διεθνούς ανταγωνιστικότητας μιας χώρας (Δημήτρης Κ. Παπαβασιλείου, 2005 - Δρ. Μαντζάρης Γιάννης, 2006) Τεχνολογική πρόοδος : Θεωρείται πλέον βασικός παράγοντας της οικονομικής ανάπτυξης. Η υστέρηση μιας χώρας στη σφαίρα της τεχνολογίας, την καθιστά από την άποψη αυτή σε μεγάλο βαθμό οικονομικά εξαρτημένη από χώρες με ταχύτερη τεχνολογική πρόοδο. Πρωταρχικό ρόλο για την άνοδο του τεχνολογικού επιπέδου παίζουν οι εφευρέσεις και οι καινοτομίες. Με την τεχνολογική πρόοδο μπορούμε να εξοικονομήσουμε εργασία, κεφάλαιο ή να αυξήσουμε την παραγωγή προϊόντος, με σταθερούς τους συντελεστές παραγωγής (Δημήτρης Κ. Παπαβασιλείου, 2005). Επιχειρηματικότητα: ο όρος περιλαμβάνει όλες τις ενέργειες, οι οποίες είναι απαραίτητες για τη διαμόρφωση της παραγωγικής διαδικασίας σε μια επιχείρηση. Υπό τον όρο επιχειρηματική δραστηριότητα ως εισροή εννοούμε όλες τις οργανωτικές εισροές που χρησιμοποιεί η επιχείρηση για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της (Logistics, συλλογή και επεξεργασία πληροφοριών, το σύστημα αμοιβών και κινήτρων, οι τύποι Ηγεσίας που εφαρμόζει, το Marketing κτλ.) (Δρ. Μαντζάρης Γιάννης, 2006). Μέγεθος αγοράς: εννοείται η συνολική πραγματική αγοραστική ικανότητα για απορρόφηση αγαθών και υπηρεσιών. Βασικό ρόλο παίζει η παραγωγική ικανότητα της χώρας μιας και όσο μεγαλύτερη θα είναι η προσφορά τόσο μεγαλύτερη και η πραγματική αγοραστική ικανότητα (Δημήτρης Κ. Παπαβασιλείου, 2005). Θεσμικό πλαίσιο: δηλαδή το σύστημα αρχών οργάνωσης και λειτουργίας μιας κοινωνίας. Πολλοί από τους θεσμούς, που αποτελούν εμπόδια στις αναπτυσσόμενες χώρες σήμερα, εξελίχτηκαν καθώς εμφανίζονται νέες ευκαιρίες ανάπτυξης. Οι ίδιο αυτοί θεσμοί υφίστανται αλλαγές αλλά η διαδικασία είναι αργή. Η πρόκληση συνεπώς για την οικονομική πολιτική είναι να επισπεύσει τη διαδικασία αυτή των θεσμικών αλλαγών, ώστε να μπορέσουν οι αναπτυσσόμενες χώρες να εκμεταλλευτούν πληρέστερα τις ευκαιρίες ανάπτυξης (Θεόδωρος Α. Σκούντζος, 2005). 1.6 Εμπόδια Οικονομικής Ανάπτυξης Τα εμπόδια που παρεμβάλλονται στην οικονομική ανάπτυξη μπορούν να διακριθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες : στα οικονομικά εμπόδια, και στα μη οικονομικά εμπόδια. Μη Οικονομικά Εμπόδια στην ανάπτυξη 9

Παραδοσιακή κοινωνία: Με τον όρο παραδοσιακή κοινωνία αναφερόμαστε στις κοινωνίες που δεν έχει γίνει ποτέ καμία σημαντική οικονομική ανάπτυξη διότι επιδιώκουν να διατηρήσουν ανέπαφους τους θεσμούς τους. Χαρακτηριστικό αυτών των κοινωνιών είναι ότι τα άτομα πιστεύουν ότι δεν έχουν την ικανότητα να επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στο περιβάλλον τους. Παραδείγματος χάρη, οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις θεωρούνται ότι αποτελούν θέλημα Θεού βλέποντας τις νέες ιδέες με καχυποψία. Ψυχολογικά εμπόδια : Υποστηρίζεται ότι ορισμένα έθνη έχουν παραμείνει φτωχά επειδή οι πολίτες τους είναι πολύ συναισθηματικοί, ασταθείς, μοιρολατρικοί ή απλώς τεμπέληδες. Οι όροι αυτοί έχουν χρησιμοποιηθεί ακόμα και για ολόκληρες χώρες, για τις οποίες ο εθνικός τους χαρακτήρας θεωρείται ως εχθρός προς την ανάπτυξη. Πολιτικά εμπόδια: Κοινωνικοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι στα πολιτικά εμπόδια που παρεμβάλλονται για την ανάπτυξη ανήκουν οι παράγοντες αποικιοκρατία, νεοαποικιοκρατία, πολιτική αστάθεια, αυταρχικότητα, έλλειψη αυταρχικότητας και η απλή ανικανότητα. Οικονομικά Εμπόδια Χαμηλό επιστημονικό και τεχνολογικό επίπεδο: Οι χώρες που προσπαθούν να αναπτυχθούν στον τομέα της επιστημονικής και τεχνολογικής έρευνας σήμερα, βρίσκονται σε μειονεκτική ανταγωνιστική θέση διότι οι ήδη αναπτυγμένες χώρες με σκοπό να διατηρήσουν την πρωτοπορία τους, σχεδιάζουν και προωθούν νέες τεχνολογίες με ρυθμό γρηγορότερο λόγο της μακροχρόνιας εμπειρίας τους. Φαύλοι κύκλοι της φτώχειας: Με την γενική αυτή ονομασία περιλαμβάνεται μια κυκλική συγκυρία δυνάμεων που δρουν και αντιδρούν η μια πάνω στην άλλη κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να καθηλώνουν μια χώρα σε κατάσταση φτώχειας. Οι δυνάμεις αυτές είναι όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 1, το Χαμηλό Πραγματικό εισόδημα, η Μικρή Αγοραστική Δύναμη και Ικανότητα για Αποταμίευση, ο Χαμηλός Ρυθμός Σχηματισμού Κεφαλαίου, η Ανεπάρκεια Κεφαλαίου, η Χαμηλή παραγωγικότητα. Η βασική έννοια των φαύλων κύκλων είναι ότι η φτώχεια μιας χώρας αποτελεί ένα από τα βασικότερα εμπόδια για την οικονομική της ανάπτυξη. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ρέππας «Μια χώρα είναι φτωχή επειδή είναι φτωχή». Διεθνείς εμπορικές σχέσεις: Δημιουργώντας διεθνές εμπορικές σχέσεις όλες οι χώρες αποκομίζουν οφέλη. Όμως μια αναπτυσσόμενη χώρα αποκτάει 10

πρόοδο μόνο στον εξαγωγικό τομέα και δεν μπορεί να την μεταδώσει στην υπόλοιπη οικονομία της. Έτσι γίνεται περισσότερο δύσκολη η διάσπαση του φαύλου κύκλου της φτώχειας Διεθνείς μιμητικό αποτέλεσμα: Οι σύγχρονες επικοινωνίες και η διάδοση γνώσεων είναι τόσο ταχείες ώστε οι κάτοικοι των αναπτυσσόμενων χωρών έχουν άμεση γνώση για το υψηλό επίπεδο διαβίωσης στις αναπτυγμένες χώρες και διακατέχονται από την επιθυμία να απολαύσουν όσο το δυνατό περισσότερο από το υψηλό αυτό επίπεδο διαβίωσης. Για τον λόγο αυτό εισάγονται διαρκώς προϊόντα που εκτός ότι παράγονται σε άλλες χώρες δημιουργούν και μια ροπή προς την κατανάλωση τους. Ανεπάρκεια φυσικών πόρων: Οι περισσότερες χώρες είναι πλέον φτωχές σε φυσικούς πόρους με εξαίρεση αυτών που κατέχουν άφθονα κοιτάσματα πετρελαίου, ορυκτών αλλά και πρώτων υλών με διεθνή ζήτηση (Παναγιώτης Α. Ρέππας, 2002 - Θεόδωρος Α. Σκούντζος, 2005). Διάγραμμα 1 1.7 Δείκτες Σύγκρισης Οικονομικής Ανάπτυξης Η έννοια της Οικονομικής Ανάπτυξης υπάγεται στην ευρύτερη έννοια της γενικής ανάπτυξης μιας χώρας, και περιλαμβάνει τόσο οικονομικές όσο και κοινωνικές όψεις 11

μιας κοινωνίας. Η μέτρηση της θα πρέπει να γίνεται τόσο με οικονομικούς όσο και κοινωνικούς δείκτες. (α) Οικονομικοί Δείκτες Από την εποχή που άρχισαν οι οικονομολόγοι να ασχολούνται με τα προβλήματα της ανάπτυξης, οι κύριοι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν για τη μέτρηση της ανάπτυξης ήταν το ακαθάριστο εθνικό προϊόν, τα συστατικά αυτού και η μεταβολή τους. Το ΑΕΠ κατά κεφαλή έχει γίνει ευρύτατα αποδεκτό ως ο καλύτερος απλός δείκτης της ανάπτυξης, τόσο για διεθνείς όσο και για διαχρονικές συγκρίσεις στα πλαίσια μιας μεμονωμένης χώρας. Αν και ο δείκτης αυτός φαίνεται απλός, η χωρίς διάκριση χρησιμοποίηση του μπορεί να οδηγήσει σε εσφαλμένα συμπεράσματα ως προς το επίπεδο ανάπτυξης μιας χώρας. Κάποια από τα προβλήματα που δημιουργούνται με την χρησιμοποίηση του δείκτη αυτού είναι: Σε πολλές από τις αναπτυσσόμενες οικονομίες, τα στατιστικά στοιχεία είναι ανεπαρκή και αναξιόπιστα, με αποτέλεσμα να γίνεται δύσκολος ο υπολογισμός του εισοδήματος. Το εθνικό εισόδημα είναι αφηρημένο μέγεθος. Δηλαδή δεν γίνεται διάκριση κλάδου προέλευσης ούτε γνωρίζουμε την αναλογία μεταξύ κεφαλαιουχικών και καταναλωτικών αγαθών. Από την άποψη της κοινωνικής ευημερίας, θα πρέπει να εξετάζεται όχι μόνο πόσο παράγεται αλλά και πως παράγεται Μεγάλη ανισότητα κατανομής του εισοδήματος απατηλός δείκτης του επιπέδου οικονομικής ανάπτυξης. (β) Κοινωνικοί Δείκτες Οι κοινωνικοί δείκτες προσπαθούν να μετρήσουν εκείνες τις όψεις της ανάπτυξης που δεν αντανακλώνται στους οικονομικούς δείκτες. Ειδικότερα οι κοινωνικοί δείκτες προσπαθούν να μετρήσουν την εξέλιξη της υγείας, της διατροφής, της κατοικίας, της εκπαίδευσης, της διανομής του εισοδήματος και άλλες πλευρές της πολιτιστικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Οι Κοινωνικοί Δείκτες έχουν ορισμένα πλεονεκτήματα σε σύγκριση με το κατά κεφαλή εισόδημα: Αναφέρονται σε σκοπούς που είναι πληρέστεροι προς τον τελικό σκοπό της ολοκληρωμένης και υγιεινής ζωής από ότι ο δείκτης του εισοδήματος. Μπορούν να απεικονίσουν μερικά από τα παγκόσμια προβλήματα, όπως είναι η ρύπανση του περιβάλλοντος Ενώ ο δείκτης κατά κεφαλήν ΑΕΠ υποδηλώνει μια αγωνιώδη προσπάθεια από το μέρος των φτωχών χωρών να φτάσουν στις πλούσιες χώρες, οι κοινωνικοί δείκτες 12

μπορεί να επισημάνουν κοινές αξίες και προβλήματα, εναλλακτικές μορφές ανάπτυξης, ευκαιρίες για ανταλλαγή των γνώσεων και των εμπειριών. Σε αντίθεση με τους Οικονομικούς δείκτες που χρησιμοποιούν το σύστημα τιμών για να συνδυάσουν ετερογενή μεγέθη, δεν υπάρχει προφανής τρόπος για το συνδυασμό διαφορετικών κοινωνικών δεικτών σε ένα γενικό δείκτη. Συνεπώς δημιουργούνται προβλήματα για την κατανόηση του περιεχομένου αυτών των δεικτών και για την εξαγωγή γενικών συμπερασμάτων από αυτούς. (γ) Σύνθετοι Δείκτες Ανάπτυξης Τις τελευταίες δεκαετίες, έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να καθοριστούν συντελεστές στάθμισης για τους διάφορους οικονομικούς και κοινωνικούς δείκτες, ώστε να συνδυαστούν και να οδηγήσουν στην δημιουργία ενός σύνθετου δείκτη, ανάλογου με το δείκτη του κατά κεφαλή εισοδήματος. Από το 1990 τα Ηνωμένα Έθνη κατασκεύασαν και άρχισαν να δημοσιεύουν το Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης (ΔΑΑ). Ο ΔΑΑ αποτελεί ένα σύνθετο δείκτη αποτελούμενο από επιμέρους δείκτες και παρέχει τη δυνατότητα τόσο διεθνών όσο και διαχρονικών συγκρίσεων των βιοτικών επιπέδων. Βασίζεται στα εξής 3 στοιχεία: μακροβιότητα, εκπαίδευση, κατά κεφαλή ΑΕΠ. Η χρησιμότητα του ΔΑΑ είναι προφανής. Ο ΔΑΑ μπορεί να αποβεί χρήσιμος όχι μόνο για την εξέταση του προβλήματος της φτώχειας στις αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά και για τη διαμόρφωση μέτρων πολιτικής στις ανεπτυγμένες (Θεόδωρος Α. Σκούντζος, 2005 - Παναγιώτης Α. Ρέππας, 1991, 2002). 1.8 Επιπτώσεις Οικονομικής Ανάπτυξης Η ΟΑ εκτός από τα οφέλη που δημιουργεί, προκαλεί και σημαντικά κόστη στα άτομα και το κοινωνικό σύνολο. Εξαιτίας της στενής σχέσης μεταξύ ανάπτυξης και τεχνολογικής προόδου, δημιουργείται το πρώτο πρόβλημα. Η τελευταία, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, αχρηστεύει μηχανήματα και παραγωγικές μεθόδους, ενώ παράλληλα προκαλεί πλεόνασμα εργατικού δυναμικού (ανεργία). Μολονότι υπάρχουν προγράμματα επανεκπαίδευσης των εργαζομένων που πλήττονται από τη νέα τεχνολογία και εξειδίκευσης τους σε νέες ειδικότητες, η διακοπή της εργασιακής ζωής, η υποχρέωση αλλαγής ειδικότητας και οι οικονομικές επιπτώσεις που αυτά συνεπάγονται αποτελούν σοβαρό κόστος και για τους ίδιους τους εργαζόμενους αλλά και για το κοινωνικό σύνολο. Ατυχώς τα οφέλη της ανάπτυξης δεν κατανέμονται κατά τρόπο δίκαιο μεταξύ των πολιτών μιας χώρας. Αντί να 13

μειωθούν οι εβδομαδιαίες ώρες εργασίας όλων των εργαζομένων εξίσου, ορισμένοι βρίσκονται ξαφνικά άνεργοι (Σπύρος Α. Βασιλειάδης, 2004). Αρνητικές Πολιτιστικές Επιδράσεις Οικονομικότητα: η οποία επιδιώκει τη μεγιστοποίηση του προϊόντος με δεδομένο το κόστος, ή την ελαχιστοποίηση του κόστους για την επίτευξη ενός επιθυμητού επίπεδου προϊόντος ή ευχαρίστησης, μερικές φορές κατακρίνεται ως μια δικαιολογία για την εκμετάλλευση των αδυνάτων από τους ισχυρούς. Μια ακόμη άποψη είναι ότι αποτελεί μια καλυμμένη μορφή αχαλίνωτου υλισμού, ο οποίος μειώνει την ανθρώπινη ευτυχία που προέρχεται από την αισθητική ή πνευματική ανάπτυξη. Ορθολογισμός: ένα ακόμη πρόβλημα που δημιουργείται εξαιτίας της εξάρτησης της ΟΑ από την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο. Η λογική και ο ορθολογισμός μπορούν να κατακριθούν επειδή στηρίζονται σθεναρά πάνω στην αντικειμενικότητα και τα επιστημονικά δεδομένα σε βάρος των συναισθημάτων και των υποκειμενικών κρίσεων. Έτσι ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι βασίζουν τις αποφάσεις τους σε προσεκτικά αιτιολογημένα επιχειρήματα, παρά απλά και αποκλειστικά σε προσωπικά συναισθήματα. Οικονομίες Κλίμακας: η αδυσώπητη εξαφάνιση της χωρικής βιοτεχνίας, των παραδοσιακών εξειδικεύσεων, του προσωπικού χαρακτήρα της παραγωγής, του μικρού αγροτικού οικογενειακού κλήρου και της οικογενειακής επιχείρησης, κάτω από την αφόρητη πίεση των μεγάλων απρόσωπων εταιριών δημιουργούν τις οικονομίες κλίμακας (δηλ. χαμηλότερο κόστος παραγωγής ανά μονάδα προϊόντος λόγο μεγαλύτερης κλίμακας παραγωγής) ως μία από τις πιο σοβαρές επιπτώσεις της ΟΑ. Οι επικριτές τέτοιων σύγχρονων μεθόδων παραγωγής επισημαίνουν τις απάνθρωπες πλευρές του αυτοματισμού και της εξειδίκευσης της εργασίας, καθώς οι άνθρωποι αποχωρίζονται την ιδιοκτησία των εργαλείων τους, χάνουν κάθε αίσθημα λήψης αποφάσεων, οι προστριβές αυξάνονται, η αυτονομία αντικαθιστάται από την εξουσία και το χρονόμετρο αντικαθιστά την ελευθερία που ενυπάρχει στην αυτοαπασχόληση, καταλήγοντας σε μία ζωή βαρετή και μονότονη. Εισοδηματικές Ανισότητες: πολλοί είναι που υποστηρίζουν ότι για να υπάρξει ΟΑ δημιουργείται η ανάγκη για μεγαλύτερες εισοδηματικές ανισότητες, ώστε να δημιουργηθούν οι απαραίτητες αποταμιεύσεις και επενδύσεις που θα στηρίξουν την ανάπτυξη. Το επιχείρημα αυτών των υποστηρικτών είναι ότι 14

πριν από κάθε απόπειρα διανομής του εθνικού προϊόντος στις μάζες, είναι σημαντικό να γίνει προσπάθεια αύξησης του (Θεόδωρος Α. Σκούντζος, 2005). Επίσης η πιο σοβαρή επίπτωση που προκαλείται από την ΟΑ είναι η καταστροφή του περιβάλλοντος. Μια ταχεία ανάπτυξη σημαίνει περισσότερα αγαθά, που οι περισσότεροι άνθρωπο επιθυμούν, αλλά σημαίνει επίσης περισσότερη ηχορύπανση και βλάβη του περιβάλλοντος που οι άνθρωποι δεν επιθυμούν. Η συνειδητοποίηση της σοβαρότητας του προβλήματος της ρύπανσης, βάσει σε αμφισβήτηση το θέμα της ΟΑ. Χωρίς αμφιβολία υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ του ρυθμού ανάπτυξης και ακαθάριστου εθνικού προϊόντος και του ρυθμού φθοράς του περιβάλλοντος. Από τη στιγμή που η ρύπανση έχει ξεπεράσει κατά πολύ τα όρια της αφομοιωτικής ικανότητας τους φυσικού περιβάλλοντος, εύλογο είναι το ερώτημα, μήπως θα πρέπει να σταματήσει η ΟΑ για να σωθεί η ανθρώπινη ζωή στον πλανήτη (Σπύρος Α. Βασιλειάδης, 2004); 15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 2.1 Εισαγωγή Στην καταστροφή του περιβάλλοντος έχουν τη δική τους συμβολή όλα τα κράτη του κόσμου, σε διαφορετική βέβαια έκταση και ένταση. Οι αναπτυσσόμενες κοινωνίες, ως «σκουπιδοτενεκέδες» των αναπτυγμένων και οι αναπτυγμένες κοινωνίες ως «καταστροφείς» του περιβάλλοντος, εντός κι εκτός των συνόρων τους, εν ονόματι της ανάπτυξης και της ευημερίας. Στη βάση των αιτιών, που προκαλούν την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, είναι το πρότυπο της οικονομικής ανάπτυξης και κατανάλωσης του σύγχρονου κόσμου και οι συνακόλουθες δραστηριότητες. Ειδικότερα οι βασικότεροι παράγοντες που προκαλούν αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον και έχουν σχέση με το αναπτυξιακό αυτό μοντέλο είναι οι ακόλουθες (Γιώργος Ν.Μαγούλιος, σελ. 57, 2006). 2.2 Ενεργειακό μοντέλο Το σπάταλο και ρυπογόνο ενεργειακό μοντέλο που επικράτησε τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, οδήγησε σε αδιέξοδα και στρεβλώσεις το περιβάλλον, την οικονομία και την κοινωνία μας. Το ενεργειακό αυτό μοντέλο, βασίζεται στην κατανάλωση των μη ανανεώσιμων ορυκτών καυσίμων, όπως πετρέλαιο, άνθρακας, φυσικό αέριο, λιγνίτης, ανθρακίτης και τύρφη. Η έντονη χρήση των παραπάνω φυσικών πόρων συμπίπτει με την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης, η οποία πραγματικά άλλαξε τον κόσμο και οδήγησε στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου πολλών λαών. Έτσι το νόμισμα της λεγόμενης προόδου και ανάπτυξης έχει δύο όψεις, η μία εμφανίζει την άνοδο του βιοτικού επιπέδου μόνο των ανεπτυγμένων χωρών και η άλλη εμφανίζει δύο ορατούς κινδύνους, τον κίνδυνο που ήδη η ανθρωπότητα βιώνει της επιβάρυνσης δηλαδή του περιβάλλοντος με τα γνωστά σε όλους μας περιβαλλοντικά προβλήματα και τον κίνδυνο της εξάντλησης των πηγών ενέργειας (dide-v-ath.att.sch.gr). Η συνολική κατανάλωση ενέργειας στον πλανήτη Γη για τις ανάγκες μας, αυξάνεται καθημερινά και οι σημερινές πηγές ενέργειας προβλέπεται ότι σύντομα θα εξαντληθούν. Συγχρόνως, η αύξηση της κατανάλωσης του πετρελαίου και των υπολοίπων ορυκτών καυσίμων, οδήγησε και στη συσσώρευση στην ατμόσφαιρα 15

τεράστιων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα, η οποία οδηγεί στο Φαινόμενο του Θερμοκηπίου και στην πλανητική υπερθέρμανση. Η παγκόσμια θέρμανση έχει ήδη μετρήσιμες επιπτώσεις καθώς οι παγετώνες υποχωρούν, ο όγκος του πάγου του Αρκτικού Ωκεανού αραιώνει και η άνοιξη εμφανίζεται τουλάχιστον μία εβδομάδα νωρίτερα από ότι στη δεκαετία του 1950. Επιπλέον, έρευνες στρωμάτων πάγου της Ανταρκτικής αποδεικνύουν ότι, με εξαίρεση τις μικρές παραλλαγές στην τροχιά της Γης και τον κύκλο της ηλιακής δραστηριότητας, οι κλιματικές αλλαγές οφείλονται περισσότερο στα παραγόμενα από τον άνθρωπο αέρια του θερμοκηπίου. Εκτός από τη μεγάλη σημασία του διοξειδίου του άνθρακα, ο συνδυασμός και άλλων ανθρωπογενών αερίων δημιουργεί το νέφος, που καταστρέφει την ανθρώπινη υγεία και τη γεωργική παραγωγικότητα. Η μέση παγκόσμια θερμοκρασία έχει αυξηθεί κατά 0,75 βαθμούς C από τα τέλη περίπου του 19ου αιώνα. Η διαφαινόμενη άμεση απειλή αφορά κυρίως τις αλλαγές στο επίπεδο της θάλασσας (διαστολή ωκεάνιων υδάτων) και την ταχύτητα τήξης των πάγων. Οι προβλεπόμενες καταστροφές περιλαμβάνουν απώλειες ανθρώπινων ζωών, καταστροφή οικοσυστημάτων/βιοποικιλότητας, μειωμένη αγροτική παραγωγή, επανεμφάνιση πείνας και ασθενειών (όπως η ελονοσία) στις αναπτυσσόμενες, κυρίως, χώρες και σημαντικές οικονομικές ζημιές (www.nomosphysis.org.gr). Με αυτή την εμμονή στην χρήση των πλέον ρυπογόνων καυσίμων είναι σίγουρο ότι θα προκαλεί ολοένα και περισσότερα προβλήματα στη μάχη ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Έτσι σύμφωνα με μια εργασία του climate.wwf.gr, κατατάχθηκαν οι «30 βρώμικες» ρυπογόνες ηλεκτροπαραγωγικές μονάδες στην Ευρώπη των 25, όσον αφορά τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Η κατάταξη προήλθε βάσει της ποσότητας CO2 που εκπέμπεται ανά παραγόμενη KWh και δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός πως οι ρυπογόνες μονάδες ηλεκτροπαραγωγής χρησιμοποιούν στην πλειοψηφία τους άνθρακα ως κύριο καύσιμο. Η κακή απόδοση των μονάδων σε συνδυασμό με την χαμηλή ενεργειακή αξία του άνθρακα συντελεί στην αυξημένη ποσότητα ρύπων στην ατμόσφαιρα και, άρα, στη διόγκωση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Το καύσιμο που χρησιμοποιούν οι μονάδες είναι λιγνίτης ή λιθάνθρακας, πράγμα που αποτυπώνει την πραγματική κατάσταση: η παραγωγή ενέργειας από στερεά συμβατικά καύσιμα συντελεί κατά πολύ στην έκλυση υπερβολικών εκπομπών CO2 στην ατμόσφαιρα και άρα στην αλλαγή του κλίματος. Η Ελλάδα στη λίστα των βρώμικων τριάντα έχει μια τιμητική πρωτιά ή μάλλον δυο: Τα 2 πιο ρυπογόνα εργοστάσια της Ευρώπης βρίσκονται στην Ελλάδα, και πιο συγκεκριμένα στο Ν. Κοζάνης. Οι μονάδες στον Αγ. Δημήτριο και την Καρδιά 16

Κοζάνης καταλαμβάνουν αντίστοιχα την 1η και 2η θέση στον κατάλογο των τριάντα ρυπογόνων (www.ohiallokarvouno.gr). 2.3 Εκπομπές αερίων Οι δυσμενείς επιδράσεις της φυσικής κατάστασης του αέρα στα κάτω στρώματα της ατμόσφαιρας, από την προσθήκη ξένων προς τον αέρα ουσιών, χαρακτηρίζεται σαν ρύπανση, ή μόλυνση του αέρα. Αυτές συμβαίνουν όταν, μετά τον χρόνο επίδρασης και τη συγκέντρωση, παρουσιάζονται βαθμοί ρύπανσης που βλάπτουν την υγεία των ανθρώπων και των ζώων και βάζουν σε κίνδυνο τη ζωή τους ή εμποδίζουν την κανονική ανάπτυξη του φυτικού κόσμου. Λόγω των σημαντικών εκλύσεων υπάρχει ήδη σήμερα μεγάλη ρύπανση (Georg Martz, 1977). Η ατμοσφαιρική ρύπανση γίνεται κυρίως από οξείδια, όπως οξείδια του αζώτου, του θείου, του άνθρακα και άλλα, και από αιθάλη (άκαυστος άνθρακας σε αέρια μείγμα αέρα). Τα οξείδια του αζώτου προκαλούν το φωτοχημικό νέφος, συνήθως στα κέντρα μεγαλουπόλεων ή και τις γύρω περιοχές. Τα οξείδια του θείου και του άνθρακα αντιδρούν με τους υδρατμούς των νεφών δημιουργώντας όξινη βροχή, η οποία προσβάλλει τα δάση, ενώ το θειικό οξύ (συστατικό της όξινης βροχής) προσβάλλει τα μάρμαρα μετατρέποντάς τα σε γύψο. Το διοξείδιο του άνθρακα, αλλά και άλλα αέρια που παράγονται από ατελείς καύσεις, όπως άκαυστοι υδρογονάνθρακες συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου (www.wikipedia.com). Τρεις είναι οι κυριότερες κατηγορίες ανθρωπογενών πηγών ρύπανσης της ατμόσφαιρας: η βιομηχανική δραστηριότητα, τα μέσα μεταφοράς και η θέρμανση στα νοικοκυριά. Σε μια τυπική πόλη, η βιομηχανία ευθύνεται για το 50% της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, τα μέσα μεταφοράς για το 35%, ενώ η θέρμανση για το 15% (Δημήτρης Μελάς, 2010). Βιομηχανία. Η βιομηχανία είναι ένας άλλος πολύ σημαντικός καταναλωτής ενέργειας αλλά και παραγωγός ατμοσφαιρικών ρύπων. Η φύση και οι ποσότητες των παραγόμενων ρύπων από τις βιομηχανικές δραστηριότητες εξαρτούνται από τις επιμέρους παραγωγικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα σε κάθε βιομηχανική μονάδα. Για παράδειγμα, μια χημική βιομηχανία παράγει αέριους ρύπους, των οποίων η σύσταση μπορεί να είναι πάρα πολύ σύνθετη δημιουργώντας σημαντική ρύπανση της ατμόσφαιρας, εάν δεν λαμβάνονται τα κατάλληλα αντιρρυπαντικά μέτρα (Μελάς, Αλεξανδροπούλου, Αμοιρίδης, Κακαρίδου, Σουλακέλλης, 2000). Καθημερινά τεράστιες ποσότητες βιομηχανικών λυμάτων ρυπαίνουν ακτές και θάλασσες, νεκρώνουν το πλαγκτόν, εξαφανίζουν πολλά είδη του φυσικού και του 17

ζωικού βασιλείου και βάζουν σε κίνδυνο την υγεία των ανθρώπων που έρχονται σε επαφή με τη θάλασσα. Χιλιάδες καμινάδες εργοστασίων εκλύουν σε 24-ωρη βάση χιλιάδες τόνους δηλητηριωδών αερίων και σωματιδίων κάνοντας ανυπόφορη τη ζωή εκατομμυρίων κατοίκων αστικών κέντρων, που επιπλέον ασφυκτιούν μέσα στις γιγάντιες και απάνθρωπες πόλεις του αιώνα μας (http://gym-lidor.fok.sch.gr). Αυτοκίνητο. Μέσα στην πληθώρα των ρυπογόνων δραστηριοτήτων μιας σύγχρονης πόλης, η χρήση του ιδιωτικού αυτοκινήτου αποτελεί την σημαντικότερη συνεισφορά του πολίτη στην ρύπανση της περιοχής. Παρά την μικρή, σχετικά, συνεισφορά κάθε μεμονωμένου αυτοκινήτου, η ρύπανση από τον μεγάλο αριθμό τους προστίθεται για να αποτελέσει την μεγαλύτερη απειλή για την ποιότητα του αέρα στις μεγαλουπόλεις. Οι υδρογονάνθρακες και τα οξείδια του αζώτου που εκπέμπονται από τα αυτοκίνητα, με την παρουσία της ηλιακής ακτινοβολίας, σχηματίζουν το όζον, ίσως το πιο επικίνδυνο συστατικό του φωτοχημικού νέφους των πόλεων. Συμπληρωματικά, το διοξείδιο του άνθρακα, αν και ακίνδυνο για την υγεία είναι το σημαντικότερο θερμοκηπικό αέριο με μεγάλη συνεισφορά στην παγκόσμια μεταβολή του κλίματος (Μελάς, Αλεξανδροπούλου, Αμοιρίδης, Κακαρίδου, Σουλακέλλης, 2000). Θέρμανση. Η συνεισφορά της θέρμανσης στα προβλήματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης έχει καθαρά εποχικό χαρακτήρα και έγκειται στην παραγωγή καπνού, διοξειδίου του θείου και, σε μικρότερο ποσοστό, οξειδίων του αζώτου. Αν και οι ρύποι, που παράγονται σε ετήσια βάση από τις κεντρικές θερμάνσεις, αποτελούν ένα μικρό ποσοστό σε σχέση με την παραγωγή των ίδιων ρύπων από τις άλλες δύο πηγές, το διοξείδιο του θείου αποτελεί, στις αστικές περιοχές, ρύπο-δείκτη για τη λειτουργία της κεντρικής θέρμανσης. Ακόμη σημαντικό στοιχείο είναι οι πολύ χαμηλές καμινάδες που χρησιμοποιούνται οι οποίες αδυνατούν να διασπείρουν τους ρύπους στην ευρύτερη περιοχή με αποτέλεσμα να δημιουργούνται σε πολλές περιπτώσεις αυξημένα τοπικά προβλήματα. Οι αιχμές, στις τιμές των ρύπων, παρουσιάζονται τις πρώτες πρωινές και τις πρώτες βραδινές ώρες. Αν κατά τις ώρες της μέγιστης παραγωγής επικρατούν δυσμενείς μετεωρολογικές συνθήκες (π.χ. άπνοια και θερμοκρασιακή αναστροφή), τότε προκαλείται συσσώρευση του εκπεμπόμενου διοξειδίου του θείου και οδηγούμαστε στο σχηματισμό καπνομίχλης (Μελάς, Αλεξανδροπούλου, Αμοιρίδης, Κακαρίδου, Σουλακέλλης, 2000). 18

2.4 Αστικοποίηση Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα σε σχέση με τις μεγαλουπόλεις, είναι η αστικοποίηση. Η αστικοποίηση συνίσταται στη συγκέντρωση, εγκατάσταση και αύξηση του πληθυσμού των μεγάλων αστικών κέντρων και στην αριθμητική αύξηση των πόλεων με ταυτόχρονη εγκατάλειψη και ερήμωση της υπαίθρου. Το φαινόμενο της αστικοποίησης ως συνέπεια της βιομηχανικής κοινωνίας θεμελιώνει μια βίαιη ανατροπή στη σχέση μεταξύ πόλης και υπαίθρου και είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά από το 18 έως τον 20 αιώνα. Η μείωση του αγροτικού πληθυσμού, ο περιορισμός των αγροτικών επαγγελμάτων και η αντικατάστασή τους με βιομηχανικά επαγγέλματα και υπηρεσίες από ένα πληθυσμό που καθημερινά έλκεται από τα αστικά και βιομηχανικά κέντρα, η προσδοκία καλύτερου βιοτικού επιπέδου και η πιθανότητα βελτίωσης της κοινωνικής θέσης, οδήγησαν στην αστυφιλία και τον αστισμό (www.ecocrete.gr). Με τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού κι την έντονη αστικοποίηση, δημιουργούνται αρνητικές συνέπειες όχι µόνο στον κοινωνικό κι οικονομικό τοµέα, αλλά και στο φυσικό περιβάλλον. Συνέπειες, τόσο σε τοπικό επίπεδο, που αφορά στο άµεσο φυσικό περιβάλλον, όσο και στο περιφερειακό µε τη φυσική ενδοχώρα, αλλά και επακόλουθα σε πλανητικό επίπεδο. Η αυξημένη αστικοποίηση επιφέρει πολλές αλλαγές και διάφορους μετασχηματισμούς στη φύση, συμπεριλαμβανομένου της μόλυνσης, της υποβάθμισης του τοπίου, των αλλαγών στη λειτουργία των τοπικών οικοσυστημάτων, μεταβάλλοντας έτσι, τη φυσική ροή της ενέργειας, του νερού, των αγαθών και των υλικών. Ανέκαθεν οι πόλεις αποτελούσαν µία µοναδική µορφή, ένα σύμπλεγμα φυσικού, κτισμένου και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Η µορφή, όµως, των σύγχρονων πόλεων µε τους πυκνοδομημένους ιστούς, τα πανύψηλα κτίρια και τους στενούς δρόµους, συντελούν στο φαινόμενο της αστικής θερµικής νήσου. Το φαινόμενο αυτό, όπως κι οι χαράδρες αέρα που δημιουργούνται εξαιτίας των πανύψηλων κτιρίων και τις έντονες εναλλαγές του αέρα, επηρεάζουν αρνητικά το µικροκλίµα των πόλεων. Ακόµη, παράλληλα µε την σηµαντική αύξηση και πλέον εξάρτηση- της χρήσης του αυτοκινήτου και την συνακόλουθη κυκλοφοριακή συμφόρηση, η κακή διαχείριση των στερεών κι υγρών αποβλήτων, οι άθλιες αστικές υποδοµές, καθώς κι η υποβάθμιση των αστικών χώρων και δηµόσιων χώρων πρασίνου, συμπληρώνουν τη λίστα των μελανών σηµείων της αστικοποίησης (www.omikron.tv). Έχει γίνει πλέον συνείδηση σε όλους του κατοίκους των μεγαλουπόλεων, ότι η ζωή σε αυτές είναι μια πολύ σκληρή υπόθεση. Οι φυσικοί, οικολογικοί και παραγωγικοί πόροι μέσα στον αστικό ιστό των σύγχρονων πόλεων, συρρικνώνεται με αμείωτους 19

ρυθμούς και τα ευαίσθητα οικοσυστήματα γύρω από αυτές, έχουν φτάσει σε μη ανατρέψιμο σημείο. Η πολιτιστική κληρονομιά και η αρχιτεκτονική εξαφανίζονται. Η ρύπανση του αέρα, των νερών και του εδάφους αυξάνεται συνεχώς. Τα αυτοκίνητα πολλαπλασιάζονται προκαλώντας εμφράγματα στις έτσι και αλλιώς μπλοκαρισμένες αρτηρίες του οδικού δικτύου (www.ecocrete.gr). Στο μεγαλύτερο μέρος των πόλεων η φύση έχει υποταχθεί στις ανάγκες της παραγωγής και της κατανάλωσης του αστικού πληθυσμού, καθώς ο άνθρωπος προσπάθησε να την τιθασεύσει µε την κατασκευή απομονωμένων, περιορισμένων και υψηλά ελεγχόμενων, τεχνητών περιβαλλόντων. Πολλοί περιβαλλοντολόγοι, πολεοδόμοι και σχεδιαστές τοπίου, πιστεύουν ότι η δεντροφύτευση είναι απαραίτητη για το φιλτράρισµα του αέρα, παρέχει ένα φράγµα ήχου, αλλά και µια ευχάριστη οπτική θέαση, ενώ συμβάλει και στην ανάδειξη του χαρακτήρα της γειτονιάς. Τόσο οι πράσινοι τοίχοι, όσο και τα φυτεµένα δώµατα, ενισχύουν επιπλέον τη μόνωση των κτιρίων, βοηθούν στη συλλογή νερού, ενώ συμβάλουν αποτελεσματικά στη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και της υψηλής θερμοκρασίας του καλοκαιριού. Είναι επομένως αναγκαίο να γίνει αντιληπτό ότι, ο αστικός χώρος δεν αποτελείται µόνο από κτίρια και ανθρώπινο πληθυσμό, ούτε διαμορφώνεται αποκλειστικά από τις δραστηριότητες του ανθρώπου. Πολλοί, διαφορετικοί πληθυσμοί χλωρίδας και πανίδας καταφέρνουν να προσαρμοστούν, να επιβιώσουν, αλλά και να αναπτυχθούν στο αστικό περιβάλλον (www.omikron.tv). 2.5 Εντατικές καλλιέργειες Το περιβάλλον δεν κινδυνεύει όμως μόνο στις πυκνοκατοικημένες περιοχές. Στη γεωπονία και την δασολογία χρησιμοποιούνται φυτοφάρμακα που μετά την εφαρμογή τους, ένα μέρος θα επιτύχει τον στόχο του, ενώ ένα μέρος τους θα κινηθεί και πέρα από αυτόν. Οι επιπτώσεις που θα έχει στο περιβάλλον δεν είναι πάντα ορατές και μετρήσιμες. Η παρουσία φυτοφαρμάκων στο έδαφος επηρεάζει σοβαρά, άμεσα ή έμμεσα, τόσο τη μικροπανίδα όσο και τη μικροχλωρίδα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, η παρουσία ενός φυτοφαρμάκου στο έδαφος μπορεί να προκαλέσει σημαντικές αλλαγές στους πληθυσμούς των μικροοργανισμών. Η έκπλυση των φυτοφαρμάκων από τα εδάφη και η μετακίνησή τους στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα αποτελεί ένα σοβαρό κίνδυνο ρύπανσης των υπογείων υδάτων. Ειδικά μάλιστα τα ψάρια, μπορούν να δεχτούν μεγάλες ποσότητες φυτοφαρμάκων, τόσο από την τροφική αλυσίδα όσο και από το νερό που περνάει μέσα από τα βράγχιά τους. Υπολείμματα φυτοφαρμάκων έχουν ανευρεθεί και στην ατμόσφαιρα σε διάφορες περιοχές του πλανήτη, αλλά οι συγκεντρώσεις τους ήταν υψηλότερες σε 20

περιοχές με έντονη γεωργική δραστηριότητα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η έρευνα των Anderson και Glowa (1984),οι οποίοι εντόπισαν και ανέφεραν δηλητηρίαση μελισσών μεγάλης έντασης που προκλήθηκε από εκτεταμένους ψεκασμούς εδάφους σε δενδρώδεις καλλιέργειες στις ΗΠΑ. Άλλωστε, από όλα τα έντομα που υπάρχουν μόνο ένα ποσοστό περίπου 5% χαρακτηρίζονται ως εχθροί για τις ανθρώπινες καλλιέργειες. Επιπλέον, η εκτεταμένη χρήση των φυτοπροστατευτικών μέσων έχει προκαλέσει στις Η.Π.Α. το θάνατο σε τουλάχιστον 94 είδη πουλιών. Στο ίδιο μήκος κύματος, η έκθεση των θηλαστικών στα φυτοφάρμακα γίνεται κυρίως δια της τροφής τους. Ζώα με μεγάλο ποσοστό λίπους μπορούν να ανεχτούν μεγαλύτερες ποσότητες φυτοφαρμάκων, σε σύγκριση με αδύναμα ζώα. Κατ αυτόν τον τρόπο, η παρουσία των φυτοφαρμάκων στο νερό, στο έδαφος, στον αέρα και κυρίως στα τρόφιμα μπορεί να επηρεάσει σοβαρά την υγεία όλων των ανθρώπων. Φυσικά, η πλέον εκτεθειμένη κατηγορία ανθρώπων στα φυτοφάρμακα είναι οι εργαζόμενοι στη γεωργία και στην παραγωγή των φυτοπροστατευτικών προϊόντων. Πρώτη και σοβαρότερη επίπτωση της μακροχρόνιας αυτής έκθεσης είναι η εμφάνιση διαφόρων μορφών καρκίνων. Επίσης, έχουν αναφερθεί χρωμοσωματικές βλάβες, μεταβολικές δραστηριότητες του ήπατος, καθώς και επιδράσεις στο αναπνευστικό και στο νευρικό σύστημα (www.econews.gr). Στην Ελλάδα τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων στα επιφανειακά νερά έχουν εντοπιστεί σαν πρόβλημα ήδη από την δεκαετία του 40, και, ενώ οι κύριες ανησυχίες κατά τη δεκαετία του 70 αφορούσαν τις οργανοχλωριομένες ενώσεις, σήμερα είναι εκατοντάδες οι ενώσεις που ανιχνεύονται στα επιφανειακά νερά. Διάφορες έρευνες έχουν δείξει ότι η συνολική ποσότητα φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιείται στον κάμπο της Θεσσαλονίκης αντιπροσωπεύει περίπου το 7% της συνολικής κατανάλωσης στη χώρα. Ένα σημαντικό ποσοστό του προβλήματος της ρύπανσης των υπογείων νερών οφείλεται σε καθημερινές δραστηριότητες των γεωργών όπως το γέμισμα και ξέπλυμα των ψεκαστικών μηχανημάτων δίπλα στις γεωτρήσεις παροχής νερού, η απόρριψη στην ύπαιθρο των συσκευασιών από τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα. Τον Απρίλιο του 2006, λίγο έξω από τη Θεσσαλονίκη, κλιμάκια γεωπόνων εντόπισαν χρησιμοποιημένα παράνομα φυτοφάρμακα. Ένα φαινόμενο που έχει συνέπειες όχι μόνο στην υγεία αλλά και στις εξαγωγές. Η χρήση παράνομων φυτοφαρμάκων, εισαγόμενων από Βουλγαρία, Ρουμανία και Τουρκία είναι κοινό μυστικό μεταξύ των αγροτών εδώ και χρονιά. Οι συνέπειες από τη χρήση αυτών των φυτοφαρμάκων φαίνονται στο πιάτο μας. Σε έρευνα που πραγματοποίησε το Πάντειο Πανεπιστήμιο στο λεγόμενο «καλάθι της νοικοκυράς» τα ευρήματα ήταν αν μη τι άλλο ανησυχητικά. 21

Βρέθηκαν υπολείμματα φυτοφαρμάκων πάνω από τρεις φορές από το επιτρεπόμενο επίπεδο (ecolawgy.wordpress.com). Τα περισσότερα φυτοφάρμακα εξαιτίας της αντοχής τους έχουν την τάση να μεταφέρονται με τον άνεμο, το νερό και τη σκόνη σε μεγάλες αποστάσεις. Ίχνη φυτοφαρμάκων (π.χ. DDT) έχουν βρεθεί στις φώκιες και στους πιγκουίνους της Ανταρκτικής, παρ' ότι είχαν χρησιμοποιηθεί χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Η πιο ανησυχητική επίδραση των αυξημένων συγκεντρώσεων των σταθερών και λιποδιαλυτών βιοκτόνων ουσιών είναι η μίμηση των θηλυκών ορμονών και η σοβαρή διαταραχή της γενετικής διαδικασίας. Οι ουσίες αυτές μπορεί να προκαλέσουν διαταραχές στην αναπαραγωγική διαδικασία, προβλήματα γονιμότητας στα θηλυκά, να οδηγήσουν στην εκθήλυνση και απώλεια αρσενικών χαρακτηριστικών, να πλήξουν το ανοσοποιητικό σύστημα, να προκαλέσουν βλάβες στο νευρικό σύστημα, στο συκώτι και σε άλλα όργανα. Σύμφωνα μάλιστα με εκτιμήσεις της Υπηρεσίας Προστασίας του Περιβάλλοντος των ΗΠΑ (ΕΡΑ) η χρόνια κατανάλωση γεωργικών προϊόντων επιβαρημένων με υπολείμματα φυτοφαρμάκων μπορεί να επιφέρει αύξηση των καρκινογενέσεων ως και 1%. Οι ενώσεις αυτές έχουν συσχετιστεί και με επεισόδια μαζικών θανάτων θαλάσσιων θηλαστικών (δελφίνια της Μεσογείου) και πουλιών (λεπτοραμφόκεπτοι στην Ιρλανδική Θάλασσα, το 1969), εξαφανίσεις ειδών (π.χ. της φάλαινας όρκας από τις ακτές της Πολιτείας Ουάσιγκτον, των δελφινιών από την ολλανδική θάλασσα Wadden κ.ά.) (www.tovima.gr). 2.6 Καταναλωτικό πρότυπο Οι φυσικοί πόροι της Γης δεν είναι απεριόριστοι και ανεξάντλητοι. Το κυρίαρχο σήμερα «δυτικό» μοντέλο ανάπτυξης βασίζεται στην αλόγιστη κατασπατάληση των μη ανανεώσιμων πόρων και στο κέρδος με κάθε τίμημα (περιβαλλοντικό ή κοινωνικό). Οι καταστροφικές συνέπειες αυτού του μοντέλου γίνονται πλέον αισθητές σε ολόκληρο τον κόσμο: μόλυνση των υδάτων και του αέρα, μείωση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων, έλλειψη τροφίμων και πόσιμου νερού, μείωση των αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου κ.ο.κ. Παραβιάζοντας τα όρια αναγέννησης της φύσης, επιδεινώνουμε την έλλειψη των πόρων. Οι ποταμοί στερεύουν, τα εδάφη χάνουν τη γονιμότητα τους, ο αέρας γίνεται αποπνικτικός, τα δάση χάνονται (gym-melig.mes.sch.gr). Αυτή η καταναλωτική δραστηριότητα των νοικοκυριών έχει συνεπακόλουθο τα οικιακά απορρίμματα. Αυτά είναι δυνατό να προέρχονται από τη διαδικασία παρασκευής και συσκευασίας της τροφής και των άλλων ειδών κατανάλωσης. Μόνο από τα είδη συσκευασίας έχουμε κατάλοιπα χαρτιά και χαρτόνια, κουτιά και κουτάκια 22

από ξύλο, χαρτί ή αλουμίνιο, σακούλες πλαστικές ή χάρτινες, φελιζόλ και άλλα παρόμοια. Απορρίμματα δημιουργούνται επίσης και λόγω φθοράς ή οποιουδήποτε άλλου λόγου, ειδών που χρησιμοποιούνται μέσα και έξω στο σπίτι από το νοικοκυριό. Παλιά ή εκτός μόδας έπιπλα και οικιακά σκεύη, παιχνίδια, βιβλία και εφημερίδες, είδη αυτοκινήτου κ.ά. από τα οποία το νοικοκυριό επιθυμεί να απαλλαγεί. Οι ποσότητες των καταλοίπων της καταναλωτικής δραστηριότητας του ανθρώπου αυξάνουν ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες με πολύ γρήγορους ρυθμούς (ΔΗΜΟΣΘΕΝΙΔΟΥ, 2009). Η διαχείριση των απορριμμάτων αποτελεί ένα από τα πλέον σύνθετα και δύσκολα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει η χώρα μας, όπως και κάθε σύγχρονη κοινωνία. Σύμφωνα με τα δεδομένα του ιστοτόπου www.minenv.gr, στη χώρα μας παράγουμε κάθε χρόνο περίπου 4.8 εκατομμύρια τόνους αστικών στερεών απορριμμάτων (απορρίμματα που προέρχονται από κατοικίες και εμπορικές δραστηριότητες). Αυτό σημαίνει ότι κάθε κάτοικος αυτής της χώρας παράγει κατά μέσο όρο 480 κιλά αστικά απορρίμματα ετησίως. Επισημαίνεται ότι η Περιφέρεια Αττικής παράγει περίπου 39% της συνολικής ποσότητας, ακολουθούμενη από την Κ. Μακεδονία (16%), με το 9% να παράγεται μόνο στο Νομό Θεσσαλονίκης. Οι τρόποι διάθεσης των απορριμμάτων που χρησιμοποιούνται όμως, δεν είναι και τόσο αποτελεσματικοί. Ένας πρώτος τρόπος διάθεσης των απορριμμάτων είναι η συγκέντρωσή τους σε ειδικούς χώρους, τις γνωστές χωματερές, με όλες τις συνέπειες που δημιουργούνται για του περιοίκους από την άποψη της αισθητικής, της υγιεινής, των δυσάρεστων οσμών κ.λπ. Συνέπεια επίσης του μεγάλου όγκου σκουπιδιών είναι και ο γρήγορος κορεσμός των χωματερών αυτών. Ένας άλλος τρόπος διάθεσης των απορριμμάτων είναι η καύση τους σε ειδικές εγκαταστάσεις. Το πρόβλημα, το οποίο δημιουργείται, είναι ότι κατά την καύση εκπέμπονται ρύποι επιβαρυντικοί για την ατμόσφαιρα και επικίνδυνοι για την υγεία του ανθρώπου. Καθώς και ένα δεύτερο πρόβλημα είναι η υγειονομική ταφή των υπολειμμάτων της καύσης και οι ενδεχόμενες επιπτώσεις στην καθαρότητα των επιφανειακών και υπογείων υδάτων της περιοχής (ΔΗΜΟΣΘΕΝΙΔΟΥ, 2009). 2.7 Καταστροφή δασών Ένα μεγάλο μέρος της επιφάνειας της γης είναι καλυμμένο με δάση, πολύτιμο πόρο για τον άνθρωπο, τη βιοποικιλότητα, τις εδαφικές και υδατικές συνθήκες και την κατάσταση της ατμόσφαιρας. Ο άνθρωπος αρχικά χρησιμοποίησε το δάσος μόνο ως καταφύγιο, για την ξυλεία και για την εξασφάλιση της τροφής του. Εκείνη την εποχή τα δάση χρησιμοποιούνταν με βιώσιμο τρόπο, δίχως να απειλούνται διάφορα είδη με 23