ΓΥΜΝΑΣΙΟ Λ.Τ ΕΙΡΗΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΜΗΜΑ: ΒΛ2. Ερευνητική εργασία: Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και ο ρόλος της εκπαίδευσης.

ΓΥΜΝΑΣΙΟ Λ.Τ ΕΙΡΗΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΜΗΜΑ: ΒΛ2 Ερευνητική εργασία: Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και ο ρόλος της εκπαίδευσης. ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2014-2015

Περιεχόμενα Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Ο Τι είναι το φαινόμενο Bulling. Κεφάλαιο 2 Ο Ποιες οι μορφές και τα αίτια του. Κεφάλαιο 3 Ο Ποιοι διαπράττουν τον εκφοβισμό. Κεφάλαιο 4 Ο Ποιο το προφίλ του θύματος. Κεφάλαιο 5 Ο Γιατί το φαινόμενο αφορά το σχολείο. Κεφάλαιο 6 Ο Ποιες οι συνέπειες του φαινόμενου. Κεφάλαιο 7 Ο Ποιοι οι τρόποι προφύλαξης και αντιμετώπισης σε περίπτωση που πέσουμε θύματα. Κεφάλαιο 8 Ο Ποιος ο ρόλος της εκπαίδευσης στην αντιμετώπιση του φαινομένου.

Εισαγωγή..μια πραγματική ιστορία Αν σου μιλούν άσχημα, αν σε κοιτούν και νιώθεις καρφιά στην πλάτη και σου κόβεται η ανάσα. Αν σε πνίγουν με την κουρτίνα του λεωφορείου στην εκδρομή και «κανείς» συμμαθητής δεν το είδε και κανείς καθηγητής δεν νοιάστηκε. Αν σου πετούν άκακα χαρτάκια στα σγουρά μαλλιά σου. Αν σου τραβούν την καρέκλα και πέφτεις. Μην φοβάσαι. Σε 6 χρόνια θα έχει επίσημα τελειώσει. Χάνεις την παιδικότητα. Φεύγει η εφηβεία από τα χέρια σου και εσύ δεν προλαβαίνεις να τη ζήσεις. Να έχεις μια παρέα, να κάνεις χαβαλέ, να μαζεύεστε σε σπίτια, να βγαίνετε τα Σάββατα, να παίζετε τις Κυριακές. Μέσα στο σπίτι είσαι το καμάρι της οικογένειας: καλό παιδί, καλοί βαθμοί, ετοιμόλογη, έξυπνη, και όλα τα σχετικά. Έξω από το σπίτι χείλη σφραγισμένα, αφυδατωμένα, δυο μάτια σε απόγνωση. Τι πήγε στραβά; Τι κάνεις λάθος; Γιατί εσύ; Η απάντηση ήταν, είναι και θα είναι: «είσαι Ένας και είναι Πολλοί». Έτσι δεν παίρνονται δημοκρατικά όλες οι αποφάσεις; Έτσι δεν θεσπίζονται όλοι οι νόμοι; Έτσι δεν θριαμβεύει το δίκαιο, το σωστό; Περιθωριοποιημένοι, μειονότητα, τρελοί, αδύναμοι, μαλθακοί. Αυτό είμαστε γι αυτούς. Μην λυγίσεις σε παρακαλώ. Δείξε κουράγιο και αντιμετώπισε κατάματα τον φόβο σου και τότε θα σιγήσει. Άλλοι τρελαίνονται πιστεύοντας ότι αυτοί έχουν το πρόβλημα. Άλλοι αυτοκτονούν. Άλλοι παραμένουν θύματα για μια ζωή, τα κλωτσοσκούφια των πολλών. Άλλοι δυστυχώς γίνονται θύτες. Θα σας πω ένα μυστικό. Εγώ νίκησα. Όλοι μας μπορούμε. Ο καθένας με τον τρόπο του, με τον χρόνο του. Δεν είναι εύκολο. Είναι καθημερινή μάχη. Αλλά αξίζει να παλεύεις για σένα. Δεν θα το κάνει κανείς άλλος ποτέ. Όταν συνειδητοποιήσεις ότι δεν χρειάζεται να είσαι στη μάζα για να είσαι δυνατός και ασφαλής αλλά φτάνουν μόνο η ανθρωπιά και η παιδεία για να σταθείς μόνος, σίγουρος και ακλόνητος. Τότε ήδη έχεις νικήσει. Και αν είσαι ξύπνιος, θα επιβιώσεις. Έπαιξα το παιχνίδι τους εγώ. Θωράκισα τον εαυτό μου. Κάλυψα τις αδυναμίες μου για να μην είμαι τρωτή. Και τα χείλη άνοιξαν και ήρθε ο λόγος με θράσος και πυγμή. Και σήκωνα το χέρι στην τάξη χωρίς φόβο και ρωτούσα τον καθηγητή. Και έγραφα 20 χωρίς φροντιστήριο. Και οι θύτες γίναν κολλητοί μου. Άλλοι παρατηρητές μου με φθόνο. Άλλοι δεν σταμάτησαν, αλλά δεν με ένοιαζε πια. Τα χρόνια πέρασαν. Δεν θέλω να υποτιμήσω την πορεία τους επαγγελματική και προσωπική. Δεν έχει σημασία. Αλλά το βράδυ όταν κοιμάμαι ξέρω. Ότι είμαι καλύτερος άνθρωπος από αυτούς. Γιατί δεν θα προκαλούσα πόνο στην ψυχή κανενός ανθρώπου, γιατί δεν έγινα θύτης, δεν τα παράτησα και γιατί θα αφιερώσω ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής μου προσφέροντας βοήθεια. Νίκησα. *Η Σοφία Βρεττού είναι φοιτήτρια Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας

Κεφάλαιο 1 Ο Τι είναι το φαινόμενο Bulling γενικά στοιχεία. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία και 9 χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται ο σχετικός όρος bullying. Ενώ σαν φαινόμενο επισημαίνεται και καταγράφεται τη δεκαετία του 1970, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι εμφανίζεται και τότε. Εξάλλου αποτελεί μια ακόμη έκφραση της βίαιης συμπεριφοράς η οποία υπάρχει με τη γέννηση του ανθρώπου. Στο φαινόμενο του bullying εμπλέκονται πολλά μέρη: Το παιδί που δέχεται βία Το παιδί ή ομάδα παιδιών που ασκεί βία Τα παιδιά θεατές Οι εκπαιδευτικοί Οι γονείς Στην ουσία αναφέρεται στην βία μεταξύ παιδιών. Στην ιστορία του Όλιβερ Τουίστ - που διαδραματίζεται τον 19ο αιώνα - υπάρχουν πολλά στοιχεία βίας μεταξύ παιδιών τα οποία επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Τα μυθιστορήματα για το Αγγλοσαξονικό εκπαιδευτικό σύστημα όπου ο εκφοβισμός των μεγαλύτερων είναι αποδεκτό καθεστώς. Σύμφωνα με τον Olweus σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός παρατηρείται όταν ένα παιδί «εκτίθεται, κατ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότερα άτομα.» Ο όρος «αρνητική πράξη» αναφέρεται στην πράξη εκείνη με την οποία «ένα άτομο προκαλεί εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε άλλο άτομο, μέσω σωματικής επαφής, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους.» Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν είναι ένας απλός τυχαίος καβγάς μεταξύ δυο παιδιών στη σχολική αυλή. Επίσης περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης ή εξουσίας μεταξύ του παιδιού που εκφοβίζει και του παιδιού που εκφοβίζεται Το αποτέλεσμα αυτής της πράξης είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος. Οι πράξεις σχολικού εκφοβισμού έχουν αποτέλεσμα ή θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική βλάβη ή συναισθηματικές δυσκολίες (δυσκολίες συμπεριφοράς) πάνω στο παιδί. Η τελευταία παράμετρος έχει να κάνει με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού ο οποίος μπορεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή με οποιαδήποτε άλλη μορφή.

To bullying (εκφοβισμός) είναι μία επιθετική συμπεριφορά σωματική, λεκτική, ψυχολογική ή και κοινωνική που εκδηλώνεται σκόπιμα, απρόκλητα και επαναλαμβανόμενα, στο σχολείο, στον εργασιακό χώρο, ακόμη και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Σκοπός της είναι η επιβολή, και η πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου στο άτομο (ή ομάδα ατόμων) που την υφίσταται. Σωματικός εκφοβισμός είναι τα χτυπήματα, τα σπρωξίματα, οι κλωτσιές κλπ. Λεκτικός εκφοβισμός είναι η κοροϊδία, οι διακρίσεις, τα σεξουαλικά σχόλια κοκ. Κοινωνικός εκφοβισμός είναι η διάδοση φημών, η καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, η απομόνωση από την ομάδα κλπ. Επίσης υπάρχει ο εκφοβισμός μέσω διαδικτύου, ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μέσω μηνυμάτων στο κινητό τηλέφωνο κοκ. Στη συμπεριφορά του bullying υπάρχει μια διαφορά ισχύος ανάμεσα σ αυτούς που την ασκούν και σ αυτούς που την υφίστανται. Δεν πρόκειται για μια διαμάχη που χρειάζεται επίλυση. Όλη η εξουσία είναι στο άτομο ή στην ομάδα που την ασκεί. Τα άτομα που εκφοβίζουν τους άλλους, δείχνουν απέχθεια και περιφρόνηση σ αυτούς που προσπαθούν να βλάψουν. Πιστεύουν ότι μέσα απ αυτή τη συμπεριφορά γίνονται πιο σημαντικοί. Το bullying δεν είναι φυσιολογική συμπεριφορά.

Κεφάλαιο 2 Ο Ποιες οι μορφές και τα αίτια του. Γενικά το Bullying μπορεί να περιλαμβάνει : Άσκηση φυσικής βίας, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα, Εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες, κοινωνική απομόνωση ή αποκλεισμό. Επίσης: Σεξουαλική παρενόχληση Χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία Απειλές και εκβιασμό Υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος Κλοπές ή και Ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του θύματος Επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων Διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών Ηλεκτρονικό bullying cyber bullying (Το cyberbullying περιγράφεται ως "η επαναλαμβανόμενη και εκ προθέσεων βλάβη που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών" Το Cyberbulling εμφανίζεται συχνότερα σε ιστότοπους όπου συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός εφήβων)

Bullying ή πείραγμα. O Olweus τονίζει τη διαφορά του bullying με το «πείραγμα» στα πλαίσια του παιχνιδιού. Το «πείραγμα» αυτό συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκληση σωματικού πόνου των άλλων. Αντίθετα το bullying εμπλέκει άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις. Η χαρακτηριστική ανισορροπία δύναμης διατυπώνει ο olweus στον ορισμό του μπορεί να αναφέρεται στα ατομικά ή κοινωνικά χαρακτηριστικά του δράστη και του θύματος. Το «πείραγμα» μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό αν συμβαίνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και το σημαντικότερο όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από αστείο και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού. Ο εκφοβισμός μπορεί να πάρει διάφορες μορφές: Σωματικός: φυσικός τραυματισμός ή απειλή τραυματισμού προς κάποιον. Εκδηλώνεται με σπρωξίματα, σκουντήματα, αγκωνιές, γροθιές και κλοτσιές, τρικλοποδιές, χτυπήματα με αντικείμενα, τσιμπήματα και δαγκωνιές, περιορισμό του άλλου μέσω σωματικών πρακτικών. Λεκτικός: συστηματική χρησιμοποίηση υβριστικών εκφράσεων, φραστικών επιθέσεων, προσβολών και απειλών, αγενών σχολίων και ειρωνείας, χρήση παρατσουκλιών. Εκφοβισμός με εκβιασμό: εκούσια απόσπαση χρημάτων ή προσωπικών αντικειμένων, η οποία συνοδεύεται από απειλές ή και τον εξαναγκασμό σε αντικοινωνικές πράξεις.

Έμμεσος ή κοινωνικός: προσπάθεια για κοινωνική απομόνωση ή αγνόηση ατόμου, για άσκηση επιρροής στην ομάδα των συνομηλίκων ώστε να αισθανθούν αντιπάθεια για κάποιο συγκεκριμένο συμμαθητή τους, διάδοση κακόβουλων φημών και ψευδών. Ηλεκτρονικός: αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, των υπηρεσιών MMS και SMS που παρέχουν τα κινητά τηλέφωνα και των διαδικτυακών τόπων κοινωνικής δικτύωσης, χρήση ή παραποίηση των προσωπικών δεδομένων κάποιου ατόμου, αποκλεισμός του από μια δικτυακή ομάδα, κλήσεις στο κινητό του από άγνωστο νούμερο. Ρατσιστικός: διάδοση αρνητικών σχολίων εξαιτίας της καταγωγής, της κοινωνικής τάξης, της οικονομικής κατάστασης, της διαφορετικότητας. Σεξουαλικός: υβριστικά σχόλια, σκίτσα και γκράφιτι με σεξουαλικό περιεχόμενο, ανήθικες χειρονομίες, ανεπιθύμητο άγγιγμα, μέχρι και σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις. Μια νέα μορφή του bullying είναι το Fotobullying και το Cyber bullying. Η σύγχρονη αυτή μορφή βίας και η πλέον επικίνδυνη μεταξύ των μαθητών είναι ο διαδικτυακός εκφοβισμός. Οταν λέμε «διαδικτυακό εκφοβισμό» εννοούμε τη λήψη e-mail, μηνυμάτων μέσω κινητού, video clip και φωτογραφιών ως μια επαναλαμβανόμενη και σκόπιμη εχθρική συμπεριφορά με στόχο να προκληθεί βλάβη σε έναν ή περισσότερα πρόσωπα. Συνέπειές της είναι η διαδικτυακή παρενόχληση, οι υποτιμητικοί χαρακτηρισμοί, οι απειλές για σωματική βία, τα προσβλητικά σχόλια στην ιστοσελίδα κάποιου, καθώς και τα επαναλαμβανόμενα απειλητικά μηνύματα. Περίπου 23.420 παιδιά στην Ευρώπη, ηλικίας 9-16 ετών, πέφτουν θύματα «διαδικτυακού εκφοβισμού» μία φορά την εβδομάδα ή περισσότερο. Βία στο σχολείο μπορεί να εκδηλωθεί από τη συμπεριφορά των διδασκόντων προς τους μαθητές, από τη συμπεριφορά των μαθητών προς τους διδάσκοντες, τη συμπεριφορά των διδασκόντων μεταξύ τους, τη συμπεριφορά των μαθητών μεταξύ τους και τη συμπεριφορά μεταξύ δασκάλων και διευθυντών ή της διοίκησης του σχολείου. Επίσης συχνά παρουσιάζονται φαινόμενα βανδαλισμών και καταστροφών που προκαλούνται από τους μαθητές σε περιουσία του σχολείου.

Οι αιτίες που οδηγούν νέους μαθητές στην υιοθέτηση απειλητικών ενεργειών εναντίον των συνομηλίκων τους ασφαλώς είναι ποικίλες: α) Η επιθυμία των θυτών να αποκτήσουν δημοφιλή εικόνα μέσω της επιβλητικής συμπεριφοράς τους. Θεωρούν ότι διαθέτουν την ικανότητα και την ευχέρεια να κατευθύνουν τις επιλογές των συμμαθητών τους με γνώμονα την προσωπική τους αξιολόγηση και δημιουργούν την αίσθηση στον περίγυρό τους ότι αν δεν συμπλεύσουν με τα κριτήριά τους θα είναι αντιμέτωποι με το μένος τους. β) Η προσπάθειά τους να εξοβελίσουν πρόσωπα που διαθέτουν διαφορετικά γνωρίσματα και δεν ακολουθούν τα πρότυπα εμφάνισης, σκέψης και συμπεριφοράς που οικειοποιείται η πλειοψηφία των εφήβων. Στην πραγματικότητα εκδηλώνουν την αποστροφή τους σε αυτό που τους δίνει την αίσθηση του αλλιώτικου και του διαφοροποιημένου από εκείνο που επικρατεί. γ) Η σαθρές αξίες και τα διαβρωμένα ιδανικά μιας σκληρής σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας που τους δημιουργούν συσσωρευμένη οργή και επιθετική διάθεση. Οι αλλοτριωμένες ανθρώπινες σχέσεις ενός καταναλωτικού συστήματος που προβάλλει την αίσθηση της υπεροχής του ατόμου με κριτήριο την υλιστική καταξίωση και όχι με βάση τον πλούτο των ανθρωπιστικών αρχών, είχαν

ως αποτέλεσμα την επιφανειακή και συγχυσμένη συγκρότηση της προσωπικότητας κάποιων νέων ανθρώπων. δ) Τα λανθασμένα πρότυπα συμπεριφοράς που προβάλλονται από τα Μ.Μ.Ε και συχνά κατευθύνουν τους νέους στην άκριτη υιοθέτηση ενεργειών που τους προσφέρουν την ψευδαίσθηση ότι αποκτούν δύναμη και υπεροχή γιατί επιβάλλουν τη θέλησή τους στους ανίσχυρους. Η βία παρουσιάζεται ηρωποιημένη και θεωρείται εύλογη η αποδοχή και η χρήση της. ε) Η έλλειψη ουσιαστικής παιδείας μέσα από ένα στείρο, άγονο και απομνημονευτικό εκπαιδευτικό περιβάλλον που δημιουργεί συναισθήματα καταπίεσης, αρνητισμού και αντίδρασης με θύματα όσους είναι ευάλωτοι αποδέκτες της οργής. Οι εκφοβιστές βρίσκουν πρόσφορο έδαφος δράσης σε σχολικούς χώρους που οι σχέσεις εκπαιδευτικών και μαθητών είναι αποκομμένες από την υγιή παιδαγωγική διαδικασία. στ) Οι διαταραγμένες οικογενειακές σχέσεις που μπορεί να χαρακτηρίζονται από την αδιάφορη έως την υπερπροστατευτική στάση των γονέων προς τα παιδιά ή ακόμα και από παραδείγματα βίαιων και επιθετικών συμπεριφορών. Οι θύτες του σχολικού εκφοβισμού προσπαθούν με τις ενέργειές τους είτε να καλύψουν το κενό της ελλειματικής προσοχής και φροντίδας που είχαν στο οικογενειακό περιβάλλον τους, είτε να δηλώσουν με δυναμισμό την παρουσία τους όταν έχουν γίνει αποδέκτες μιας καταπιεστικής υπερπροστατευτικής συμπεριφοράς από τους γονείς τους. Επίσης ενδέχεται να αναπαράγουν με μιμητική προσήλωση την επιθετική και βίαιη στάση των συγγενικών τους προτύπων.

Κεφάλαιο 3 Ο Ποιοι διαπράττουν τον εκφοβισμό. Εκτενείς έρευνες επί του θέματος δείχνουν ότι τα άτομα που προκαλούν τον εκφοβισμό συχνά είναι άτομα που έχουν στο παρελθόν βιώσει και εκείνα με τη σειρά τους τη θέση του θύματος. Πολλές φορές πρόκειται για άτομα που βιώνουν τη συγκεκριμένη περίοδο γεγονότα ή καταστάσεις τις οποίες δεν ξέρουν πώς να διαχειριστούν (πχ δυσκολίες στο σπίτι ή στο σχολείο) και αισθάνονται βαθιά έλλειψη ελέγχου της καθημερινότητας και της ζωής τους. Μέσω του εκφοβισμού προς άλλους αποκτούν μια (αλλοιωμένη) αίσθηση ελέγχου, δύναμης και εξουσίας. Πιστεύουν ότι, με το να προκαλούν φόβο, κερδίζουν το σεβασμό και τη κοινωνική καταξίωση που τους λείπει. Σε πολλές περιπτώσεις οι θύτες είναι παιδιά που τους λείπει η προσοχή και η αφοσίωση των γονιών και μέσω του bulling καταφέρνουν να συγκεντρώσουν γύρω τους φίλους και θαυμαστές, που στη πραγματικότητα είναι παιδιά που προσποιούνται τη φιλία και τον θαυμασμό ώστε να μη γίνουν εκείνα τα θύματά τους. Οι θύτες λοιπόν είναι άτομα που προσπαθούν να κρύψουν πίσω από τη μάσκα του εκφοβισμού τη δική τους χαμηλή αυτοεκτίμησή. Βεβαίως, υπάρχουν και οι περιπτώσεις εκείνες όπου ο θύτης είναι επιθετικός από τη φύση του, χαρακτηρίζεται από έλλειψη ενσυναίσθησης και θεωρεί το ρόλο του θύτη ως προσωπική καταξίωση και σημάδι υπεροχής έναντι των άλλων. ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΘΥΜΑΤΟΣ Παρόλο που ο καθένας μπορεί να γίνει στόχος εκφοβισμού, φαίνεται πως υπάρχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά στα άτομα που επιλέγονται από τον θύτη ως θύματα. Είναι συνήθως παιδιά που δεν έχουν και δεν επιδιώκουν να έχουν πολλούς φίλους και/ή έχουν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που τα κάνει να ξεχωρίζουν (πχ φορούν χοντρά γυαλιά μυωπίας, ντύνονται διαφορετικά ή είναι εξαιρετικά ντροπαλά). Το γεγονός ότι δεν έχουν πολλούς φίλους, καθώς και η χαμηλή τους αυτοπεποίθηση, τα καθιστά εύκολο στόχο. Και αυτό γιατί οι θύτες επιλέγουν ευάλωτα άτομα. Άτομα δηλαδή που δεν θα υπερασπιστούν τον εαυτό τους, αλλά αντιθέτως θα δείξουν το φόβο τους, θα κλάψουν. Θα αντιδράσουν δηλαδή με τρόπους που ικανοποιούν τον θύτη και θα προκαλέσουν επιπλέον εκφοβισμό από τη μεριά του.

Ο ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ Εκτός από το ρόλο του θύτη και του θύματος, είναι φορές που ξεχωρίζουμε και έναν τρίτο πόλο στη διαπροσωπική δυναμική των σχέσεων αυτών. Με την ονομασία προστάτης μπορούμε να αναφερθούμε στη κατηγορία των ανθρώπων εκείνων οι οποίοι υπερασπίζονται τα θύματα και κατά έναν τρόπο τα προστατεύουν από τον εκάστοτε θύτη. Πρόκειται για άτομα με ισορροπημένη προσωπικότητα και αυτογνωσία, άρα έχουν έλλειψη της ανάγκης να ταυτιστούν με τον δυνατό, έλλειψη του φόβου προς τον θύτη και υψηλά επίπεδα ενσυναίσθησης. Δυστυχώς, ειδικά στη παιδική και εφηβική ηλικία δε συναντάμε συχνά ανθρώπους με αυτά τα χαρακτηριστικά, καθώς ως γνωστό η αυτοπεποίθησή μας χτίζεται και αναπτύσσεται βάση των εμπειριών μας που έρχονται με το χρόνο. Τα αποτελέσματα του εκφοβισμού συνήθως συνοδεύουν το άτομο καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Εκτός από το ότι επηρεάζουν αρνητικά την αυτοπεποίθησή τους, η οποία είναι ήδη σε χαμηλά επίπεδα, συναντάμε πολλούς τέτοιους ανθρώπους να αναπτύσσουν κρίση πανικού, κατάθλιψη, ψυχοσωματικά προβλήματα (έλκη, πονοκεφάλους κ.λπ.). Είναι συχνό φαινόμενο, άτομα που έχουν υποστεί τέτοιους είδους κακοποίηση όντας παιδιά, να κατέχουν τον ίδιο ρόλο μεγαλώνοντας και να γίνονται θύματα ψυχολογικής, και όχι μόνο, κακοποίησης είτε στην εργασία τους είτε στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Όσο και αν φαίνεται περίεργο, η εν λόγω κατάσταση προκαλεί αρνητικά αποτελέσματα και στον θύτη. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι αυτοί έχουν διπλάσιες πιθανότητες να παρουσιάσουν μεγαλώνοντας εγκληματική συμπεριφορά. Αλλά και η ψυχοσύνθεση τους φαίνεται να επιβαρύνεται αρνητικά, καθώς αντιμετωπίζουν δύο αντικρουόμενες εσωτερικές καταστάσεις: ένα κομμάτι τους αναγνωρίζει το πόσο αρνητική είναι αυτή τους η συμπεριφορά, ένα άλλο τους κομμάτι όμως είτε νιώθει δικαίωση (στη περίπτωση που ο θύτης ήταν κάποτε το θύμα) είτε γιατί αντιλαμβάνεται την επιρροή στο θύμα ως απόδειξη δύναμης και αναγνώρισης. Η εσωτερική αυτή μάχη αυξάνει τα επίπεδα του στρες και οδηγεί σε επιπλέον συμπεριφορές εκφοβισμού. Επιπροσθέτως, δημιουργεί μια αλλοιωμένη εικόνα αυτοπεποίθησης.

Τα παιδία που εκφοβίζονται Έχουν περισσότερες πιθανότητες να υποφέρουν από κατάθλιψη και άγχος και μερικά από τα συμπτώματα που αναγράφονται παρακάτω, μπορεί να εξακολουθήσουν να υπάρχουν μέχρι την ενηλικίωση. Έχουν συχνά τάσης αυτοκτονίας που μπορεί να συνεχίσουν και μέχρι την ενηλικίωση. Σε μία μελέτη, οι ενήλικες που υπήρξαν θύματα σχολικού εκφοβισμού ήταν 3 φορές πιο πιθανόν να κάνουν σκέψεις για αυτοκτονία. Είναι πιο πιθανόν να παρουσιάσουν σωματικά συμπτώματα που περιλαμβάνουν, πονοκέφαλους ημικρανίες, δερματικά προβλήματα ( π,χ., έκζεμα, ή ψωρίαση) έλκος, τρέμουλο, αυξημένους παλμούς κρίσεις πανικού κ.α. Σχετική έρευνα έδειξε ότι τα θύματα σχολικού εκφοβισμού δημοτικής ηλικίας είχαν τις διπλάσιες πιθανότητες να εμφανίσουν ψυχωτικά συμπτώματα στην εφηβεία Είναι πιο πιθανό να παραπονιούνται για την υγεία τους. Σε μία μελέτη, η θυματοποίηση σχετίστηκε με την κατάσταση υγείας χρόνια αργότερα. Μείωση της σχολικής απόδοσης και παρουσίας στο σχολείο, όπως και αυξημένες πιθανότητες να παρατήσουν εντελώς το σχολείο. Έχουν περισσότερες πιθανότητες να αντιδράσουν με εξαιρετικά βίαιο τρόπο. Σε 12 από τα 15 περιστατικά στη δεκαετία του 1990, όπου μαθητές έριξαν πυρά στο σχολείο τους, οι σκοπευτές ήταν θύματα σχολικού εκφοβισμού. αυξημένο αίσθημα θλίψης και μοναξιάς αλλαγές στον ύπνο και στις διατροφικές συνήθειες απώλειας ενδιαφέροντος για δραστηριότητες

Τα παιδία που εκφοβίζουν Έχουν αυξημένες πιθανότητες κατάχρησης αλκοόλ και άλλων ναρκωτικών κατά την περίοδο της εφηβείας καθώς και ως ενήλικες. Είναι πιο πιθανό να εμπλακούν σε καυγάδες, σε βανδαλισμούς και να παρατήσουν το σχολείο. Είναι πιο πιθανό να ασκήσουν πρόωρη σεξουαλική δραστηριότητα. Είναι πιο πιθανό να έχουν προβλήματα με τον νόμο όταν ενηλικιωθούν. Σε μία μελέτη, 60% των αγοριών που εκφόβιζαν στο Γυμνάσιο είχαν είδη προβλήματα με τον νόμο πριν συμπληρώσουν τα 24 έτη. Επίσης αυτά τα άτομα όταν ενηλικιωθούν είναι πιο πιθανόν να ασκούν βία στους συντρόφους τους και στα παιδία τους και αδυνατούν να κρατήσουν τις φιλικές τους σχέσεις. Τα παιδία παρατηρητές Έχουν αυξημένες πιθανότητες να καπνίζουν και να κάνουν κατάχρηση αλκοόλης ή άλλων ναρκωτικών. Έχουν αυξημένα προβλήματα ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένων της κατάθλιψη και το άγχος. Είναι πιο πιθανόν να απουσιάζουν συχνά από το σχολείο. Τα Χαρακτηριστικά του Θύματος Το παιδί που εκφοβίζεται συνήθως έχει ανασφαλή προσωπικότητα Τα παιδιά που είναι παθητικά και αγωνιώδη είναι πιθανότερο να είναι θύματα του σχολικού εκφοβισμού. Τείνουν επίσης να αισθάνονται ανασφάλεια, να έχουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους και να κλαίνε συχνά. Στην πραγματικότητα, μερικοί ερευνητές θεωρούν ότι η ανασφάλεια και η έλλειψη αυτοπεποίθησης που χαρακτηρίζουν μερικά παιδιά, μπορεί να τα βάζουν στην θέση του «τέλειου θύματος» αφού η αδυναμία τους φαίνεται να προκαλεί τα παιδιά θύτες. Τα παιδιά που είναι θύματα του σχολικού εκφοβισμού είναι συνήθως πιο ήσυχα και ευαίσθητα από άλλα παιδιά. Το παιδί που εκφοβίζεται είναι λιγότερο αποδεχτό από συνομήλικους Τα θύματα του σχολικού εκφοβισμού έχουν λιγότερους φίλους από τα παιδιά που δεν εκφοβίζονται. Είναι λιγότερο αποδεχτά από συνομήλικους, δεν είναι καθόλου δημοφιλή και μπορεί να έχουν δεχτεί και την απόρριψη. Αυτά τα παιδιά είναι

συνήθως μόνα τα διαλείμματα. Αυτή η απόρριψη από τους συνομήλικους εμφανίζεται πολύ πριν να αρχίσει ο εκφοβισμός. Το παιδί που εκφοβίζεται διαφέρει με κάποιο τρόπο Δυστυχώς, τα παιδιά με ειδικές ικανότητες έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να γίνουν θύματα του σχολικού εκφοβισμού. Για παράδειγμα, τα παιδιά με μαθησιακά προβλήματα συχνά αναφέρουν ότι εκφοβίζονται. Τα παιδιά με προφανή φυσικά ή διανοητικά προβλήματα έχουν περισσότερες πιθανότητες να είναι θύματα εκφοβισμού. Το παιδί που εκφοβίζεται είναι σωματικά αδύναμο Τα παιδιά που είναι κοντύτερα, λεπτότερα, ή με λιγότερη μυϊκή δύναμη από τους συνομήλικους αποτελούν συχνότερα στόχο για εκφοβισμό.

Τα Χαρακτηριστικά του Θύτη Το παιδί που εκφοβίζει είναι δημοφιλές Είναι συνήθως δημοφιλή παιδιά με πολύ καλές κοινωνικές δεξιότητες που προσελκύουν υποστηριχτές, τους οποίους μπορούν εύκολα να χειριστούν. Η θέση που έχουν μέσα στην ομάδα συνομήλικων είναι σημαντική αφού ενισχύει την δύναμη τους. Το παιδί που εκφοβίζει τείνει να είναι πιο επιθετικό Τα παιδιά που εκφοβίζουν έχουν συχνότερα επιθετικές προθέσεις απέναντι στο κοινωνικό τους περιβάλλον και έχουν πιο θετικές απόψεις για την βία. Είναι παρορμητικά άτομα, έχουν την ανάγκη να εξουσιάζουν άλλα παιδιά και δεν παρουσιάζουν ενσυναίσθηση για τα θύματα τους.

Κεφάλαιο 5 Ο Γιατί το φαινόμενο αφορά το σχολείο. Ο όρος «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» (school bullying), όπως και ο όρος «θυματοποίηση» (victimization) χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου. Ο εκφοβισμός και η βία ανάμεσα στους μαθητές μπορούν να πάρουν σωματική, λεκτική, ψυχολογική και κοινωνική μορφή. Συνήθως εκδηλώνονται με: χειρονομίες, σπρωξιές, ξυλοδαρμούς, φραστικές επιθέσεις, βρισιές, προσβολές, απειλές, εκβιασμούς, καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, κλοπές, σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, αποκλεισμό και απομόνωση από παρέες, ομαδικά παιχνίδια και κοινωνικές δραστηριότητες. Ο λεκτικός εκφοβισμός περιλαμβάνει τη συστηματική χρησιμοποίηση υβριστικών εκφράσεων και χρησιμοποιεί σταθερά ένα άτομο ως στόχο πειραγμάτων, κάνοντάς το περίγελο. Ο σωματικός εκφοβισμός και βία περιλαμβάνει σπρωξίματα, σκουντήματα, αγκωνιές, κλοτσιές, τρικλοποδιές, γροθιές ή χτυπήματα με όπλα ή αντικείμενα και αφορά όλες τις μορφές επιθέσεων ή τις απειλές σωματικών επιθέσεων. εκφοβισμός με εκβιασμό περιλαμβάνει την εκούσια απόσπαση χρημάτων ή προσωπικών αντικειμένων, η οποία συνοδεύεται από απειλές, ή και τον εξαναγκασμό σε αντικοινωνικές πράξεις για παράδειγμα, να διαπράξει κλοπή ή βανδαλισμό ιδιοκτησίας. Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός (cyber-bullying) περιλαμβάνει την αποστολή απειλητικού ή υβριστικού υλικού μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή μηνυμάτων SMS. Επίσης υπάρχουν πολλές μορφές έμμεσου εκφοβισμού κατά τον οποίο ο θύτης προσπαθεί να απομονώσει κοινωνικά κάποιο άτομο ή το αγνοεί ή ακόμα επιχειρεί να πείσει τους άλλους να αισθανθούν αντιπάθεια γι αυτό, διαδίδοντας κακόβουλες φήμες και ψεύδη. Σε κάθε περίπτωση, ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο αποτελούν πράξεις επιθετικότητας, σχετίζονται δηλαδή με ένα οικουμενικό χαρακτηριστικό της

ανθρώπινης φύσης, που εκφράζεται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με την ηλικία και το φύλο. Τα μικρότερα παιδιά εκφράζονται περισσότερο με το σώμα τους, ενώ τα μεγαλύτερα χρησιμοποιούν περισσότερο το λόγο και σταδιακά πιο συγκαλυμμένες μορφές επιθετικότητας, όπως η υπονόμευση και η απομόνωση. Επίσης τα αγόρια γενικά είναι πιο άμεσα και σωματικά επιθετικά, ενώ τα κορίτσια πιο έμμεσα. Η επιθετικότητα, βέβαια, δε στοχεύει πάντα στην εμπρόθετη και επαναλαμβανόμενη τρομοκράτηση των αδύναμων. Αντίθετα, όταν καλλιεργείται μέσα από υγιείς σχέσεις φροντίδας και από την παιδεία, η επιθετικότητα μπορεί να αξιοποιηθεί θετικά και κοινωνικά (π.χ., στις γλωσσικές ικανότητες, στον αθλητισμό, στη μάθηση, στην πρωτοβουλία, στο θάρρος της γνώμης κ.ο.κ.). Όταν όμως δεν καλλιεργείται κατάλληλα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί εις βάρος του εαυτού ή των άλλων, καταστροφικά ή σαδιστικά. Στην περίπτωση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο, η επιθετικότητα και η δύναμη (σωματική, ψυχολογική ή κοινωνική) διαστρεβλώνονται, γίνονται μέσο επιβολής και μάλιστα ένας τρόπος συσχέτισης με τους άλλους, σε δυαδικό και ομαδικό επίπεδο. Πολλές σύγχρονες έρευνες αναγνωρίζουν μια ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στο παιδί που ασκεί βία και το παιδί που δέχεται τον εκφοβισμό. Η σχέση αυτή χαρακτηρίζεται από ανισότητα δύναμης αλλά και από αμοιβαία ανεπαρκή διαχείριση της επιθετικότητας. Ο μεν θύτης κάνει κατάχρηση της δύναμής του, το δε θύμα δε χρησιμοποιεί καθόλου τη δική του ώστε να προστατευτεί. Κατά κάποιον τρόπο ο ένας χρειάζεται και συντηρεί τον άλλο. Επιπλέον, είναι σημαντικό να τονίσουμε πως ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι και ομαδικό φαινόμενο. Δηλαδή δεν αφορά μόνο το θύμα και το θύτη, αλλά και όλους όσοι είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του, δηλαδή τους παρατηρητές. Σύμφωνα με έρευνες, ο ρόλος των μαθητών-παρατηρητών είναι πολύ σημαντικός. Ακόμα κι αν δε συμμετέχουν ενεργά σε περιστατικά εκφοβισμού, μπορεί να ενθαρρύνουν το θύτη ή και με την παθητική στάση τους να δίνουν το μήνυμα ότι αυτό που συμβαίνει είναι αποδεκτό. Έτσι τροφοδοτούν το φαινόμενο. Περίπου το ίδιο ισχύει και για τους ενήλικες παρατηρητές. Γι αυτό και οι παρατηρητές χρειάζεται να συμπεριλαμβάνονται τόσο στον ορισμό, όσο και στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Φυσικά, αυτό δεν υπονοεί μετάθεση της ευθύνης στο θύμα και στους παρατηρητές. Ωστόσο τονίζει πως ο

εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι ένα πολυδιάστατο, δυναμικό, κοινωνικό φαινόμενο, που δεν αφορά απλοϊκά ένα κακό-δυνατό και ένα καλό αδύναμο παιδί, αλλά εμπλέκει συνολικά το σχολείο ως οργανισμό. Δυστυχώς, σε πολλές περιπτώσεις τα περιστατικά εκφοβισμού και βίας στα σχολεία δεν αντιμετωπίζονται κατάλληλα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα αποσιωπώνται, διότι θεωρείται ότι εκθέτουν (ντροπιάζουν) και στιγματίζουν τους θύτες, τα θύματα και το κύρος του σχολείου. Γενικά παρατηρείται έλλειμμα ενημέρωσης, περιορισμένη ευαισθητοποίηση, σχετική άγνοια για τη διαχείριση του προβλήματος. Οι γονείς μιλούν ελάχιστα για το πρόβλημα με τα παιδιά τους, οι μαθητές-θύματα συχνά αντιδρούν με απόσυρση και αποφεύγουν να ζητήσουν βοήθεια από τους ενήλικες, ενώ οι εκπαιδευτικοί συζητούν ελάχιστα στην τάξη σχετικές συμπεριφορές. Σε κάθε περίπτωση, ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο έχουν πολλές και σοβαρές επιπτώσεις τόσο στην υγεία και ψυχική υγεία, όσο και στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα επικίνδυνες και πιθανόν να καταλήξουν σε τραγικά αποτελέσματα. Αιτιολογία Το φαινόμενο του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο είναι σύνθετο, ενώ στην εκδήλωσή του συμβάλλει η αλληλεπίδραση ψυχολογικών, οικογενειακών, κοινωνικών, γνωστικών και συναισθηματικών παραγόντων. Ειδικότερα, ρόλο παίζουν: ατομικά χαρακτηριστικά των παιδιών (π.χ., ιδιοσυγκρασία, εξελικτική πορεία, τραυματικές εμπειρίες), ελαστικές μέθοδοι ανατροφής, πρότυπα επιθετικής συμπεριφοράς, βία ανάμεσα στους γονείς ή από τους γονείς προς τα παιδιά, ανασφαλής δεσμός του παιδιού με τους γονείς κτλ.), Τα αγόρια σε σύγκριση με τα κορίτσια εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά βίας, διάφορες πλευρές του σχολικού περιβάλλοντος (ανεπαρκής εποπτεία, συνωστισμός μαθητών, ελλείψεις προσωπικού, φτώχεια ερεθισμάτων κτλ.), το ψυχολογικό κλίμα του σχολείου (ανταγωνιστικό, ελεγκτικό, απρόσωπο, οριοθετεί με εχθρικό τρόπο, προσανατολισμένο στην επίδοση, όχι στις σχέσεις κτλ.), οι πολιτικές του εκπαιδευτικού συστήματος (υπερβολική χρήση της τιμωρίας και

της αποβολής ως μέσου πειθαρχίας, δυσανάλογη επιβράβευση κοινωνικά θετικών συμπεριφορών κτλ.), οι στάσεις των ίδιων των παιδιών, των γονέων και των εκπαιδευτικών απέναντι στη βία, ο τρόπος προβολής της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, γενικότερα κοινωνικά προβλήματα που ενισχύουν τις αντικοινωνικές συμπεριφορές. Στην Ελλάδα τα δεδομένα διαφόρων ερευνών δείχνουν ότι: χαρακτηριστικά του οικογενειακού τους περιβάλλοντος (πολύ αυστηρές ή πολύ Το 10-15% των μαθητών πέφτουν θύματα διαφόρων μορφών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο. Οι μαθητές που εκφοβίζουν και ασκούν βία, δηλαδή οι θύτες, υπολογίζεται ότι ξεπερνούν το 5% του συνόλου των μαθητών. Έχει παρατηρηθεί ότι τα αγόρια εμπλέκονται περισσότερο σε περιστατικά σωματικής βίας σε σύγκριση με τα κορίτσια, τα οποία φαίνεται να εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά λεκτικής βίας, σε αναλογία 3 προς 1. Τα περιστατικά εκφοβισμού και βίας στο σχολείο εκδηλώνονται με μεγαλύτερη συχνότητα στο δημοτικό και στο γυμνάσιο και μειώνονται στο λύκειο. Οι μισοί από τους μαθητές-θύματα εκφοβισμού και βίας δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός, ενώ οι υπόλοιποι μισοί συνήθως το αναφέρουν σε φίλους τους και λιγότερο στους εκπαιδευτικούς ή στους γονείς τους.

Κεφάλαιο 6 Ο Ποιες οι συνέπειες του φαινόμενου. Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του εκφοβισμού και της βίας στα παιδιά είναι πολλές και σοβαρές. Τα παιδιά που πέφτουν θύματα εκφοβισμού και βίας στο σχολείο είναι δυνατόν: να νιώσουν έντονο άγχος και ανασφάλεια, να παρουσιάσουν σχολική άρνηση, να κάνουν πολλές απουσίες από το σχολείο, να οδηγηθούν σε σχολική αποτυχία. να εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες και ψυχοσωματικά προβλήματα, όπως πονοκεφάλους, πόνους στην κοιλιά, διαταραχές ύπνου, ενούρηση κ.ά., να παρουσιάσουν φοβίες, κατάθλιψη, απόπειρες αυτοκτονίας. Τα παιδιά-θύτες, αυτά που ασκούν τον εκφοβισμό και τη βία, βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο: να απομακρυνθούν από το σχολείο, να διακόψουν τη σχολική φοίτηση, να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι, να εξελιχθούν, σε ποσοστό που προσεγγίζει το 50%, σε ενήλικες με αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά. Οι συνέπειες του εκφοβισμού και της βίας στα παιδιά είναι σοβαρές και καθοριστικές για την ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη και εξέλιξη. Γι αυτό η συστηματική πρόληψη και η κατάλληλη αντιμετώπιση κάθε μορφής εκφοβισμού και βίας στο σχολείο είναι πολύ σημαντικές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα παιδιά έχουν απόλυτο δικαίωμα σε ένα σχολικό περιβάλλον το οποίο να τους παρέχει ασφάλεια και προστασία.

Τα χαρακτηριστικά των παιδιών που εμπλέκονται σε περιστατικά εκφοβισμού και βίας στο σχολείο. Τα θύματα είναι συνήθως παιδιά: με περισσότερο άγχος και ανασφάλεια από τους άλλους μαθητές, ήσυχα και ευαίσθητα, εσωστρεφή και μοναχικά, με χαμηλή αυτοεκτίμηση, φοβισμένα και με παθητική στάση απέναντι στη βία, δύσκολα υπερασπίζονται τον εαυτό τους. Όταν υφίστανται εκφοβισμό και βία, αντιδρούν με: έλλειψη αυτοπεποίθησης και αδυναμία αντιπαράθεσης παθητική αποδοχή της βίας, φόβο για περαιτέρω βία ή τιμωρία από τους μεγάλους, σύγχυση, απόγνωση, έντονο άγχος και πανικό, απόσυρση και κλάμα, κατάθλιψη και απόπειρες αυτοκτονίας πεποίθηση ότι η παρέμβαση ενός ενήλικα δε θα είναι αποτελεσματική, πεποίθηση ότι αν συζητήσουν το πρόβλημα με έναν ενήλικα, θα εισπράξουν περισσότερη βία από τους θύτες. Τα παιδιά-θύτες, αυτά που ασκούν εκφοβισμό και βία σε άλλα, είναι συνήθως παιδιά: με χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενώ φαίνονται σίγουρα για τον εαυτό τους, ενεργητικά και υπερδραστήρια, επιθετικά, επιρρεπή σε παραβίαση κανόνων και σε αντικοινωνικές συμπεριφορές, ικανά να ξεφεύγουν από δύσκολες καταστάσεις, δίχως ηθικούς ενδοιασμούς ή τύψεις για τις πράξεις τους. Τα παιδιά-παρατηρητές περιστατικών εκφοβισμού και βίας διαχωρίζονται σε εκείνους που: υποστηρίζουν το θύτη με γέλια, χειροκροτήματα και άλλες μορφές επιδοκιμασίας, απομακρύνονται από τη σκηνή και κάνουν ότι δεν είδαν τίποτα, θυματοποιούνται, τρομοκρατούνται, «παγώνουν»

δεν ξέρουν τι να κάνουν, είναι σε αμφιθυμία και δεν παίρνουν θέση, προσπαθούν να βοηθήσουν το θύμα, αποδοκιμάζουν το θύτη και τρέχουν να φέρουν βοήθεια. Γενικά οι 4 πρώτες ομάδες παιδιών-παρατηρητών πιστεύουν ότι ο εκφοβισμός και η βία δεν είναι σωστές συμπεριφορές, χαρακτηρίζονται όμως από το φόβο μήπως συμβεί και στους ίδιους, γι αυτό και ανησυχούν ότι αν πάρουν θέση, θα κάνουν τα πράγματα χειρότερα. Τα παιδιά που παρεμβαίνουν για να βοηθήσουν το θύμα έχουν ξεκάθαρη άποψη κατά του εκφοβισμού και της βίας, υψηλό βαθμό ενσυναίσθησης και αλληλεγγύης, εμπιστοσύνη στον εαυτό τους και στους ενήλικες, ενώ συνάμα πιστεύουν ότι η παρέμβασή τους μπορεί να βοηθήσει, κάτι που βασίζεται σε προηγούμενες εμπειρίες τους. Ενδείξεις ότι το παιδί έχει πέσει θύμα εκφοβισμού και βίας στο σχολείο Ορισμένες ενδείξεις που πιθανόν υποδηλώνουν ότι το παιδί έχει πέσει θύμα εκφοβισμού και βίας στο σχολείο είναι: αν έχει μειωμένη διάθεση ή αρνείται να έρθει στο σχολείο με πρόσχημα κάποια αδιαθεσία αν κάνει αδικαιολόγητες απουσίες αν έχει απροσδόκητη μαθησιακή πτώση που αποτυπώνεται σε χαμηλούς βαθμούς αν στα διαλείμματα περνά το χρόνο του γύρω από τους εκπαιδευτικούς και τα γραφεία αν καθυστερεί να έρθει στο σχολείο ή αργεί να επιστρέψει στο σπίτι αν αρχίζει να αλλάζει τους δρόμους μέσα από τους οποίους έρχεται στο σχολείο ή επιστρέφει από αυτούς στο σπίτι

αν τα ρούχα του συχνά είναι σκισμένα και κατεστραμμένα αν έχει σημάδια και μελανιές στο σώμα ή άλλες ενδείξεις επίθεσης και αποφεύγει να εξηγήσει πώς συνέβησαν αν συχνά χάνει τα πράγματά του αν συχνά ζητά χρήματα από τους γονείς του γιατί έχασε αυτά που του έδωσαν αν αρνείται να συμμετέχει σε σχολικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες αν υπάρξουν ξαφνικές αλλαγές στη διάθεσή του που επιμένουν αν παραπονιέται για ψυχοσωματικά προβλήματα. Εάν ισχύουν κάποια από τα προαναφερθέντα, τότε ίσως να υπάρχει γεγονός εκφοβισμού και βίας στο σχολείο, οπότε το παιδί χρειάζεται άμεση βοήθεια και υποστήριξη.

Κεφάλαιο 7 Ο Ποιοι οι τρόποι προφύλαξης και αντιμετώπισης σε περίπτωση που πέσουμε θύματα. Οι δυνατότητες αντιμετώπισης του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Στο πλαίσιο του διακρατικού Ευρωπαϊκού Προγράμματος ΔΑΦΝΗ ΙΙ «Πρόγραμμα Αξιολόγησης Αναγκών και Ευαισθητοποίησης για τον Εκφοβισμό και τη Βία στο σχολείο», μαθητές των δημοτικών σχολείων συμμετείχαν σε ειδικές ψυχοεκπαιδευτικές δραστηριότητες. Στόχοι ήταν η ευαισθητοποίηση και η ενδυνάμωση των μαθητών στην αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Μετά το τέλος της παρέμβασης αυτής παρατηρήθηκε: αύξηση του ποσοστού των μαθητών (από 5,5% πριν από την παρέμβαση σε 15,79% μετά την παρέμβαση) που καταφεύγουν στο διευθυντή του σχολείου όταν πέσουν θύματα εκφοβισμού και βίας, μείωση του ποσοστού των μαθητών που δε μιλούν ποτέ σε κανέναν όταν εκφοβιστούν (από 28% πριν από την παρέμβαση σε 5,26% μετά την παρέμβαση), μείωση του ποσοστού των μαθητών που δε μιλούν σε κανέναν όταν ασκήσουν εκφοβισμό και βία σε άλλο μαθητή (από 52% πριν από την παρέμβαση σε 18% έπειτα), καθώς οι μαθητές-θύτες μετά την παρέμβαση άρχισαν να μιλούν περισσότερο στους συνομηλίκους τους γι αυτό που έκαναν (αύξηση από 23,8% πριν από την παρέμβαση σε 72,8% μετά την παρέμβαση) ή στους γονείς τους (αύξηση από 19,05% πριν από την παρέμβαση σε 45,5% μετά την παρέμβαση) ή στα αδέρφια τους (αύξηση από 10% πριν από την παρέμβαση σε 36% μετά την παρέμβαση). Τα αποτελέσματα του προγράμματος αυτών των παρεμβάσεων δείχνουν ότι το φαινόμενο του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί. Ενέργειες του εκπαιδευτικού για να προλάβει την εμφάνιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο Για την πρόληψη του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο ο εκπαιδευτικός πρέπει: να συζητά με τους μαθητές για τα δικαιώματά τους, τους κανόνες συμπεριφοράς, στο σχολείο και τους τρόπους αντιμετώπισης του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. να παρέχει από νωρίς στους μαθητές κατάλληλους τρόπους έκφρασης της επιθετικότητας (όπως τα αθλήματα, οι τέχνες κτλ.) και ανάλογες ευκαιρίες για επιτεύγματα και καταξίωση.

να ενισχύει τη φιλία μεταξύ των μαθητών και να αναδεικνύει την αλληλεγγύη της παρέας των φίλων ως το πλέον κατάλληλο μέσο για την αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο. να ευαισθητοποιεί τους γονείς για το πρόβλημα, στις ατομικές και στις ομαδικές συνεργασίες. να αντιμετωπίζει τις αιτίες απομόνωσης και περιθωριοποίησης μαθητών. να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ένταξη στη σχολική ομάδα των νεοφερμένων μαθητών ή των μαθητών με ειδικά προβλήματα και ανάγκες. να ασκεί ουσιαστική εποπτεία των χώρων του σχολείου στους οποίους πιθανολογείται εκδήλωση εκφοβισμού και βίας μεταξύ των μαθητών.

Κεφάλαιο 8 Ο Ποιος ο ρόλος της εκπαίδευσης στην αντιμετώπιση του φαινομένου. Ενέργειες του εκπαιδευτικού για την αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο. Για την άμεση αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο ο εκπαιδευτικός πρέπει: να διαβεβαιώσει το παιδί-θύμα ότι «δεν ευθύνεται το ίδιο για ό,τι έχει συμβεί» να του θυμίσει ότι το νοιάζεται και ότι ο εκπαιδευτικός μπορεί να το προστατεύει να του πει ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν μόνο αν «σπάσει η σιωπή» και να εξηγήσει ότι η κοινοποίηση των περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο δεν αποτελεί «κάρφωμα» να συζητήσει το γεγονός στην ομάδα τάξης ως κάτι σοβαρό και ως ευθύνη όλων, να κινητοποιήσει την αλληλεγγύη των μαθητών να προτείνει στο παιδί και στην ομάδα τάξης πρακτικούς τρόπους για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων να ενημερώσει αμέσως τους γονείς του παιδιού να ενημερώσει παράλληλα την ομάδα των εκπαιδευτικών και το διευθυντή του σχολείου εάν κρίνεται αναγκαίο, να ζητήσει τη βοήθεια ενός ειδικού ψυχικής υγείας. Γενικά αναγκαία μέτρα για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο Απαιτείται να διερευνηθεί συστηματικά στη χώρα μας το φαινόμενο του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο, σε όλες τις διαστάσεις, τόσο ποσοτικά, όσο και ποιοτικά. Απαιτείται να εκδοθεί άμεσα από το Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων γραπτή πολιτική αντιμετώπισης. Η πολιτική θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει τις διαδικασίες καταγραφής των συμβάντων, διορισμού υπεύθυνου εκπαιδευτικού και συμβούλου με συγκεκριμένες αρμοδιότητες, παρακολούθησης των διαδικασιών αντιμετώπισης, ενημέρωσης των μαθητών για την πρόσβαση σε σύστημα υποστήριξης, συνεργασίας με τους γονείς και οργάνωσης ουσιαστικής εποπτείας των μαθητών κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων. Είναι απαραίτητη η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών για την αναγνώριση και τη διαχείριση του προβλήματος.

Είναι αναγκαία η διαρκής παρότρυνση και υποστήριξη των γονέων για την ενεργό συμμετοχή και συνεργασία τους με το σχολείο. Απαιτείται συνεχής συμβουλευτική των εκπαιδευτικών προς τους μαθητές με στόχο την ενίσχυση της μαθητικής ομάδας για την αντιμετώπιση συμβάντων εκφοβισμού και βίας στο σχολείο. Απαιτείται να αναπτυχθούν προγράμματα προαγωγής της ψυχικής υγείας των μαθητών, τα οποία να εντάσσονται στο σχολικό πρόγραμμα με διαθεματικό χαρακτήρα και συνδεδεμένα με το πρόγραμμα σπουδών. Απαιτείται να στελεχωθούν οι εκπαιδευτικές περιφέρειες άμεσα με ειδικούς ψυχικής υγείας παιδιών και εφήβων (παιδοψυχιάτρους, ψυχολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς), οι οποίοι παρεμβαίνουν στην αντιμετώπιση ψυχοκοινωνικών προβλημάτων που εκδηλώνονται στη σχολική καθημερινή πραγματικότητα. Η Εταιρεία Ψυχοκινητικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ) αναφέρει τα εξής: Οι τρόποι αντιμετώπισης του σχολικού εκφοβισμού οφείλουν να είναι καίριοι και συντονισμένοι: Απαιτούνται δράσεις πρόληψης του φαινομένου σε επίπεδο σχολικού συστήματος και τάξης. Η ανάπτυξη ομαδοσυνεργατικών δράσεων ενθαρρύνει τους μαθητές να καλλιεργήσουν συναισθήματα αλληλοαποδοχής, αλληλεγγύης και υποστήριξης. Η διαδικασία της μάθησης δεν έχει το στερεότυπο χαρακτήρα της μετάδοσης γνωστικού φορτίου από τον εκπαιδευτικό αλλά δίνεται η ευκαιρία στους μαθητές να προχωρήσουν διερευνητικά και ανακαλυπτικά με πνεύμα συνεργασίας στο καινούριο και να προσεγγίσουν παράλληλα με βιωματικές διαδικασίες την προσωπικότητα των συμμαθητών τους. Με τον τρόπο αυτό τα παιδιά προχωρούν ενισχυμένα με λιγότερες προκαταλήψεις για το διαφορετικό και υιοθετούν μια διευρυμένη αντίληψη για την αποδοχή του. Η πρόληψη είναι επιτακτική αναγκαιότητα και σε επίπεδο οικογενειακής δομής. Οι γονείς οφείλουν να μεγαλώνουν τα παιδιά τους και να διαπλάθουν το χαρακτήρα τους με γνώμονα υγιείς ανθρωπιστικές αξίες και αρχές. Πρέπει να αξιοποιούν το διάλογο και να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη των έμφυτων κλίσεων και των ταλέντων τους. Είναι οφέλιμη η καλλιέργεια του σεβασμού προς τους συνανθρώπους και η επιβράβευση και αναγνώριση των προσπαθειών τους ώστε να ενισχύεται η αυτοεκτίμησή τους. Οι εκπαιδευτικοί πρέπει να ανανεώνουν όχι μόνο το γνωστικό δυναμικό τους αλλά και τις παιδαγωγικές δεξιότητές τους και να επιμορφώνονται για

την αντιμετώπιση των φαινομένων που διαταράσσουν την ομαλή λειτουργία της σχολικής κοινότητας και παρεμποδίζουν την κοινωνικοποίηση των μελών του. Η ορθή αντιμετώπιση των περιστατικών του σχολικού εκφοβισμού απαιτεί επίσης την αγαστή συνεργασία των εκπαιδευτικών, των γονέων και κηδεμόνων αλλά και των αρμόδιων κρατικών υπηρεσιών και φορέων. Είναι χρήσιμη η αξιοποίηση συμβουλευτικών σταθμών, κοινωνικών υπηρεσιών των δήμων, κέντρων που είναι στελεχωμένα με κατάλληλο προσωπικό (ψυχολόγους, θεραπευτές, ειδικούς παιδαγωγούς, κοινωνικούς λειτουργούς). Η έκθεση των παιδιών στη συνεχή προβολή αρνητικών κοινωνικών προτύπων και επιθετικών ηρώων από τα μέσα ενημέρωσης και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια πρέπει να ελέγχεται από το γονεϊκό περιβάλλον και να αντικαθίσταται με δημιουργικές διεξόδους απασχόλησης όπως αθλητικές δραστηριότητες, καλλιτεχνικές απασχολήσεις κ.α.

Γραμμές βοήθειας απέναντι στον φόβο Γραμμή αποκλειστικά για εκπαιδευτικούς: 11130 Είναι μια γραμμή αποκλειστικά για εκπαιδευτικούς που θέλουν να μιλήσουν για θέματα που αφορούν τον εκφοβισμό. Η γραμμή λειτουργεί καθημερινά από τις 08.30 ως τις 14.00. Ευρωπαϊκή Γραμμή στήριξης παιδιών και εφήβων 116 111 Η ευρωπαϊκή «Γραμμή στήριξης παιδιών και εφήβων 116 111» είναι μια συμβουλευτική τηλεφωνική γραμμή αποκλειστικά για παιδιά και εφήβους μέχρι 18 ετών. Μπορεί να τηλεφωνήσει ανώνυμα οποιοδήποτε παιδί νιώθει την ανάγκη βοήθειας, υποστήριξης ή συμβουλής σε θέματα ψυχικής υγείας, για οτιδήποτε μπορεί να το απασχολεί, χωρίς κόστος, από κινητό ή σταθερό τηλέφωνο. «Γραμμή-Σύνδεσμος 801 801 1177» για την ψυχοκοινωνική υγεία παιδιών και εφήβων Η γραμμή απευθύνεται αποκλειστικά σε γονείς και ενηλίκους που θέλουν να μιλήσουν για κάποιο θέμα ψυχικής υγείας που τους απασχολεί σε σχέση με ένα παιδί ή έναν έφηβο. Λειτουργεί από Δευτέρα ως και Παρασκευή από τις 09.30 ως τις 20.30 και Σάββατο από τις 09.30 ως τις 14.00. Μονάδα Εφηβικής Υγείας (Β' Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού») Γραμμή χωρίς χρέωση: 8001180015 Σελίδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων για τους εφήβους http://stressteen.stress.gr/

Σελίδα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων για την πρόληψη της αυτοκτονικότητας στους νέους. http://helpsuicide.wordpress.com/ Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS: 1056 Σε αυτή την τηλεφωνική γραμμή του Χαμόγελου του Παιδιού ο καθένας μπορεί να τηλεφωνήσει δωρεάν και ανώνυμα. Η γραμμή που λειτουργεί όλο το 24ωρο είναι στελεχωμένη με κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους οι οποίοι προσφέρουν τηλεφωνική υποστήριξη για τη διαχείριση φαινομένων όπως ο σχολικός εκφοβισμός. Τεντωμένες «κεραίες» οι γονείς Τις περισσότερες φορές τα θύματα του εκφοβισμού σιωπούν καθώς φοβούνται, ντρέπονται, νιώθουν ότι φταίνε, αλλά συγχρόνως στο μυαλό τους κλωθογυρίζει ότι θα απογοητεύσουν τους γονείς τους με την «αδυναμία» τους. Για τον λόγο αυτόν οι γονείς πρέπει να είναι άκρως προσεκτικοί ώστε να «διαγνώσουν» εγκαίρως το πρόβλημα. Είναι σημαντικό να παρατηρούν τη συμπεριφορά του παιδιού τους. Οποιαδήποτε ξαφνική, χωρίς εμφανές αίτιο αλλαγή στη συμπεριφορά, στη διάθεση, στην όρεξη, στον ύπνο, στη σχολική επίδοσή τους αλλά και στη γνώμη που εκφράζουν για κάποια άτομα θα πρέπει να τους προβληματίσει και να τους οδηγήσει στο να διερευνήσουν με διακριτικό τρόπο τι μπορεί να συμβαίνει. Αν αντιληφθούν ότι το παιδί τους βιώνει εκφοβισμό θα πρέπει να προσπαθήσουν να κουβεντιάσουν μαζί του τόσο γενικά για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού όσο και ειδικά για την εμπειρία του. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να απενοχοποιήσουν το παιδί και να του εξηγήσουν ότι κανένας δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται άσχημα.

Πρέπει να επιβραβεύουν το παιδί που ήταν δεκτικό στη συζήτηση για την εμπειρία του με τον σχολικό εκφοβισμό και αποκάλυψε σημαντικά πράγματα για αυτήν. Το μεγαλύτερο λάθος είναι να βάλουν το παιδί τους που έχει υποστεί τον εκφοβισμό σε διαδικασία αντεκδίκησης, καθώς τέτοιες «στρατηγικές» δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα. Πρέπει να δείξουν στο παιδί ότι έχει μεγάλη σημασία η επικοινωνία του με τους δασκάλους ή τους καθηγητές του και να του εξηγήσουν τη διαφορά μεταξύ του «μαρτυράω» και του «ζητώ βοήθεια». Ας θυμούνται πάντα ότι στόχος τους είναι να βοηθήσουν το δικό τους παιδί και όχι να τιμωρήσουν τον θύτη. Είναι απολύτως απαραίτητη η επικοινωνία με τον δάσκαλο ή τους καθηγητές του παιδιού.

ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΣΤΑ ΠΑΙ ΙΑ» Το παιδί χρειάζεται Επίλογος. Να το επαινούν για το παραµικρό που κάνει! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΕΙΜΑΙ ΙΚΑΝΟΣ ΚΑΙ ΑΞΙΟΣ! ΜΠΟΡΩ!» Να το ακούν προσεχτικά και να συζητούν µαζί του. Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΝΙΩΘΩ ΚΑΙ ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ! ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΜΕ ΑΚΟΥΝ!» Να του αφιερώνουν ποιοτικό χρόνο και να έχει αδιάσπαστα αφιερωµένη την προσοχή σε αυτό! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΜΟΥ ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΜΕ ΠΡΟΣΕΧΟΥΝ! ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΕΝ ΙΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΓΙΑ ΜΕΝΑ!» Να νιώσει ότι είναι καλοδεχούµενο και ότι το αγαπούν! Είναι σηµαντικά οι αγκαλιές, η ζεστασιά και τα χαϊδευτικά ονόµατα! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΟΙ ΑΛΛΟΙ ΜΕ ΘΕΛΟΥΝ ΓΙΑ ΠΑΡΕΑ! Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΕ ΣΥΜΠΑΘΕΙ!» Να νιώσει ότι το αποδέχονται όπως είναι, µε τις µοναδικές του ικανότητες, τα δικά του ταλέντα, τις δικές του προτιµήσεις! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του «ΕΙΜΑΙ ΜΟΝΑ ΙΚΟΣ! ΕΙΜΑΙ ΚΑΛΟΣ, ΕΤΣΙ ΟΠΩΣ ΕΙΜΑΙ!» Να του προσφέρουν αγάπη δίχως όρους! Για αυτό που είναι και όχι για αυτά που κάνει! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΕΙΜΑΙ ΑΞΙΑΓΑΠΗΤΟΣ!» Να µάθει την πειθαρχία! Να αυξηθεί η αυτοεκτίµηση του µε την επιβολή κανόνων, ορίων και λογικών ποινών! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΜΟΥ ΑΞΙΖΕΙ ΑΓΑΠΗ, ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΟΤΑΝ ΚΑΝΩ ΛΑΘΟΣ!» Να µην προσβάλλεται µπροστά σε άλλους και να µην υποτιµάται! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΝΩ ΚΑΛΑ ΣΤΗ ΖΩΗ!» Να έχει χρόνο για να µάθει! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΤΟ ΝΑ ΚΑΝΩ ΛΑΘΗ ΕΙΝΑΙ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟ! ΕΤΣΙ ΜΑΘΑΙΝΩ ΚΑΙ ΠΡΟΟ ΕΥΩ!»

Να έχει ευκαιρίες να αναλάβει πρωτοβουλίες και ευθύνη, να δηµιουργήσει µόνο του, να πετύχει! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΩ! ΕΧΩ ΘΑΡΡΟΣ!» Να το ενθαρρύνουν για υγιεινή ζωή, µε καθαριότητα, άσκηση και σωστή διατροφή! Να το βοηθούν να ντύνεται µε τρόπο που νιώθει ελκυστικό ώστε να έχει θετική εικόνα για την εµφάνισή του! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΕΙΜΑΙ ΟΜΟΡΦΟΣ!» Να µην το µεταχειρίζονται µε διακρίσεις και µην το συγκρίνουν µε το άλλο παιδί! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΕΝ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΓΙΝΩ ΣΑΝ ΚΑΠΟΙΟΝ ΑΛΛΟ, ΑΛΛΑ ΝΑ ΓΙΝΩ Ο ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΕΑΥΤΟΣ ΜΟΥ!» Να µην το τροµάζουν µε καταστροφικά σενάρια για το µέλλον! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΕΙΜΑΙ ΑΣΦΑΛΗΣ! ΕΧΩ ΠΑΝΤΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ!» Να έχει κοινωνική ζωή, διασκέδαση και φίλους που του φέρονται καλά! Να µάθει να λέει συνέχεια στον εαυτό του : «ΕΧΩ ΚΑΛΟΥΣ ΦΙΛΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΛΑ ΠΑΙ ΙΑ ΜΕ ΘΕΛΟΥΝ!» Πρεκατέ Β. Μέντορας Για την Παιδική Προστασία και Ευηµερία

Βιβλιογραφία Παναγιώτα Δ. Κυπραίου, Ψυχοθεραπεύτρια Συντονίστρια Σχολών Γονέων Το Χαμόγελο του Παιδιού Εταιρεία Ψυχοκινητικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (ΕΨΥΠΕ) Πρεκατέ Β. Μέντορας Για την Παιδική Προστασία και Ευηµερία