8 ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΓΚΡΑΚΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΤΡΑ

8 ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΚΑΤΣΟΥΓΚΡΑΚΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΤΡΑ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2012 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος..... 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 1.1 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ. 5 1.2 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ. 5 1.3 ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 6 1.4 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΦΗΒΕΙΑ.... 11 2.1 Η ΕΦΗΒΕΙΑ ΩΣ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ.. 11 2.2 ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΥΛΩΝ... 12 2.3 ΣΧΕΣΕΙΣ ΓΟΝΕΩΝ-ΕΦΗΒΩΝ.. 14 2.4 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ... 17 2.5 ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ... 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Ο ΕΦΗΒΟΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 24 3.1 Ο ΕΦΗΒΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ 24 3.2 ΓΝΩΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΦΗΒΟ.. 24 3.3 ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΣ 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΦΙΛΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ.... 28 4.1 ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΚΑΙ Η ΦΙΛΙΑ... 28 4.2 ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΚΑΙ Η ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ.. 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟ ΑΛΛΟ ΦΥΛΟ 33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΣΕΞ... 34 6.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 34 6.2 ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΕΞ.. 36 6.3 OΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ 36 6.4 ΕΝΝΕΑ AΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΤΩΝ ΓΟΝΙΩΝ... 38 6.5 ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΕΞ. 42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΕΙΑΣ 45 7.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.. 45 7.2 ΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ.. 46 7.3 ΤΟ ΑΛΚΟΟΛ.. 48 7.4 ΤΑ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ.... 50 7.5 ΕΘΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 52 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ.... 53 8.1 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ «ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΣΗΜΕΡΑ».. 53 8.2 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ «ΕΑΝ ΗΜΟΥΝ ΓΟΝΙΟΣ»..... 59 8.3 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ «ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ ΤΩΝ ΓΟΝΙΩΝ». 61 8.4 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ «ΠΩΣ ΕΙΜΑΙ ΤΩΡΑ». 61 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ... 63 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ «ΕΑΝ ΗΜΟΥΝ ΓΟΝΙΟΣ»..... 65 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ «ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ ΤΩΝ ΓΟΝΙΩΝ»... 66 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4 ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ «ΠΩΣ ΕΙΜΑΙ ΤΩΡΑ».... 67 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5 ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ/ΤΡΙΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ.. 68 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6 ΤΕΧΝΗΜΑ... 72 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 7 ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΡΟΛΩΝ / ΔΡΩΜΕΝΑ.. 79 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 8 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 9 Άρθρο της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας, Κυριακή 12 Δεκεμβρίου 2010..... 80 Άρθρο του περιοδικού FOCUS, Παρασκευή 11 Φεβρουαρίου 2011. 83 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Απόσπασμα από το ποίημα της Dorothy Law Nolte. 88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 89 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Πέρασε πολύ γρήγορα ο χρόνος και φτάσαμε στο τέλος αυτής της ερευνητικής εργασίας. Ήταν μια καινούργια εμπειρία για μας, ήταν μια περίοδος λίγο κουραστική αλλά δημιουργική και ευχάριστη. Όλη η διαδικασία θεωρούμε ότι μας πρόσφερε πολλά σε γνώσεις, και μας έμαθε να συνεργαζόμαστε. Θα θέλαμε, με την ευκαιρία της παράδοσης της ερευνητικής μας εργασίας, να ευχαριστήσουμε θερμά: Την καθηγήτρια μας κ. Κατσουγκράκη Χριστίνα για τη στήριξή της σε όλη τη διάρκεια διεξαγωγής της ερευνά μας. Τους συμμαθητές και συμμαθήτριες μας στην Α και Γ λυκείου για τον χρόνο που διέθεσαν να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο που τους δόθηκε από την ομάδα μας Τους συμμαθητές της ομάδας μας για την πολύ καλή συνεργασία στην έρευνα αυτή. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ ΖΑΦΕΙΡΗ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΣΙΑ ΜΑΡΙΑ ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ ΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΣΚΟΝΔΡΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΣΤΑΘΑΤΟΥ ΙΟΥΛΙΑ ΣΤΡΕΚΛΑ ΔΑΦΝΗ ΤΣΑΤΣΑΡΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ ΓΑΒΡΙΗΛ ΕΙΡΗΝΗ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΚΟΥΝΕΛΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΛΟΗ ΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ ΠΑΤΕΛΗ ΜΑΡΙΑ ΣΚΟΥΤΑ ΑΝΘΗ ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΤΑΚΟΥΜΑΚΗΣ ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΧΡΥΣΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ο κύριος στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας είναι να μελετήσουμε την καθημερινότητα των εφήβων, με τα προβλήματα που μπορεί να αντιμετωπίζουν και τις αγωνίες τους για το μέλλον. Τις σχέσεις με τους γονείς τους, τους φίλους τους, το άλλο φίλο. Πως βλέπουν το σχολείο, την κοινωνία, αν έχουν ελεύθερο χρόνο και πως το διαχειρίζονται. Πως βλέπουν οι μεγάλοι τους εφήβους, ποιες είναι οι στάσεις των γονέων στα προβλήματα των εφήβων. Ένας επίσης βασικός στόχος της ερευνητικής αυτής εργασίας είναι η ανάπτυξη στους μαθητές της ικανότητας της επικοινωνίας μέσω της ομαδικής εργασίας. Η ανάπτυξη της ικανότητας προσεκτικής ακρόασης και καλλιέργειας σεβασμού στις απόψεις των άλλων. Να ασκηθούν οι μαθητές στην αυτενέργεια, στη συλλογική εργασία, να αναπτύξουν κριτική και δημιουργική σχέση με τους άλλους μαθητές. Να γνωρίζουν τον εαυτό τους καλύτερα μέσα από τις αλλαγές που συμβαίνουν στο σώμα τους. Να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη αυτογνωσίας και ενίσχυσης της προσωπικότητάς τους πριν συνάψουν ερωτικές σχέσεις. Να συνειδητοποιήσουν το γεγονός ότι και τα δύο φύλα έχουν συναισθηματικές ανάγκες. Τελικός στόχος είναι να γίνουν ικανοί να διαχειριστούν καλύτερα την εφηβική ηλικία και τα προβλήματα που παρουσιάζονται κατά τη διάρκειά της. 1.2 ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο μέσος όρος ηλικιακής έναρξης της εφηβείας προσδιορίζεται για τα κορίτσια μεταξύ 10 ½ και 11 ετών και στα αγόρια μεταξύ 12 ½ και 13 ετών. Τα όρια αυτά δεν είναι αυστηρά και πολύ συχνά παρατηρείται ανακολουθία μεταξύ χρονολογικής ηλικίας και έναρξης της εφηβείας. 5

Η βιολογική είσοδος στην εφηβεία σηματοδοτείται από σταδιακές αλλαγές στα χαρακτηριστικά του σώματος (εμφάνιση τριχοφυΐας, αύξηση του σωματικού βάρους και του ύψους, διόγκωση των μαστών, αλλαγή της χροιάς της φωνής κ.α.) και εμφάνιση νέων που χαρακτηρίζουν τον ενήλικο άνδρα (διεύρυνση των ώμων και του στέρνου, αλλαγές των έξω γεννητικών οργάνων, εκσπερμάτιση κ.α.) σε ότι αφορά τον έφηβο, ή την ενήλικη γυναίκα (εμφάνιση εμμηνοροής, υπερτροφία των μαστών και ιστών γύρω απ αυτούς, αλλαγές των γεννητικών οργάνων κ.α.) σε ότι αφορά την έφηβη. Η διαδικασία μεταβολών του σώματος διαρκεί περίπου μέχρι την ηλικία των 16-18 ετών, παρατεινόμενη αρκετά συχνά και μέχρι του 20ου 21ου έτους. Οι ηλικιακές αποκλίσεις σχετίζονται με τις ατομικές διαφορές μεταξύ των εφήβων αλλά και με τις πολιτισμικές διαφορές. 1.3 ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η κοινωνιολογία μελετά την εφηβεία ως μια περίοδο προετοιμασίας εισόδου στην κοινωνική ζωή των ενηλίκων και τους εφήβους ως μια κοινωνική ομάδα με τα ιδιαίτερα κοινωνικo-πολιτιστικά χαρακτηριστικά της. Από άποψη κοινωνιολογική η εφηβεία δεν είναι ένα φαινόμενο που διακρίνεται από την καθολικότητα και ομοιογένεια των ιδιαιτεροτήτων της. Η εφηβεία διαφοροποιείται ανάλογα με το πολιτιστικό και κοινωνικό περιβάλλον και ως προς τη διάρκεια της και ως προς τις διαδικασίες ένταξης των εφήβων στην κοινωνία των ενηλίκων. Από κοινωνιολογικές μελέτες έχει προκύψει ότι όσο πιο πολύπλοκη είναι μια κοινωνία τόσο μεγαλύτερη είναι η χρονική διάρκεια της εφηβείας και τόσο εντονότερες οι συγκρούσεις της. Αλλά ακόμη και μέσα στην ίδια κοινωνία και ειδικότερα στις δυτικές κοινωνίες, η εφηβεία, σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους, ποικίλει ανάλογα με το κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον και τις δραστηριότητες που καλλιεργούνται κι αναπτύσσονται σ αυτό. Παρ όλα αυτά η πολιτιστική διάσταση τίθεται πλέον διαταξικά επειδή στις προηγμένες πολύπλοκες κοινωνίες και χάρη στην πρωιμότερη νοητική ωρίμαση των νέων και στην κοινή εκπαίδευση και πληροφόρηση, έχει περιοριστεί η επίδραση των πολιτιστικών συνθηκών που έπαιζαν αποφασιστικό ρόλο στις κοινωνικο-πολιτιστικές 6

διαφοροποιήσεις. Ωστόσο οι γονείς και η οικογένεια αποτελούν ακόμη και σήμερα στις προηγμένες κοινωνίες ένα είδος γέφυρας ανάμεσα στον έφηβο και στην κοινωνία, τόσο μέσω της λειτουργίας τους προς το κοινωνικο-πολιτιστικό περιβάλλον, όσο και μέσω της επίδρασης τους στην οργάνωση και δόμηση του ψυχισμού του εφήβου. 1.4 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Περιγράφει και κατανοεί την εφηβεία ως μια ψυχολογική διεργασία ομοιογενή, συνδεόμενη στενά με την κοινωνία στην οποία ζει και αναπτύσσεται ο έφηβος. Η εφηβεία αρχίζει βιολογικά με τις μεταβολές της φυσιολογίας της ήβης και τελειώνει ψυχολογικά με την τελική οργάνωση της σεξουαλικότητας. Τότε το άτομο είναι πλέον σε θέση ν αναζητήσει το σεξουαλικό του σύντροφο εκτός των ορίων της οικογένειας, έχοντας διαφοροποιήσει τους σεξουαλικούς στόχους του κάθε φύλου. Η εφηβεία χαρακτηρίζεται από την σεξουαλική εκρηξιμότητα, απόλυτα συνδεδεμένη με την εμφάνιση της ικανότητας οργασμού και της δυνατότητας προς αναπαραγωγή. Από την άλλη πλευρά, ο έφηβος διανύει μια περίοδο κατά την οποία είναι ταυτόχρονα παιδί και ενήλικας. Στην πραγματικότητα δεν είναι πια παιδί ούτε όμως κι ενήλικας. Οι αλλαγές της φυσιολογίας του σώματος ακολουθούνται από σημαντικές ψυχολογικές μετατροπές, τόσο στο επίπεδο της πραγματικότητας, όσο και στο φαντασιωσικό και συμβολικό επίπεδο. Συχνά εξαιτίας τους διαταράσσεται η ψυχική ισορροπία του εφήβου. Η εικόνα του σώματος που μεταβάλλεται ανατρέπει την εικόνα που ο ίδιος ο έφηβος είχε για το σώμα του, το οποίο μέχρι τότε ήταν ένα σταθερό σημείο αναφοράς κι ένα μέτρο αξιολόγησης του περιβάλλοντα κόσμου. Απέναντι στο νέο σώμα, όπως διαμορφώνεται, νοιώθει υπερήφανος, το αγαπά ή το απεχθάνεται, το χαίρεται ως πηγή ζήλιας απ τους άλλους, ή αιτία συναισθημάτων κατωτερότητας, το ντύνει και συχνά το μεταμφιέζει. Το σώμα για τον έφηβο είναι ένα μέσο να εκφράσει συμβολικά τις εσωτερικές συγκρούσεις του κι ότι συνδέεται μ αυτές. Περνά ώρες κοιτάζοντάς 7

το στον καθρέφτη. Δείχνει να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τον καλλωπισμό του κι αιφνιδίως, κάποια στιγμή, το εγκαταλείπει. Δυσκολεύεται και δυσανασχετεί στην προσπάθεια ν αποδεχτεί όλα όσα συμβαίνουν στο σώμα του, έτσι κι αλλιώς με ρυθμό γρήγορο, χωρίς την δική του συναίνεση. Ανάμεσα σ αυτές τις ψυχικές διεργασίες της αποδοχής, σημαντική είναι εκείνη της απώλειας της παιδικότητας. Μαζί της ο έφηβος αποχωρίζεται τρόπους διαμόρφωσης σχέσεων με τους άλλους (τους γονείς, τ αδέλφια, τους φίλους). Συχνά ο έφηβος καταφεύγει στις αναμνήσεις αυτών των σχέσεων. Τις συζητά. Αναπολεί τη σταθερότητα, τη τρυφερότητα, τις ευχαριστήσεις που του προσέφεραν. Η αναβίωση ψυχικών καταστάσεων τον διεγείρουν και του προκαλούν άγχος. Η επιστροφή σε προηγούμενες καταστάσεις της ψυχολογικής ανάπτυξης βοηθά στην καταστολή του άγχους, απομακρύνει όμως τον έφηβο από την τρέχουσα πραγματικότητα. Ο έφηβος αποσύρει το ενδιαφέρον απ τους γονείς του και το στρέφει στους φίλους του. Εγκαταλείπει κι αυτούς και στρέφεται στον εαυτό του προσδίδοντάς του ιδιότητες παντοδυναμίας. Αισθάνεται άτρωτος, ισχυρός, ικανός ν ανατρέψει τα ισχύοντα στον κόσμο καθώς τα απεχθάνεται και τα κρίνει απαξιωτικά. Πιστεύοντας στην παντοδυναμία του επιδίδεται σε παράτολμες πράξεις. Πιστεύοντας ότι μπορεί ν αναμορφώσει τον κόσμο περνά ώρες ατέλειωτες σε ατέρμονες συζητήσεις αναλύοντας και φιλοσοφώντας για την πολιτική, τις κοινωνικές ανισότητες και το δέον γενέσθαι. Μέσω αυτών οι ψυχικές εντάσεις και οι εσωτερικές συγκρούσεις διοχετεύονται στη σκέψη κι εκφράζονται μ ένα τρόπο κοινωνικά αποδεκτό. Η έμφαση στις έντονες εκδηλώσεις της συμπεριφοράς κατά την εφηβεία φέρνει σε δεύτερη μοίρα τις αλλαγές που συμβαίνουν στην οργάνωση της σκέψης και των γνωστικών ενεργειών. Από την ηλικία των 12-13 ετών περίπου η νοημοσύνη αρχίζει να κατακτά μορφές νοητικών διαδικασιών (συστήματα δυνατών συνδυασμών, κατάστρωση συλλογισμών βασισμένων σε υποθέσεις, πιθανότητες και συσχετισμούς, που προχωρούν από το ειδικό στο γενικό και αντίστροφα κλπ.) που χαρακτηρίζουν τη σκέψη του ενηλίκου. Η εξέλιξη της νοημοσύνης έχει ως αποτέλεσμα και την αλλαγή της σχέσης του εφήβου με τον περιβάλλοντα κόσμο. Το πραγματικό και συγκεκριμένο που ως τότε κυριαρχούσε στη σκέψη του, υποτάσσεται πλέον στο δυνατό γενέσθαι. Η ανάγκη της έκφρασης του έχει ως αποτέλεσμα την αναζήτηση λεκτικών σχημάτων και 8

διατυπώσεων επειδή μέσω αυτών είναι πλέον δυνατό να δομηθούν οι συλλογισμοί. Οι πολυπλοκότερες αυτές μορφές νοητικών διαδικασιών επιτρέπουν στον έφηβο να επεξεργάζεται τα συναισθήματα του, ν ανακαλύπτει το δικό του σύστημα κοινωνικών αξιών που προσομοιάζουν ή διαφοροποιούνται από τις υπάρχουσες, να προχωρεί στη κατανόηση ότι η κοινωνική του ένταξη δεν απειλεί την μοναδικότητα του ως άτομο. Προϋποθέσεις για να κατανοήσει ο έφηβος αυτή τη διττή υπόσταση του ατόμου, ουσιαστική για την πληρότητα της ζωής του ενηλίκου, δημιουργούνται τόσο από τις ψυχολογικές διεργασίες συνειδητές ή ασυνείδητες του εφήβου όσο κι από τη στάση της οικογένειας και της κοινωνίας απέναντι στη συμπεριφορά του εφήβου που υπαγορεύεται απ αυτές τις διεργασίες. Η έκφραση της επιθετικότητας είναι πολύ συνηθισμένη κατά την εφηβεία. Ο έφηβος εκδηλώνει την άρνηση, την αμφισβήτηση, την περιφρόνηση του με τρόπο επιθετικό και συχνά προκλητικό δοκιμάζοντας έτσι την αντοχή του άλλου και τα όρια της ανοχής του και προσδιορίζοντας κατ επέκταση και τα δικά του όρια. Μ αυτή την έννοια η επιθετικότητα κατά την εφηβεία εντάσσεται στην διαδικασία προσαρμογής του εφήβου, καθώς και στην οριοθέτηση του εαυτού του απέναντι στους άλλους. Για τον έλεγχο της επιθετικότητας και την έκφραση της μέσα στο πλαίσιο του αποδεκτού και ανεκτού έχει σημασία ο τρόπος με τον οποίο θα την χειριστούν και θ απαντήσουν σ αυτήν οι άλλοι (γονείς, συνομήλικοι, δάσκαλοι, το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο) Συχνά η παραπτωματικότητα των εφήβων είναι μόνο μια ακραία εκδήλωση της επιθετικότητας και δεν υποδηλώνει κατ ανάγκη την ύπαρξη ψυχοπαθολογίας. Οι σωματικές και ψυχολογικές μεταβολές, οι έντονες ενδοψυχικές συγκρούσεις, οι σοβαρές αντιπαραθέσεις του εφήβου με το οικογενειακό κι ευρύτερο περιβάλλον, η ανησυχία κι η αγωνία που του προκαλούν, δημιουργούν στον έφηβο έντονη την ψυχική ανάγκη να διατηρηθεί το συνεχές της ύπαρξης του παρά τις αλλαγές που υφίσταται. Κατά την εφηβεία επιτελείται η διαμόρφωση της ταυτότητας του κι ο επαναπροσδιορισμός της. Η ταυτότητα κρυσταλλώνεται στη συμπεριφορά γύρω από δύο βασικούς άξονες. Ο πρώτος αφορά την ταυτότητα του φύλου δηλαδή την αναγνώριση και την 9

αποδοχή για τον εαυτό του των σωματικών, ψυχολογικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών που διακρίνουν το φύλο στο οποίο ανήκει βιολογικά το άτομο. Η ταυτότητα του φύλου αναφέρεται άμεσα στη σεξουαλικότητα του ατόμου. Ο δεύτερος αφορά την κοινωνική ταυτότητα, δηλαδή τη διαμόρφωση της ιδεολογίας, των ηθικών αξιών, των κοινωνικών στάσεων, των επαγγελματικών επιλογών. Η κοινωνική ταυτότητα αναφέρεται άμεσα στη θέση, στις ενέργειες και στη λειτουργία του ατόμου ως μέλους της κοινωνίας. Οι ψυχικές διεργασίες που αποσκοπούν στο σχηματισμό της ταυτότητας ολοκληρώνονται με την έξοδο από την εφηβεία. Κατά τη διάρκεια της, ο έφηβος συνειδητοποιεί τη σταδιακή σεξουαλική του ωρίμανση, αιφνιδιάζεται, ντρέπεται, ενοχοποιείται, ανησυχεί, αναρωτιέται γι αυτήν. Ο αυνανισμός είναι μια φυσιολογική δραστηριότητα του εφήβου και μια ευκαιρία δοκιμής και πειραματισμού που του επιτρέπει να επεξεργαστεί ψυχικά τα συναισθήματα για την σεξουαλικότητα του, να αποκτήσει αίσθηση ελέγχου και κυριαρχίας πάνω στις επιθυμίες του, ν αποφύγει προσωρινά την εσωτερική πίεση για σχέσεις με το άλλο φύλο. Παρ όλα αυτά ο έφηβος ασυνείδητα βιώνει άγχος κι ενοχή γι αυτή του τη δραστηριότητα. Προς το τέλος της εφηβείας ο έφηβος έχοντας πλέον επαναπροσδιορίσει τις σχέσεις του με τους γονείς και τ αδέλφια του, έχοντας δοκιμαστεί στις σχέσεις του - βαθιάς φιλίας, αντιπαλότητας, εχθρότητας, αγάπης - με τους συνομηλίκους του, έχοντας υιοθετήσει ηθικές αξίες και ιδεολογικά πρότυπα, αισθάνεται ικανός για να προχωρήσει στην επιλογή του ερωτικού του συντρόφου αλλά και να ενεργεί ως μέλος της κοινωνίας των ενηλίκων. 10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΦΗΒΕΙΑ 2.1 Η ΕΦΗΒΕΙΑ ΩΣ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η εφηβεία είναι η περίοδος της μετάβασης από την παιδική στην ώριμη ηλικία κι έχει για κέντρο της την ήβη. Σαν όρος αφορά στο σύνολο των ψυχικών λειτουργιών που συντελούνται επί της ήβης (= εφηβεία) για να μπορέσει το άτομο να ενσωματώσει ψυχικά τις μεγάλες αλλαγές που προκύπτουν από αυτήν. Τα όρια της χρονικά είναι αρκετά ασαφή (Μιχοπούλου 2003). Η εφηβεία, είναι σαν μία δεύτερη «γέννηση» που γίνεται όμως προοδευτικά. Στην εφηβεία το άτομο καλείται να αφήσει σιγά σιγά την οικογενειακή προστασία, όπως άφησε κάποτε τον προστατευτικό πλακούντα. Κατά την εφηβεία επιτελείται μια σειρά έντονων και ραγδαίων αλλαγών στο σωματικό, συναισθηματικό, ψυχολογικό και κοινωνικό τομέα που δημιουργούν αισθήματα αναστάτωσης, ρευστότητας, αμφιταλάντευσης και ενδυνάμωσης των συγκρούσεων σε ενδοπροσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο. Η φύση δουλεύει με το δικό της ρυθμό: το σώμα αλλάζει, δημιουργώντας ορμές και επιθυμίες. Συχνά αυτές τις επιθυμίες ο έφηβος δεν καταφέρνει να τις συνειδητοποιήσει αλλά και να τις ελέγξει, με αποτέλεσμα να του προκαλούν εκρήξεις είτε βίας είτε αδυναμίας μπροστά σε αυτό που θα ήθελε με τη φαντασία του να πραγματοποιήσει αλλά δεν είναι ικανός ακόμα. Χαρακτηριστικά της εφηβείας είναι η εναντιωματική συμπεριφορά προς τους γονείς, η αποστασιοποίηση από το οικογενειακό περιβάλλον και η προσήλωση στην ομάδα συνομηλίκων, η αμφιθυμία, η ευερεθιστικότητα, τα αισθήματα θλίψης, άγχους, μοναξιάς, πλήξης, ντροπής, η ταλάντευση μεταξύ υπέρμετρα υψηλής και χαμηλής αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης, ο πειραματισμός. Τα χαρακτηριστικά αυτά συνθέτουν την εικόνα της «ανωριμότητας» του εφήβου και των γονέων του (Τσαμασίρος 2002 ). Οι έφηβοι που πράττουν αντί να σκέφτονται, είτε προσπαθούν να ηρεμήσουν από το υπερβολικό άγχος τους για όλα αυτά που τους συμβαίνουν μέσα τους, είτε όταν 11

χτυπούν για παράδειγμα τις πόρτες για να μη χτυπήσουν τις μητέρες τους, μεταθέτουν το θυμό τους. Οι έφηβοι δεν μιλάνε. Όχι γιατί δεν έχουν τίποτα να πουν, αλλά γιατί όλα μέσα τους είναι συγκεχυμένα και βιώνουν μία αδιόρατη αίσθηση κινδύνου. Βρίσκονται γεμάτοι ανασφάλεια μπροστά σε αλλαγές, όπως για παράδειγμα η αλλαγή της φωνής στα αγόρια, όπου καλούνται να πενθήσουν το «παλιό» με το οποίο αναγνώριζαν τον εαυτό τους, χωρίς να ξέρουν πως θα είναι το «καινούριο». Έχουν διλήμματα στο ηθικό πεδίο, αμφισβητούν αρχές και αξίες στην προσπάθεια να επαναπροσδιορίσουν τους γονείς τους για να καταφέρουν αργότερα να τους «αποχωριστούν», να μπουν δηλαδή σε μία νέα ενήλικη σχέση μαζί τους. Ζητούν το ενδιαφέρον των ενηλίκων για αυτή την απίστευτη εξέλιξη που συντελείται μέσα τους, όταν όμως το ενδιαφέρον αυτό εκδηλώνεται νιώθουν συχνά ακινητοποιημένοι. Ένας άλλος ενήλικας που θα παίξει ρόλο του τρίτου γονέα που θα ακούσει τον έφηβο χωρίς την συναισθηματική εμπλοκή και την αγωνία του γονιού, είναι πολύ χρήσιμος σε ορισμένες περιπτώσεις. Ιδιαίτερα δε, όταν έχει αρχίσει να φαίνεται πως ο έφηβος δεν καταφέρνει να ενσωματώσει με ευκολία τις αλλαγές: Κρύβει την νεοευρεθείσα σεξουαλικότητά του πίσω από παραπανίσια κιλά, εμφανίζει διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα, αποσύρεται ψυχικά από τις σχέσεις του με τους άλλους. Η λέξη βγαίνω είναι μία λέξη κλειδί για την εφηβεία: σημαίνει ταυτόχρονα το βασανιστήριο των γονιών το βράδυ ( δηλαδή βραδινή έξοδος), το έχω μία ερωτική σχέση ( δηλαδή με κάποιον / α) αλλά σημαίνει ακόμα και βγαίνω απ το κουκούλι μου, βγαίνω όπως ο βλαστός από το χώμα.( Μιχοπούλου 2003 ). Σημαίνει εν τέλει τη δύναμη της μεταμόρφωσης που συντελείται στην εφηβεία. Μεταμόρφωση επώδυνη μεν, απαραίτητη και γεμάτη χαρά και δύναμη δε. Όταν οι έφηβοι έχουν διδαχθεί να εμπιστεύονται τη ζωή, εμπιστεύονται και τη αλλαγή τους και καταφέρνουν να γράψουν την προσωπική τους ιστορία στο μέλλον, συνδέοντάς την με το παιδικό τους παρελθόν. 2.2 ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΥΟ ΦΥΛΩΝ Οι αλλαγές που συμβαίνουν παίρνουν πολύ χρόνο. Τα πάντα γίνονται κάτω από την επίδραση των ορμονών. Μερικοί αδένες υπόφυση, όρχεις, ωοθήκες είναι ώριμοι να εκκρίνουν υγρά, που ονομάζονται «ορμόνες». 12

παπούτσι να φορέσουμε! Αυτές οι ορμόνες κυκλοφορούν στο αίμα και μεταβάλλουν τα όργανα για τα οποία προορίζονται και τα οποία μεταμορφώνονται στη διάρκεια της ήβης. Όλο το σώμα μεγαλώνει, ιδιαίτερα οι πατούσες, οι παλάμες, η μύτη. Δεν ξέρουμε πια τι νούμερο Τρίχωμα εμφανίζεται στο εφήβαιο και κάτω από τις μασχάλες, τα γεννητικά όργανα αυξάνουν σε όγκο και το δέρμα στο σημείο αυτό σκουραίνει. 2.2.1 Στα Αγόρια Οι αλλαγή της φωνής που ονομάζεται ΒΡΑΓΧΟΣ, είναι πολύ πιο έντονη απ ο,τι στα κορίτσια. Όσον αφορά το παρουσιαστικό των αγοριών, εμφανίζονται ακόμη το μουστάκι και το γένι. Το πιο σημαντικό από όλα είναι ίσως και το πιο μυστικό: οι ΣΤΥΣΕΙΣ γίνονται πιο συχνές και καταλήγουν σε παραγωγή σπέρματος. Ο πολλαπλασιασμός των στύσεων, με το πέος που φουσκώνει και σκληραίνει και με τον παράξενο ερεθισμό που τις συνοδεύει, είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο που προκαλείται από τη συρροή αίματος στο πέος. Αυτό μπορεί να συμβεί συχνά την ώρα του ύπνου και για αυτό βρίσκουμε τα σημάδια του στο σεντόνι. Δεν είναι κάτι το σοβαρό, τα αγόρια όμως αισθάνονται ενοχλημένα, κυρίως όταν στρώνει άλλο το κρεβάτι τους και μπορεί να καταλάβει τι συνέβη. Κάτι τέτοιο δεν πρέπει να προκαλεί ανησυχία γιατί συμβαίνει σε όλους τους ενηλίκους. Είναι ένα εξωτερικό σημάδι της ήβης, για το οποίο όμως δεν τολμάμε να μιλήσουμε με τους γύρο μας. Επειδή μάλιστα κανείς δεν είναι ξεθαρρεμένος με αυτό το θέμα, όλοι σιωπούν και αυτό είναι πράγματι κρίμα. Είναι φυσιολογικό το αγόρι να νιώθει ταραγμένο, να θέτει ερωτήματα στον εαυτό του και του κάνει πάντα καλά να μιλά στους άλλους, καθώς βλέπει ένα σώμα, ακόμα παιδικό, να παράγει μια ουσία που του επιτρέπει να γίνει κιόλας πατέρας. 13

2.2.2 Στα κορίτσια Η πρώτη περίοδος είναι ένα σημαντικό γεγονός στη ζωή κάθε γυναίκας. Μια φορά το μήνα οι ωοθήκες παράγουν ένα ωάριο (ΩΟΡΡΗΞΙΑ). Η μήτρα, για να το δεχτεί, καλύπτεται από ένα στρώμα γεμάτο αιματώδη αγγεία, θρεπτικό για το ωάριο σε περίπτωση που αυτό γονιμοποιηθεί από ένα σπερματοζωάριο. Εάν το ωάριο δεν γονιμοποιηθεί, το στρώμα αυτό αχρηστεύεται και αποβάλλεται. Αυτή είναι η ΠΕΡΙΟΔΟΣ. Η περίοδος αποτελείται λοιπόν από αίμα και από τα κατάλοιπα αυτού του στρώματος. Όλα αυτά συμβαίνουν με την επίδραση των ορμονών που εκκρίνονται από τις ωοθήκες και την υπόφυση, ένα μικρό αδένα που βρίσκεται στο κέντρο του εγκεφάλου. Αυτές οι ορμόνες προκαλούν επίσης μια ένταση στο στήθος η σπασμός που καμία φορά προκαλούν πόνο στη κοιλιά. Τις περισσότερες φορές η περίοδος δεν πονά πολύ. Όταν όμως είναι πραγματικά επώδυνη, τότε πρέπει να συμβουλευτούμε ένα γιατρό. Το διάστημα μεταξύ δυο περιόδων λέγεται ΚΥΚΛΟΣ. Η ωορρηξία συμβαίνει στη μέση περίπου του κύκλου, πράγμα που σημαίνει ότι η πρώτη ωορρηξία γίνεται πριν από την πρώτη περίοδο. Είναι σημαντικό λοιπόν τα κορίτσια να επισημαίνουν την ωορρηξία τους, γιατί τότε είναι η στιγμή που μπορούν να συλλάβουν ένα παιδί. Οι πρώτοι κύκλοι γίνονται συχνά χωρίς πραγματική ωορρηξία. Αν όμως υπήρξε ωορρηξία, η κοπέλα κινδυνεύει να μείνει έγκυος ακόμα και πρίν από την πρώτη της περίοδο. Η φύση, που στοχεύει στην αναπαραγωγή, κάνει τα πάντα για να διευκολύνει τη συνάντηση του ωαρίου με το σπερματοζωάριο. Στη διάρκεια της ωορρηξία και για μερικές ημέρες εκκρίνεται μια βλέννα που είναι εύκολα αντιληπτή και βοηθά το κορίτσι να γνωρίσει τον κύκλου του. 2.3 ΣΧΕΣΕΙΣ ΓΟΝΕΩΝ-ΕΦΗΒΩΝ Οι γονείς κατά την περίοδο της εφηβικής αναστάτωσης νιώθουν προδομένοι καθώς αισθάνονται ότι αν και έχουν κάνει ότι μπορούν για να βοηθήσουν το παιδί τους και έχουν προσφέρει περισσότερα σε αυτό από ότι οι ίδιοι είχαν λάβει από τους δικούς τους γονείς, αντιμετωπίζουν την αμφισβήτηση και την απόρριψή του. Συχνά οι γονείς αισθάνονται ότι χάνουν τον έλεγχο της κατάστασης και θεωρούν ότι οι 14

συγκεκριμένες συμπεριφορές και στάσεις του παιδιού τους δεν είναι παρά η αρχή μιας αρνητικής εξέλιξης, την οποία πρέπει να αποτρέψουν με κάθε τρόπο. Η αντίληψη αυτή προκαλεί γονικές συμπεριφορές που επιδεινώνουν το αδιέξοδο, γιατί μεγαλώνουν το χάσμα μεταξύ εφήβου και των γονέων του και δρουν ανασταλτικά στην ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη. Για παράδειγμα, οι γονείς μπορεί να προσπαθήσουν να αντιμετωπίσουν την ανυπακοή ή την επαναστατική συμπεριφορά του εφήβου χρησιμοποιώντας διάφορα μέσα, όπως η υπερπροστατευτική, η επικριτική, η αυταρχική, η τιμωρητέα, η αυστηρή ή η υπερβολικά υποχωρητική στάση. Άλλες φορές προσπαθούν να κερδίσουν τη συνεργασία του εφήβου μέσα από μια εναλλαγή υπέρμετρα αυστηρής και επιτρεπτικής συμπεριφοράς, με αποτέλεσμα τα όρια, οι ρόλοι και οι κανόνες να μην είναι ευδιάκριτα, σταθερά και κατάλληλα. Οι γονείς που συνδυάζουν την αγάπη με τον έλεγχο επιβάλλουν περιορισμούς, είναι υπερπροστατευτικοί, κτητικοί ή υπερυποχωριτικοί προς το παιδί. Οι γονείς που συνδυάζουν την αγάπη με την παραχωρητικότητα χαρακτηρίζονται από μια στάση αποδοχής προς το παιδί, συνεργατικότητα και δημοκρατικότητα. Ο συνδυασμός απόρριψης και ελέγχου χαρακτηρίζει τους γονείς που συμπεριφέρονται αυταρχικά, απολυταρχικά, είναι απαιτητικοί ή ανταγωνιστικοί προς τα παιδιά τους. Τέλος οι γονείς που συνδυάζουν την απόρριψη με την παραχωρητικότητα είναι απόμακροι, αδιάφοροι, συμπεριφέρονται με περιφρόνηση ή εχθρικότητα προς τα παιδιά τους (Herbert 1996). Οι παραχωρητικοί γονείς -και αυτό δεν σημαίνει γονείς που παραμελούν τα παιδιά τους και δεν ενδιαφέρονται για τίποτα- προσπαθούν να μην είναι τιμωρητικοί, καλλιεργώντας μια στάση αποδοχής και κατανόησης απέναντι στις ορμές, τις επιθυμίες και τις ενέργειες των παιδιών τους, συσκέπτονται μαζί τους για να αποφασίσουν τι είναι πιο φρόνιμο να γίνει και δίνουν ερμηνείες για τους οικογενειακούς κανόνες, επιτρέπουν στους νέους να ρυθμίζουν όσο το δυνατόν περισσότερο τις προσωπικές τους δραστηριότητες και αποφεύγουν την υπερβολική άσκηση ελέγχου, τέλος, δεν ενθαρρύνουν τη συμμόρφωση με εξωτερικά πρότυπα. 15

Οι υπερπροστατευτικοί γονείς παρουσιάζουν συχνά εναλλαγές στην συμπεριφορά τους. Άλλοτε, έχουν την τάση να κυριαρχούν στα παιδιά τους και άλλοτε, να υποτάσσονται σε αυτά. Μια κυριαρχική στάση να οδηγήσει σε υπερβολικά εξαρτημένη, παθητική και υποτακτική συμπεριφορά εκ μέρους του εφήβου. Πιστεύεται ότι, αν οι νέοι αποθαρρύνονται από την ανεξάρτητη δράση, την εξερεύνηση και τον πειραματισμό, αναπτύσσουν φοβίες, αδεξιότητες και έλλειψη αυθορμητισμού. Οι περιοριστικοί, αυταρχικοί γονείς προσπαθούν να διαμορφώνουν, να ελέγχουν και να αξιολογούν τη συμπεριφορά και τις στάσεις του παιδιού σύμφωνα με έναν άκαμπτο κώδικα διαγωγής. Τα παιδιά κυρίαρχων γονέων έχουν συχνά έλλειψη αυτοπεποίθησης και στερούνται της ικανότητας να αντιμετωπίζουν ρεαλιστικά τα προβλήματά τους, αργότερα μπορεί να αποτύχουν ή να αργήσουν να αποδεχθούν τις ευθύνες του ενηλίκου. Έχουν την τάση να αποσύρονται από καταστάσεις που θεωρούν δύσκολες, και συχνά, εξελίσσονται σε άτομα που αργότερα θα συστήσουν το μεγαλύτερο μέρος εκείνου του ενηλίκου πληθυσμού που ψυχολογικά «δεν φεύγει ποτέ από το σπίτι» και, τις περισσότερες φορές, δεν τολμά να φεύγει και στην πραγματικότητα. Στο αντίθετο άκρο βρίσκονται γονείς που το ενδιαφέρον τους είναι ελάχιστο και των οποίων οι στάσεις απέναντι στο παιδί είναι υπερβολικά φιλελεύθερες ή ακόμα και αδιάφορες. Αν οι γονείς απορρίπτουν το παιδί τους, τότε μπορεί η ψυχολογική ανεξαρτησία των παιδιών αυτών να βρίσκεται σε κίνδυνο. Για μερικούς εφήβους απόρριψη σημαίνει παραμέληση, χωρίς ίχνος συναισθήματος και αδιαφορία ή αναμφισβήτητη εχθρότητα εκ μέρους των γονέων, αλλά μπορεί επίσης η συναισθηματική απόρριψη να μην είναι τόσο εμφανής αλλά οι έφηβοι φτάνουν να πιστέψουν ότι δεν αξίζουν, ότι η ίδια η ύπαρξή τους κάνει τους γονείς τους δυστυχίες. Ένας απορριπτικός γονέας ίσως να μην αγνοεί μόνο την ανάγκη του παιδιού του για καθοδήγηση αλλά και να τιμωρεί εκδηλώσεις αυτής της ανάγκης. Θα περίμενε κανείς λοιπόν, ότι οι πιο σοβαρές μορφές απόρριψης θα οδηγούσαν το νέο να καταπιέζει τέτοια συμπεριφορά. Όταν από την άλλη πλευρά οι γονείς δεν δείχνουν ή είναι φειδωλοί σε προσοχή και καθοδήγηση, έστω και χωρίς να τιμωρούν την εξαρτημένη 16

συμπεριφορά, είναι πολύ πιθανό να εντείνουν την ανάγκη του εφήβου για προσοχή και καθοδήγηση. Όσο πιο πολύ ένας νέος «αποδιώχνεται» (μιλώντας μεταφορικά) τόσο πιο πολύ προσκολλάται (Herbert 1996). Τέλος, δεν θα πρέπει να ξεχνά κανείς ότι δεν είναι δυνατόν να αποφεύγει τις διαφωνίες σχετικά με κανόνες, κατά τη διάρκεια της εφηβικής τάσης για ανεξαρτητοποίηση. Ο έφηβος δεν σκέφτεται πια ως παιδί. Η νοητική ανάπτυξη παρουσιάζει μια σχεδόν απότομη διαφοροποίηση κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της εφηβείας, και μετά συνεχίζει με μειωμένο ρυθμό μέχρι να επιτευχθεί η τελική της μορφή γύρω στα 20. Η πιο αξιοσημείωτη πρόοδος στις νοητικές ικανότητες είναι η εμφάνιση, γύρω στην ηλικία των 12, των λεγόμενων τυπικών νοητικών πράξεων, η ικανότητα να σκέφτεται ο έφηβος υποθετικά, να φαντάζεται μια σειρά πιθανοτήτων και μελλοντικών γεγονότων και να σκέφτεται ο ίδιος συστηματικά σχετικά με τις δικές του διαδικασίες σκέψης. Με άλλα λόγια, οι έφηβοι είναι ικανοί για λογική, αφαιρετική σκέψη. Δεν μας ξαφνιάζει ότι οι νέοι άνθρωποι αρχίζουν να εξασκούν τους «διανοητικούς τους μυς» χρησιμοποιώντας τις καινούργιες δυνάμεις της λογικής για να ασκήσουν κριτική ή να εκδηλώσουν σκεπτικισμό απέναντι στις μέχρι τώρα αποδεκτές γονικές πεποιθήσεις και αξίες, όπως και τους πιο καλοπροαίρετους κανόνες (Herbert 1996). 2.4 ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΕΦΗΒΟΥ Η ψυχαναλύτρια Anna Freud υποστηρίζει ότι η αναταραχή στην περίοδο της εφηβείας αποτελεί μια ένδειξη φυσιολογικής ανάπτυξης. Η ανωριμότητα του εφήβου είναι αποτέλεσμα της προσαρμοστικής αναδιάρθρωσης του ψυχισμού του, η οποία είναι απαραίτητη για την προοδευτική επίτευξη των νέων αναπτυξιακών στόχων. Σύμφωνα με τον ψυχαναλυτή Donald Winnicott, η ανωριμότητα της εφηβικής ηλικίας αποτελεί μια απαραίτητη προϋπόθεση για την ενήλικη ωριμότητα, ενώ αντιθέτως η ψευδοωριμότητα του εφήβου οδηγεί στην ενήλικη ανωριμότητα. Ο ψυχισμός του ανθρώπου αναπτύσσεται και διαμορφώνεται μέσα από διαδοχικά εξελικτικά στάδια. Κάθε στάδιο θέτει 17

συγκεκριμένες προκλήσεις με τη μορφή νέων αναπτυξιακών κρίσεων. Η ικανοποιητική επίλυση των αναπτυξιακών κρίσεων των προηγούμενων σταδίων αποτελεί τη βάση για την επιτυχή αντιμετώπιση των αναπτυξιακών κρίσεων των επόμενων σταδίων. Η αναπτυξιακή κρίση που δεν επιλύεται ικανοποιητικά τείνει να επανεμφανίζεται με τη μορφή συγκεκριμένων επαναλαμβανομένων δυσκολιών στη ζωή μας, δυσχεραίνοντας την πορεία μας προς την επίτευξη της ηλικιακά πρόσφορης ψυχοσυναισθηματικής ωριμότητας. Ο ψυχαναλυτής Erick Erickson περιέγραψε οκτώ εξελικτικά στάδια μέσα από τα οποία αναπτύσσεται η προσωπικότητα του ατόμου και υποστήριξε ότι η εφηβική περίοδος αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της διαμόρφωσης της προσωπικής ψυχοκοινωνικής ταυτότητας κάθε ατόμου (δηλαδή, της αίσθησης συνέχειας και συνοχής του εαυτού του κάθε ατόμου που καθορίζει τους τρόπους επίλυσης των προβλημάτων, τις επιλογές, τους ρόλους και τον τρόπο ζωής του). Η ευκολία με την οποία ο έφηβος διαμορφώνει σαφή και ολοκληρωμένη εικόνα του ΕΓG, είναι συνάρτηση ποικίλων παραγόντων, ατομικών και κοινωνικών. Κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζουν, α) οι εμπειρίες και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας και β ) το είδος της κοινωνίας στην οποία καλείται το νέο άτομο να ζήσει και να δράσει. Η διαμόρφωση της ταυτότητας του ΕΓΩ επηρεάζεται από ότι έχει βιώσει το άτομο την πρώτη 10ετία της ζωής του. Στα παιδικά χρόνια το άτομο αντιμετωπίζει και πρέπει να επιλύσει τέσσερις αναπτυξιακές κρίσεις του ΕΓΩ. Στη βρεφική ηλικία την κρίση βασική εμπιστοσύνη ή δυσπιστία, στη νηπιακή ηλικία αρχικά την κρίση αυτονομία ή αμφιβολία (2ο και 3ο έτος) και στη συνέχεια την κρίση πρωτοβουλία ή ενοχή (4ο και 5ο έτος) και στη σχολική ηλικία την κρίση φιλοπονία ή κατωτερότητα. Το άτομο που έχει δώσει όλες τις αναπτυξιακές μάχες και τις έχει κερδίσει, είναι καλύτερα εξοπλισμένο για να αντιμετωπίσει θετικά και την αναπτυξιακή δοκιμασία της εφηβείας. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του εφήβου παίζουν οι γονείς και οι σχέσεις που διατηρούν μαζί του. Οι ιδανικοί γονείς είναι όσοι διαθέτουν συγχρόνως τρία χαρακτηριστικά: α) εκδηλώνουν ελεύθερα την αγάπη τους προς το παιδί β) ενθαρρύνουν την αυτονομία του παιδιού και γ) απαιτούν από το παιδί ολοένα και ωριμότερη συμπεριφορά. 18

Όλα τα παραπάνω βοηθούν τον έφηβο να ολοκληρώσει θετικά τη διαμόρφωση ενός δύσκολου «έργου» σε αυτήν την ηλικιακή περίοδο, όπως είναι ο σχηματισμός της «ταυτότητάς του. Μια ορθολογική διαδικασία σαφούς και ολοκληρωμένης ταυτότητας, πρέπει να δίνει στον έφηβο ευκαιρίες να γνωρίσει και να δοκιμάσει ποικίλους κοινωνικούς ρόλους, να πειραματιστεί με διάφορα στυλ ζωής να γνωρίσει και να συνδιαλλαγεί με πολλά διαφορετικά πρόσωπα του ίδιου και του αντίθετου φύλου, να εξετάσει και να μελετήσει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα καθεμία από τις ποικίλες προβαλλόμενες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτιστικές, και ηθικές ιδεολογίες. Μια τέτοια ενεργητική και συγκριτική εξέταση και ταξινόμηση διαπροσωπικών σχέσεων, επαγγελματικών απασχολήσεων, φιλοσοφικών απόψεων και αξιών της ζωής απαιτεί ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι έφηβοι αφιερώνουν συνήθως για το έργο αυτό την τελευταία φάση της εφηβείας (16ο ως 20ο έτος). Το είδος της ταυτότητας που προκύπτει από την επιλογή μέσα από εμπειρίες και επαφές αποτελείται από κατακτημένη ταυτότητα. Στην κατακτημένη ταυτότητα η τελική επιλογή συμπίπτει με την προτίμηση των γονέων, η επιλογή αυτή έχει γίνει με κριτήρια που έχει θέσει ο ίδιος ο έφηβος και αφού έχει λάβει υπόψη του ποικίλες εναλλακτικές δυνατότητες. Το είδος αυτό της ταυτότητας είναι η θετικότερη μορφή ταυτότητας του Εγώ. Δύο άλλες μορφές ταυτότητας, που σχετίζονται με τη διαδικασία που χρησιμοποιεί και τι χρόνο που αφιερώνει το άτομο για να κάνει τις επιλογές του, είναι η λεγόμενη δοτή ή πρόωρα σχηματισμένη ταυτότητα και το παρατεταμένο μορατόριουμ. Στη δοτή ταυτότητα το άτομο έχει δεσμευτεί και αφοσιωθεί σε σκοπούς και πεποιθήσεις που έχουν υποδειχθεί από άλλους, χωρίς προηγουμένως και με δική του πρωτοβουλία να έχει λάβει υπόψη εναλλακτικές πιθανότητες. Στο παρατεταμένο μορατόριουμ το άτομο έχει επιδοθεί σε μία συνεχιζόμενη προσπάθεια να αναζητεί και να εξετάζει δυνατότητες και εναλλακτικές λύσεις χωρίς να μπορεί ακόμη να απολήξει σε ένα ξεκάθαρο και ικανοποιητικό αποτέλεσμα αυτοπροσδιορισμού και να αποσαφηνίσει ένα σχέδιο ζωής. 19

Μία άλλη μορφή διαφοροποίησης της ταυτότητας είναι το εύρος των εναλλακτικών λύσεων που έχει στη διάθεσή του το άτομο για συγκριτική συνεξέταση. Με βάση την διάσταση αυτή διακρίνουμε δύο μορφές ταυτότητας. α) Την ταυτότητα του ανοικτού τύπου επιλογών, η οποία προκύπτει στις περιπτώσεις που η επιλογή γίνεται ανάμεσα σε μεγάλο αριθμό εναλλακτικών λύσεων και δυνατοτήτων και β) την ταυτότητα κλειστού πεδίου επιλογών η οποία προκύπτει στις περιπτώσεις που για λόγους ατομικούς ή κοινωνικούς η επιλογή γίνεται ανάμεσα σε περιορισμένες ευκαιρίες και πιθανές λύσεις (Παρασκευόπουλος). Άλλη διάσταση διαφοροποίησης της ταυτότητας είναι κατά πόσο το περιεχόμενο της ταυτότητας είναι σύστοιχο προς τα κυρίαρχα και τις νόρμες της κοινωνικής ομάδας, στην οποία καλείται να ζήσει και δράσει ο νέος. Με βάση την διάσταση αυτή διακρίνουμε δύο μορφές ταυτότητας: Κοινωνικοποιημένη είναι η ταυτότητα που το περιεχόμενό της βρίσκεται μέσα στα πλαίσια αξιών και σκοπών του ευρύτερου συνόλου που είναι σύμφωνη με κοινωνικές νόρμες. Αντίθετα, η αποκλίνουσα είναι η ταυτότητα που το περιεχόμενό της είναι έξω από τα κυρίαρχα αξιολογικά κριτήρια και πρότυπα συμπεριφοράς της κοινωνίας, όπως π.χ. συμβαίνει με τα άτομα που αναζητούν και εντάσσονται στις διάφορες περιθωριακές ομάδες Όμως υπάρχει συναισθηματικό μπέρδεμα κατά την περίοδο της εφηβείας. Ο έφηβος καλείται να αντιμετωπίσει και τις αλλαγές στο σχολείο, να ανταποκριθεί στο υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο και να πάρει αποφάσεις για τις σπουδές και την καριέρα του. Έτσι το συναισθηματικό μπέρδεμα γίνεται ακόμη πιο έντονο και ο έφηβος χάνει τον προσανατολισμό του, χωρίς πια να γνωρίζει πού να δώσει προτεραιότητα. Στη σχέση του με το άλλο φύλο, στο σχολείο ή στην «πάλη» με τους γονείς για θέματα ανεξαρτησίας και αυτονομίας. Τα χαρακτηριστικά της πρώτης εφηβείας περιγράφονται στον πίνακα 2.4.1 που ακολουθεί. Πίνακας 2.4.1 Χαρακτηριστικά πρώτης εφηβείας (11 μέχρι 14 ετών) - Μεγάλη σωματική αύξηση και ανάπτυξη - Τάση για απομάκρυνση από τους γονείς - Προσκόλληση προς τους φίλους (κατά κανόνα του ίδιου φύλου) - Ρομαντισμός - Υπέρμετρη αφοσίωση σε πρόσωπα και ιδέες - Συγκεκριμένη σκέψη - Δυσκολία στην αποδοχή μεγάλων αλλαγών 20

Αν μέχρι αυτήν την ηλικία το παιδί έχει αφομοιώσει τις κατάλληλες εξελικτικές δεξιότητες, έχει πλέον διαμορφώσει μια αίσθηση συνέχειας του εαυτού που αποτελεί τη βάση της προσωπικής του ταυτότητας. Δηλαδή αισθάνεται ότι ενώ μεγαλώνοντας αλλάζει, ουσιαστικά το βασικό αίσθημα τού ποιος ή ποια είναι παραμένει το ίδιο. Τα χαρακτηριστικά της μέσης εφηβείας περιγράφονται στον πίνακα 2.4.2. Πίνακας 2.4.2 Χαρακτηριστικά μέσης εφηβείας - Ενδιαφέρον για ετερόφυλες σχέσεις - Σεξουαλικός πειραματισμός-κύρος ανάμεσα στους φίλους - Πάθος και αδεξιότητες - Ικανότητα για αφηρημένη σκέψη (abstract thinking) 21 (14 μέχρι 16 ετών) - Κρίνει, αναλύει, συγκρίνει, συνθέτει και οραματίζεται το μέλλον και το ρόλο του σ' αυτό, λαμβάνοντας υπόψη τις εμπειρίες του παρόντος και του παρελθόντος - Εκρήξεις οργής και εναλλαγή ευφορίας & καταθλιπτικών συμπτωμάτων Ωστόσο, οι έντονες αλλαγές που επέρχονται στην εφηβεία (12ο 18ο έτος) επιβάλλουν μια αναδιάρθρωση του ψυχισμού του εφήβου, κατά τα οποία τα προηγούμενα αναπτυξιακά θέματα επανέρχονται ως «μάχες που καλείται ο έφηβος να ξαναδώσει» στην πορεία του για την απαρτίωση μιας νέας ταυτότητας. Ο ψυχαναλυτής Peter Blos υποστηρίζει ότι η εφηβεία αποτελεί μια δεύτερη διαδικασία ατομικοποίησης. Η εξασφάλιση ενός θετικού οικογενειακού περιβάλλοντος επιτρέπει στον έφηβο να αναπτύξει το αίσθημα της πίστης, της αφομοίωσης και του καθήκοντος (π.χ. ανάπτυξη «αισθήματος του ανήκειν» στην ομάδα ομηλίκων, εδραίωση μιας ιδεολογίας και ενός συστήματος αξιών για τη ζωή που προάγει το αίσθημα δέσμευσης αναφορικά με τη διαμόρφωση στόχων και σκοπών) που απαιτείται για τον επιτυχή προσανατολισμό στο μέλλον κατά την πορεία της ενηλικίωσης. Είναι επομένως πολύ σημαντικό οι γονείς, λειτουργώντας υποστηρικτικά, να εναρμονιστούν με τις εξελικτικές ανάγκες του παιδιού τους και να θέσουν τα κατάλληλα όρια και κανόνες χωρίς να «αντεπιτίθενται» ή να «καταρρέουν» ως

αποτέλεσμα των εντάσεων που δημιουργούνται κατά την εφηβική περίοδο. Τέλος, τα χαρακτηριστικά της τελικής εφηβείας περιγράφονται στον πίνακα 2.4.3 Πίνακας 2.4.3 Χαρακτηριστικά τελικής εφηβείας (17 μέχρι 18 ετών) - Ολοκληρωμένη αφηρημένη σκέψη - Σαφής επιβράδυνση της σωματικής ανάπτυξης - Εξοικείωση με το σώμα - Περαιτέρω ανάπτυξη του ιδεαλισμού - Σταδιακή σύγκλιση με τις απόψεις των γονιών - Σοβαρότερες ποιοτικά σεξουαλικές σχέσεις Είναι σημαντικό να δοθεί έμφαση στο ότι η εφηβεία αποτελεί μια δεύτερη ευκαιρία για την εξομάλυνση ψυχοσυναισθηματικών δυσκολιών που έλαβαν χώρα σε προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια. Η επιτυχής συγκρότηση όλων των προηγούμενων και πρόσφατων ταυτίσεων και αναπτυξιακών δεξιοτήτων οδηγεί στην ανάδυση μιας υγιούς ταυτότητας και στην επίτευξη των βασικών αναπτυξιακών στόχων της εφηβείας: της αποδοχής της νέας μορφής του σώματος, της διαμόρφωσης σεξουαλικής ταυτότητας και ρόλου, της αποκρυστάλλωσης της προσωπικής ψυχοκοινωνικής ταυτότητας, της προοδευτικής ψυχικής και συναισθηματικής ανεξαρτητοποίησης από τους γονείς και της δημιουργίας προϋποθέσεων για μελλοντική οικονομική ανεξαρτησία. Ωστόσο, όταν η εξελικτική πορεία του παιδιού δεν ήταν ευνοϊκή, η αθροιστική συσσώρευση αναπτυξιακών ελλειμμάτων από τα προηγούμενα στάδια τείνει να δημιουργήσει μια σύγχυση ρόλων και ταυτότητας (π.χ. ο έφηβος βιώνει σύγχυση ενδεχόμενος κίνδυνος που απορρέει από την κρίση ταυτότητας, κατά την οποία ο έφηβος καταφεύγει απελπισμένα σε επιλογές που κοινωνικά θεωρούνται επικίνδυνες ή ανεπιθύμητες, για να διαμορφώσει ένα αίσθημα ύπαρξης και μια αίσθηση ελέγχου επί της κατάστασης. Ο Erickson υποστηρίζει ότι η συμπεριφορά του εφήβου στις περιπτώσεις αυτές φαίνεται να διαμορφώνεται από τη σκέψη: «Καλύτερα να είμαι ένα μηδενικό ή κάποιος κακός ή κάποιος πράγματι νεκρός, παρά να είμαι κάποιος με μη επαρκή υπόσταση». Η μη ικανοποιητική επίλυση των αναπτυξιακών κρίσεων που λαμβάνουν χώρα κατά την αποκρυστάλλωση των βασικών δομικών στοιχείων της ταυτότητας περιπλέκει τη μετάβαση και την προσαρμογή στα επόμενα εξελικτικά στάδια (π.χ. δημιουργείται 22

μια κατάσταση παρατεταμένης εφηβείας). Τα χαρακτηριστικά της μετεφηβικής ηλικίας παρουσιάζονται αναλυτικά στον πίνακα 2.4.4. Πίνακας 2.4.4 Χαρακτηριστικά μετεφηβικής εφηβείας - Αβέβαιος επαγγελματικός προσανατολισμός - Μακροχρόνιες σπουδές - Εξάρτηση κοινωνική και οικονομική από γονείς - Παρατεταμένη εφηβεία (> 18 ετών) 2.5 ΣΥΝΟΨΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Η εφηβεία συχνά περιγράφεται με όρους που θα ταίριαζαν στην περιγραφή ενός καταθλιπτικού επεισοδίου. Μιλώντας για την εφηβεία, αναφέρονται αυθόρμητα οι λέξεις λύπη, διέγερση, θυμός. Τα λογοτεχνικά έργα που αναφέρονται σε αυτήν την περίοδο της ζωής, περιγράφουν τη θλίψη, την απαισιοδοξία και το συναίσθημα της χαμηλής αυτοεκτίμησης που βιώνουν οι νέοι. Η καθημερινή παρατήρηση προσφέρει πολλά παραδείγματα εφήβων που περνούν ατέλειωτες ώρες απομονωμένοι, ξαπλωμένοι ή καθιστοί, νιώθοντας ανία και αδιαφορώντας για καθετί που συμβαίνει γύρω τους. Σε περίπτωση που μας εμπιστευτούν και συζητήσουν μαζί μας διακρίνονται αισθήματα ενοχής, ντροπής, απογοήτευσης που εναλλάσσονται με εξάρσεις πάθους και αίσθηση παντοδυναμίας. Οι γονείς που συνδυάζουν την αγάπη με την παραχωρητικότητα χαρακτηρίζονται από μια στάση αποδοχής προς το παιδί, συνεργατικότητα και δημοκρατικότητα. Ωστόσο αυτό που διαπιστώνει κανείς είναι ότι η απότομη αλλαγή της διάθεσης ως γνωστό χαρακτηριστικό της εφηβείας, δείχνει ότι πολλοί έφηβοι παρουσιάζουν συχνά ένα σταθερό καταθλιπτικό συναίσθημα, μια κατάσταση που συχνά μας κάνει να αναρωτιόμαστε αν και πότε η κατάθλιψη αποτελεί μια φυσιολογική εκδήλωση της εφηβείας ή εντάσσεται στα πλαίσια του παθολογικού και αποτελεί διαταραχή. 23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Ο ΕΦΗΒΟΣ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 3.1 Ο ΕΦΗΒΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ Ο έφηβος αναζητώντας νέα πρότυπα συμπεριφοράς και τείνοντας προς την ανεξαρτητοποίησή τους αμφισβητεί τους γονείς του. Παύει να αποδέχεται την αυθεντία των γονιών, τους απορρίπτει. Έχει την ανάγκη να αλλάξει τη σχέση του μαζί τους. Παράλληλα τους αγαπά, απολαμβάνει την ασφάλεια που του παρέχει το σταθερό οικογενειακό πλαίσιο. Αποδέκτες αυτών των αλληλοσυγκρουόμενων συναισθημάτων είναι οι γονείς οι οποίοι θα πρέπει να μπορούν να ανέχονται και να αντέχουν την απορριπτική στάση των παιδιών τους χωρίς να την θεωρούν ως προσωπική τους αποτυχία. Οι γονείς των εφήβων συνήθως διανύουν τη μέση ηλικία. Έχουν διαφορετική αίσθηση για τη ζωή, έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο των φιλοδοξιών τους από τις οποίες άλλες έχουν εκπληρωθεί κι άλλες όχι. Ενώ ο έφηβος βρίσκεται στην άνθιση της σεξουαλικότητας του, ο γονιός του αισθάνεται αυτές τις δυνατότητες του να μειώνονται. Στην ηλικία που βρίσκονται οι γονείς των εφήβων συμβαίνει συχνά να χάνουν τους δικούς τους γονείς και να βρίσκονται αντιμέτωποι με τις ψυχολογικές διεργασίες αυτής της απώλειας που κινητοποιεί το άγχος του δικού τους θανάτου, σε αντίθεση με τον έφηβο για τον οποίο η ζωή ξεκινά. Η ποιότητα των σχέσεων που θα έχουν οι έφηβοι με τους γονείς τους εξαρτάται από την προσωπικότητα των γονιών, από τον τρόπο που έχουν μάθει όλα τα προηγούμενα χρόνια να συναλλάσσονται με το παιδί τους και από την απόφασή τους να περάσουν προοδευτικά σε μια σχέση που απαιτεί περισσότερη αυτονομία και ισοτιμία. 3.2 ΓΝΩΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΕΦΗΒΟ Πολλοί γονείς χαίρονται την νηπιακή και παιδική ηλικία των παιδιών τους, αλλά βιώνουν την εφηβεία σαν εποχή συγκρούσεων. Πόσες φορές δεν έχουν επαναλάβει στους εφήβους τους τη φράση «Και τι δεν έχω κάνει εγώ για σένα... Εσύ πρέπει τουλάχιστον να κάνεις...». Άπειροι είναι οι τρόποι που μπορεί να τελειώσει κανείς αυτή τη φράση. Ίσως όσοι και οι γονείς. Η ανατροφή των εφήβων στη σημερινή εποχή είναι πιο δύσκολη απ' ότι στα περασμένα χρόνια λόγω της εκρηκτικής τεχνολογικής και κοινωνικής αλλαγής που 24

έχει επέλθει. Γονείς, που η δική τους εφηβική ηλικία δεν είναι τόσο μακριά, ανακαλύπτουν ότι τα παιδιά τους μεγαλώνουν σε ένα τελείως διαφορετικό κόσμο. Αυτή η αλλαγή επιφέρει όχι μόνον μεγάλα κοινωνικά οφέλη, αλλά και προβλήματα. 3.3 ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΕΦΗΒΟΣ Μία δημοκρατική οικογένεια αναπτύσσεται καλύτερα όταν οι αποφάσεις παίρνονται από κοινού. Γι' αυτό το λόγο πρέπει να συγκαλούνται συμβούλια των οποίων σκοπός είναι να ετοιμάζει σχέδια, να παίρνει αποφάσεις, να δίνει ενθάρρυνση και λύση σε προβλήματα. Πρέπει για αυτό το λόγο να υπάρχει προγραμματισμένο και όχι έκτακτο συμβούλιο. Σχέδια και αποφάσεις που πάρθηκαν στην διάρκεια ενός οικογενειακού, ισχύουν μέχρι το επόμενο συμβούλιο. Το οικογενειακό συμβούλιο εξυπηρετεί κι άλλο σκοπό εκτός του να λύνει προβλήματα. Τα οικογενειακά συμβούλια προσφέρουν τις ακόλουθες ευκαιρίες στο κάθε άτομο : 1. να ακουστεί 2.να εκφράσει θετικά συναισθήματα για ένα άλλο μέλος της οικογένειας 3. να δίνει ενθάρρυνση 5. να συμβάλλει ώστε να γίνει δίκαιη κατανομή στις διάφορες δουλειές του σπιτιού 5. να εκφράσει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τα παράπονά του 6. να βοηθά στην επίλυση διαφόρων και να αντιμετωπίζει προβλήματα που επαναλαμβάνονται 7. να συμμετέχει στον προγραμματισμό οικογενειακών διακοπών Εάν ορισμένα μέλη αποφασίσουν να μην παρευρίσκονται στις οικογενειακές συγκεντρώσεις, οι αποφάσεις λαμβάνονται από τα παρόντα μέλη. Αυτός ή αυτή που απουσίασε θα πρέπει να συμμορφωθεί με τις αποφάσεις που πήραν οι άλλοι που είχαν παραβρεθεί. Ο συντονιστής κάθε συγκεντρώσεως πρέπει να αλλάζει κάθε φορά έτσι ώστε να υπάρχει ποικιλία. Η επιλογή του συντονιστή σε ορισμένες οικογένειες γίνεται με βάση την ηλικία, σε άλλες αλφαβητικώς ή με κλήρο. Η θέση των εφήβων στο οικογενειακό συμβούλιο είναι ότι επιθυμούν να παίρνουν τις 25

περισσότερες αποφάσεις για θέματα που τους αφορούν. Όταν δεν μπορούν να το κάνουν αυτό χρειάζεται να συμμετέχουν στις διαδικασίες φάσεων που επηρεάζουν τη ζωή τους. Με την καθιέρωση συμβουλίων δημιουργείται μια δομή μέσω τις οποίας γονείς και έφηβοι μαθαίνουν να συμπεριφέρονται μεταξύ τους μα αμοιβαίο σεβασμό. Προσφέρουν μια ευκαιρία όχι μόνο για συζήτηση, με σκοπό την επίλυση προβλημάτων αλλά και παραγωγικό προγραμματισμό και κοινή ενθάρρυνση. Στο τέλος κάθε συγκέντρωσης τα μέλη πρέπει να ρωτούνται πώς ένιωσαν στη συγκέντρωση και αν έχουν να κάνουν προτάσεις για βελτίωση των μελλοντικών συγκεντρώσεων. Εάν τα μέλη της οικογένειας έχουν απορίες ή σχόλια για τις οικογενειακές συγκεντρώσεις, πρέπει να καθυστερηθεί,να χρησιμοποιηθεί το σχέδιο μέχρι να τακτοποιηθεί αυτό το τυχόν θέμα. Προτάσεις για την αποφυγή των συγκρούσεων Το ζητούμενο λοιπόν, όταν παρουσιάζονται τα προβλήματα εφηβείας δεν είναι κάποια μαγική συνταγή επίλυσης τους κάτι το οποίο δεν υπάρχει αλλά η επαναδιαπραγμάτευση της σχέσεις στην οικογένεια, μέσα από ειλικρινή διάλογο. Το ιδανικό θα ήταν να έχουμε εκπαιδευτεί μερικά χρόνια πριν την εφηβεία των παιδιών για να είμαστε όσο το δυνατό πιο λειτουργικοί στο ρόλο μας ως γονείς μέσα από την καθημερινή μας συμπεριφορά. Όμως ακόμη κι αν κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει, πάντα υπάρχει ο χρόνος, αν το επιθυμούμε, να το αντιμετωπίσουμε όσο το δυνατό πιο θετικά. Τι γίνεται αν ο/η σύζυγος μου δεν ενδιαφέρεται; Χωρίς συνεργασία του/της συζύγου σας μπορείτε να κάνετε αποτελεσματικές οικογενειακές συγκεντρώσεις: Ασφαλώς! Οι οικογενειακές συγκεντρώσεις περιλαμβάνουν όλους όσους ενδιαφέρονται. Αν ο/η σύζυγος σας δεν θέλει να παραστεί, η υπόλοιπη οικογένεια κι εσείς μπορείτε να πάρετε αποφάσεις για μεταξύ σας προβλήματα. Εάν η οικογένεια σας αποτελείται από ένα μόνο γονιό, σας συνιστούμε να συζητάτε θέματα που περιλαμβάνουν τη σχέση του εφήβου σας με τον απόντα γονιό. Τι γίνεται αν ο έφηβος δεν θέλει να πάρει μέρος; Σε αυτές τις περιπτώσεις, εσείς και οι υπόλοιποι μπορείτε να αποφασίσετε για τα 26

προβλήματα που σας αφορούν. Όπως στην περίπτωση του διστακτικού συζύγου, ο έφηβος μπορεί να πλησιάσει, αφού δει πως η υπόλοιπη οικογένεια ανταποκρίνεται στο σύστημα. Συχνά, ο ένας έφηβος θα μείνει για λίγο απ' έξω και μετά θα πλησιάσει. Στο κάτω-κάτω δεν είναι και τόσο αστείο να μείνεις απ' έξω από κάτι που οι άλλοι ωφελούνται. Είναι απαραίτητο τα παιδιά και οι έφηβοι να αναμιγνύονται σε όλες τις οικογενειακές αποφάσεις; Αυτό εξαρτάται από εσάς. Πιθανόν να αποφασίσετε ότι ορισμένα πράγματα είναι προνόμιο των γονιών. Μία νέα δουλειά, η αγορά ενός αυτοκινήτου ή η μετακόμιση σε μιαν άλλη πόλη, ίσως είναι θέματα που δεν θέλετε να συζητήσετε με τη βοήθεια ολόκληρης της οικογένειας. Αν ο έφηβος φέρει για συζήτηση ένα πρόβλημα που νιώθετε ότι πρέπει εσείς ο ίδιος να χειριστείτε, πέστε: «Αυτό είναι δική μου απόφαση» ή «Η μητέρα σας κι εγώ θα αποφασίσουμε γι' αυτό» Χρησιμοποιήστε τις οικογενειακές συγκεντρώσεις για τις περισσότερες αποφάσεις, διαφορετικά κινδυνεύετε να χάσετε τη συνεργασία των παιδιών σας. Ορισμένα προβλήματα αφορούν ολόκληρη την οικογένεια όπως οικογενειακές έξοδοι, το μενού, το χαρτζιλίκι, οι διακοπές, οι συγκρούσεις που αφορούν τα περισσότερα μέλη της οικογένειας, οι δουλειές του σπιτιού, ο προγραμματισμός των επισκεπτών και τα οικονομικά της οικογένειας (ποια δαπάνη μπορεί να αντιμετωπιστεί και ποια όχι). Τι γίνεται με τις συμφωνίες που δεν τηρούνται; Όταν θα κάνετε τη συμφωνία είναι προτιμότερο να συζητήσετε, την ίδια στιγμή, και την περίπτωση που δεν θα τηρηθεί. Ακολουθήστε τη διαδικασία που σας προτείνουμε: εφαρμόστε τις λογικές συνέπειες. Παράδειγμα: με τις δουλειές, τα μέλη της οικογένειας χρειάζεται να αποφασίσουν πότε μια δουλειά πρέπει να γίνει και τι θα συμβεί αν δεν έχει γίνει στη συμφωνημένη ώρα. Να μερικές πιθανές συνέπειες για τη μη τήρηση χαρακτηριστικών συμφωνιών που αφορούν το νοικοκυριό. Πιθανόν μερικές απ' αυτές να σας ενοχλήσουν, θα βοηθήσουν όμως το παιδί σας να παίρνει στα σοβαρά τις ευθύνες του. Να συγκρίνετε αυτή την παροδική ενόχληση με την παρατεταμένη ενόχληση της γκρίνιας και των διαπληκτισμών. 27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΦΙΛΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ 4.1 ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΚΑΙ Η ΦΙΛΙΑ Η φίλια είναι απολύτως απαραίτητη, κυρίως την περίοδο κατά την οποία αλλάζουν οι σχέσεις που έχουμε με την οικογένειά μας. Αναζητάμε έναν έμπιστο πρόσωπο για να μοιραστούμε τις δυσκολίες, μια αδελφή ψυχή για να τις καταπραΰνει σε κλίμα αδελφικότητας, δηλαδή να μας στηρίζει και να μας βοηθά να προχωρήσουμε. Ψάχνουμε επίσης ένα ζωντανό καθρέφτη για να έρθουμε σε αντιπαράθεση με τον εαυτό μας, για τον οποίο δεν είμαστε σίγουροι. Στιγμές στιγμές η εικόνα που η ομάδα, η παρέα, δημιουργεί για μας, μας φαίνεται πολύ σημαντική. Επιδιώκουμε να ταυτιστούμε, να είμαστε όμοιοι με τους άλλους. Ταυτιζόμαστε με τους φίλους μας, από φόβο μήπως μας απορρίψουν. Κάτι τέτοιο όμως είναι δύσκολο, γιατί στην πραγματικότητα μια ομάδα λειτουργεί και παραμένει ζωντανή όταν τα μέλη της αλληλοσυμπληρώνονται. Οι παρέες που σχηματίζουν οι έφηβοι συνήθως χαρακτηρίζονται από πολύ έντονους συναισθηματικούς δεσμούς, και διέπονται από αυστηρά άτυπα ή και τυπικά καταστατικά συμπεριφοράς. Θέλουν όλοι μαζί να έχουν μια κοινή ταυτότητα για να νιώθουν πιο δυνατοί στο να αφήσουν πίσω την παιδική ηλικία, να συμβιβαστούν με την επώδυνη αποϊδανικοποίηση των γονιών τους και να δοκιμάσουν τα όριά τους. Έτσι, στα πλαίσια τέτοιων ομάδων οι έφηβοι υιοθετούν ίδιο ντύσιμο, λεξιλόγιο και συμπεριφορά και μπορεί να φτάσουν μέχρι και στη διάπραξη αξιόποινων πράξεων ή σε πράξεις που σε άλλη φάση της ζωής τους θα θεωρούνταν ψυχοπαθολογικές. Όλα αυτά τους είναι απαραίτητα για να θρηνήσουν, να πάρουν δύναμη ο ένας από τον άλλο και να προχωρήσουν παραπέρα δοκιμάζοντας τα νέα τους όρια. Ωστόσο αυτές οι εκδηλώσεις θορυβούν ιδιαίτερα τους γονείς τους, και καμιά φορά τους φέρνουν σε απόγνωση. Φίλους έχουμε άφθονους. Αληθινούς φίλους όμως πολύ πιο σπάνια. Μερικοί λένε ότι στην ζωή είναι μετρημένοι οι πραγματικοί φίλοι. Όταν δεν καταφέρνουμε να έχουμε 28