ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΠΙΠΛΟΥ Β 5 ο Εξάμηνο Βιβλίο Βασίλη Ηλιόπουλου «ένας άλλος δρόμος για την τέχνη», Β έκδοση, Εκδόσεις «Έλλην» 1.1. Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΠΙΠΛΟΥ ΚΑΘΙΣΜΑΤΟΣ Γιατί το έπιπλο κάθισμα είναι το σημαντικότερο από το σύνολο των αντικειμένων που συνθέτουν το χώρο λειτουργίας των ανθρώπων : 1. Το έπιπλο-κάθισμα χαλαρώνει το κουρασμένο ανθρώπινο σώμα. Γι αυτό και η χρήση του είναι διαδεδομένη από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας μέχρι σήμερα. 2. Αρχικά, για κάθισμα χρησιμοποιήθηκε η πέτρα, ο κορμός των δέντρων ή μια πρόχειρη κατασκευή. Αργότερα, εξελίχθηκε σε ταξικό σύμβολο και σύμβολο αξιώματος, σαν θρόνος ή έδρα για τους βασιλιάδες, τους άρχοντες, τους ιερείς, τους δικηγόρους, κ.λπ. Στη σύγχρονη εποχή εξελίχθηκε σε αντικείμενο ατομικής προβολής, προσωπικού γούστου, έκφρασης, ικανοποίησης, φυγής και ομορφιάς. 3. Επηρεάζεται από τη μόδα και τη διαφήμιση 4. Συνδέεται με τις κυριότερες λειτουργίες του ανθρώπου : εργασία, μελέτη, φαγητό, ξεκούραση. 5. Αποτελεί αντικείμενο σχεδιασμού. Το έπιπλο-κάθισμα είναι μια κατασκευή μικρής κλίμακας, με λειτουργικές και αισθητικές προεκτάσεις, τόσο σαν αυτόνομο αντικείμενο όσο και σαν αντικείμενο του ευρύτερου αρχιτεκτονικού συνόλου ( δυναμική σχέση). Ο μεγάλος αριθμός των σχεδιασμένων καθισμάτων αποτελεί το απαραίτητο υλικό για την εξέλιξη του σχεδιασμού, μέσα από νέες αναλύσεις, συγκρίσεις και διαφοροποιήσεις. Τα σύγχρονα μέσα εξελίσσουν ταχύτερα το έπιπλο. 6. Παλαιότερα, ο εσωτερικό χώρος υπάκουε στο έξω, η μικρή κλίμακα ακολουθούσε τη μεγάλη. Σήμερα, η αρχιτεκτονική των αντικειμένων και του επίπλου, κυρίως, διευρύνεται προς την Τέχνη. 1
1. ΘΕΜΕΛΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΕΠΙΠΛΟΥ Ο όρος design εμπεριέχει την έννοια της μελέτης χρηστικών και αισθητικών βιομηχανικών προϊόντων. Το προϊόν σχετίζεται με 4 συντελεστές: σχεδιασμό, παραγωγή, πώληση, κατανάλωση Ο σχεδιασμός, κατά τον R.D. Fusco, αναφέρεται μόνο στην έρευνα, τη μελέτη και την ολοκλήρωση του αντικειμένου, σε σχέση με τους άλλους συντελεστές. Με την έννοια αυτή όμως, ο σχεδιασμός δεν ταυτίζεται με την πλήρη έννοια του design: η ατομική εργασία ενός μόνον εξειδικευμένου, που έχει τις ιδιαίτερες γνώσεις που απαιτεί κάθε συντελεστής, υποβαθμίζει το σχεδιασμό, ενώ η ομαδική συνεργασία εξειδικευμένων, με κοινούς στόχους και ατομικές ελευθερίες, δίνει την καλύτερη λύση. Ο σχεδιασμός βιομηχανικών προϊόντων μαζικής παραγωγής απαιτεί συνεχή ανακύκλωση των πληροφοριών δια μέσου και των 4 συντελεστών, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε τεχνικό επίπεδο. Υπάρχει, ωστόσο, και περιορισμένη παραγωγή σε βιοτεχνική κλίμακα, όπου οι συνθήκες μετατρέπουν τους κανόνες της παραγωγής. Αυτό συμβαίνει, επειδή το αγοραστικό κοινό έχει καλύτερη πληροφόρηση και πιο ανεβασμένο πολιτιστικό επίπεδο, γεγονός που διαφοροποιεί τις απαιτήσεις του. Επίσης, ο σχεδιασμός του επίπλου, παρά την τάση του προς τη μόδα και τη γρήγορη κατανάλωση, έχει και αισθητικές κατευθύνσεις, συνδέοντας τη χρήση με την Τέχνη. Το αντικείμενο έπιπλο είναι η συνισταμένη 5 παραγόντων : 1. ΧΡΗΣΗ : για να υπάρξει ένα έπιπλο πρέπει να ικανοποιεί μια ανάγκη (π.χ κάθισμα, κρεβάτι,κ.λ.π.). 2. ΥΛΗ ΥΛΙΚΑ 3. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ : ορίζει τη συγκεκριμένη ανάγκη 4. ΜΟΡΦΗ: η όλη διαδικασία σύνθεσης ενός αντικειμένου αποκρυσταλλώνεται σε μια μορφή 5. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ : με διάφορες τεχνικές σύνθεσης και σύνδεσης των στοιχείων. Οι παράγοντες αυτοί και οι μεταξύ τους επιρροές ορίζουν τις παραμέτρους που αποκρυσταλλώνουν το σχεδιαζόμενο έπιπλο. Το έπιπλο-κάθισμα αποτελεί τον πυρήνα των αντικειμένων του εσωτερικού χώρου. Το καθισμα, από τη στιγμή που ξεπέρασε τις πρωταρχικές του μορφές (κάθισμα σε πέτρες, κορμούς, κλαδιά, κλπ), διαμορφώθηκε σε αντικείμενο-έπιπλο, μέσα από τεχνητές διαδικασίες κατασκευής. Σχήμα 1. σελ. 16 : Σχηματική απεικόνιση της συμμετοχής και των σχέσεων μεταξύ Λειτουργίας Κατασκευής Μορφής XΡΗΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΥΛΙΚΑ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΔΟΜΕΣ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΜΟΡΦΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ απασχολούν πάντοτε το σχεδιασμό αντικειμένων. Στα πλαίσια κυρίως του ευρύτερου αρχιτεκτονικού χώρου, οι έννοιες αυτές άλλοτε ισορροπούν μεταξύ τους και άλλοτε υπερισχύει κάποιος παράγοντας με σημαντικές κάθε φορά επιπτώσεις 2
Το τρίπτυχο ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΟΡΦΗ, με κατεύθυνση της ΙΔΕΑΣ προς την ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ, περιλαμβάνει επιμέρους έννοιες (στοιχεία). Π.χ. στο έπιπλο, η επιβολή της επιμέρους ή τελικής μορφής καθοδηγείται από την ελεύθερη βούληση του σχεδιαστή. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΟΡΦΗ είναι το κύριο χαρακτηριστικό του δημιουργού/σχεδιαστή. Τα στοιχεία, που θα συνθέσουν το έπιπλο, είναι ρευστά και μεταβλητά, δηλαδή, μέσα από συνεχείς αλλαγές των στοιχείων αυτών, προκύπτουν μορφολογικές διαφοροποιήσεις στο αποτέλεσμα. Στο έπιπλο υπάρχουν πολλές δυνατότητες επιλογών, τόσο στις επιμέρους δομές όσο και στη συνολική του δομή. Έτσι, το έπιπλο εξελίσσεται πολύπλευρα και αποκτά ευρύτερες ιδιαιτερότητες. 1.1. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ή ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Η Λειτουργία Χρήσης του επίπλου καθίσματος αναφέρεται σε εργονομικούς κανόνες (διαστάσεις καθισμάτων, πλάτης, κλίσεις, ρυθμίσεις, κλπ), καθώς και στο κάθομαι αναπαύομαι, στην άνεση, κλπ. Επηρεάζεται από κοινωνικούς παράγοντες, τη θέση των ατόμων, το διαθέσιμο χρόνο, την ηλικία, κλπ. Η Λειτουργία Χρήσης παραμένει ένας μεταβλητός παράγοντας παρά τους περιορισμούς που επιβάλλουν στη μορφοποίηση της πρακτική λειτουργίας οι εργονομικοί παράγοντες, σε χώρους εργασίας και γενικά σε χώρους αναγκαίας παραμονής για μεγάλο χρονικό διάστημα. Π.χ. η άνεση, που αφορά την πρακτική λειτουργία ενός καθίσματος, είναι ένας όρος υποκειμενικός : ένα κάθισμα σε ένα bar με την περιορισμένη επιφάνεια, μόνον άνεση δεν μπορεί να προσφέρει. Εδώ, το κάθισμα σχεδιάζεται ανάλογα με το ύφος, το χώρο και τις οικονομικές συνθήκες. Το ίδιο, «σχετικά άνετα» μπορούν να θεωρηθούν καθιστικά, όπου το σώμα μας «βουλιάζει» μέσα τους και λειτουργούν για ύπνο μάλλον, παρά για κάθισμα. Επομένως, η Πρακτική Λειτουργία είναι ένας όρος με σχετική έννοια. Η Λειτουργία Χρήσης συνδέεται άμεσα με τη Μορφή, τη διαδικασία σύνδεσης και σύνθεσης υλικών στοιχείων, τους μηχανισμούς κατασκευής, και την αισθητική της Μορφής. Επομένως, η Λειτουργία Χρήσης αντιμετωπίζεται σε σχέση με την Κατασκευή και τη Μορφή. Συχνά, με τον όρο Λειτουργία εκφράζουμε τον ιδιαίτερο ρόλο της Κατασκευής (κατασκευαστική λειτουργία) ή της Μορφής (αισθητική λειτουργία). Αυτό δείχνει τη στενή σχέση ανάμεσα στους δύο αυτούς παράγοντες ( Κατασκευή Μορφή) : αν ένα κάθισμα ικανοποιεί τη λειτουργική ανάγκη του χρήστη, τότε τον ικανοποιεί και συναισθηματικά, δηλαδή το συγκεκριμένο κάθισμα λειτουργεί και αισθητικά. Στη διαδικασία της διαμόρφωσης, μπορεί να προβάλλεται ο ένας παράγοντας περισσότερο από τον άλλον και το έπιπλο να χαρακτηρίζεται είτε από τη Λειτουργικότητά του (Φρονξιοναλισμός) είτε από την Κατασκευή του (Κονστρουκτιβισμός) είτε από τη Μορφή του (Φορμαλισμός). 3
Πολλές φορές, η προβολή τους ενός από τους τρεις παράγοντες (θετικά ή αρνητικά), συμπαρασύρει σε προβολή άλλον παράγοντα ή και τους άλλους παράγοντες, με αποτέλεσμα το έπιπλο είτε να κερδίζει σε ποιότητα είτε το αντίθετο. Στις περιπτώσεις αυτές δημιουργούνται κάποιες προϋποθέσεις που οδηγούν σε συμβολικές διαστάσεις του σχεδιαζόμενου επίπλου. Οι περίπλοκοι αυτοί συσχετισμοί στο σχεδιαζόμενο έπιπλο μπορούν να κατανοηθούν καλύτερα σε ανάλογα παραδείγματα των επίπλων του παρελθόντος, όπου η ιστορική τους τοποθέτηση βοηθάει στο να κατανοήσουμε καλύτερα το ρόλο της πρακτικής λειτουργίας τους, σε σχέση με τους άλλους παράγοντες. Στο Μοντέρνο κίνημα, με την υπερβολική λιτότητα και τον μανιερισμό της λειτουργικότητας, οι υποστηρικτές του αποζητούσαν την απομάκρυνση από καθετί περιττό διακοσμητικό στοιχείο. Όμως, πολλά έπιπλα του Μοντέρνου κινήματος θεωρήθηκαν χαρακτηριστικά αισθητικά αύμβολα. Συνέβηκε, όμως, και το αντίθετο, όπου η λειτουργικότητα εκφράστηκε είτε υπερβολικά είτε σαν στοιχείο αναζήτησης. 1.1.1. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΠΡΩΤΟ : Η ΚΑΡΕΚΛΑ ΤΩΝ SHAKERS (1890) Καρέκλα των Shakers : Καρέκλα τραπεζαρίας με λιτή, σταθερή και καθαρή γραμμή. Αισθητικά στοιχεία: το στρογγύλευμα των ορθοστατών, η εναλλαγή του χρώματος (διχρωμία), το πλεχτό κάθισμα, η χρήση του ξύλου (η «οικειότητα» που εκπέμπει το ξύλο), το ιδεολογικό υπόβαθρο : η μεγάλη σειρά των καθισμάτων Shakers σχεδιάστηκε με την πρόθεση να εκφραστούν τα ιδεολογικά στοιχεία της κοινότητας Shakers: λιτότητα, καθαρότητα, ισότητα, ενότητα, κλπ. Στα περισσότερα έπιπλά τους προέχει η λειτουργία χρήσης, αλλά στην καρέκλα με την ψηλή πλάτη, η αισθητική αποκτά μια άλλη ποιότητα και όλο το σύνολο, συνδυάζοντας και τους άλλους δύο παράγοντες (Κατασκευή Μορφή) εξίσου ποιοτικά, οδηγείται στο συμβολισμό της ασκητικότητας. Σε αντίθετες περιπτώσεις, όπως στη μεταλλική καρέκλα του Stam, η ψυχρότητα που «εκπέμπει» το μέταλλο εξισορροπείται από το ελαστικό υλικό του καθίσματος, αλλά και από την πρωτοτυπία του συνόλου για την εποχή εκείνη. 1.1.2. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΔΕΥΤΕΡΟ : Η ΠΟΛΥΘΡΟΝΑ Wassily του Μ.BREUER (1925) 4
Πολυθρόνα Wassily : γενικά γνωρίσματα του Μοντερνισμού, αλλά και χαρακτηριστικά στοιχεία της αισθητικής Bauhaus (μέταλλο, λιτότητα, λειτουργικότητα, ψυχρή ατμόσφαιρα), του εξπρεσιονισμού, του De Stijl, του κυβισμού, του κονστρουκτιβισμού και του Rietveld ( κλίση της πλάτης, δομή, κάθισμα). Ο λεπτός μεταλλικός σωλήνας συνδυάζεται με τα σχετικά πολύπλοκα γραμμικά περιγράμματα, Παρόλο που η πολυθρόνα αυτή δεν απομακρύνεται από τα γενικά γνωρίσματα του Μοντερνισμού, οι επιμέρους δομές της συνεργάζονται, χαρίζοντας εκφραστικότητα, κομψότητα και αποτελεσματικότητα της χρηστικής λειτουργίας (τα μεταλλικά σωληνωτά μέλη «πλέκονται» με διακριτική, μη ορατή συγκόλληση ). Η συνεχιζόμενη μέχρι σήμερα παραγωγή της οφείλεται στις αισθητικές και χρηστικές της αξίες, δίνοντάς της μια συμβολική αξία, σε αντίθεση με άλλα μοντέρνα έπιπλα. 1.1.3. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΡΙΤΟ : ΠΟΛΥΘΡΟΝΑ Safari ΤΟΥ ΚΛΙΝΤ (1933) Πολυθρόνα Safari Ο Κλιντ, υποστηριχτής του Μοντερνισμού, αναζητούσε τη λειτουργικότητα κι έδινε προτεραιότητα στην εργονομία και την υγιεινή των υλικών. Η πολυθρόνα Safari είναι πρακτική, γιατί η Λειτουργία Χρήσης αντιμετωπίζεται, όχι μόνο στην έδραση (κάθισμα) και στην πλάτη, αλλά και στις υπόλοιπες δομές της. Σχεδιάστηκε για ανάγκες εκστρατείας, κι έτσι ο Κλιντ μελέτησε με προσοχή όλα τα στοιχεία του συνόλου : Χρησιμοποίησε ξύλο και καραβόπανο ή δέρμα στην πλάτη και στο κάθισμα, ώστε να βγαίνουν εύκολα και να καθαρίζονται. Κύρια χαρακτηριστικά : άνεση και «ελεύθερο κάθισμα», σταθερότητα στις καταπονήσεις που προκαλούν οι κινήσεις του σώματος. Σ αυτό βοήθησε η σφηνωτή σύνδεση των ορθοστατών με τις οριζόντιες τραβέρσες. Το χαμηλό ύψος του καθίσματος και η κλίση προς τα πίσω αποφορτίζει τους μηρούς, ενώ η κινητή πλάτη χαλαρώνει το σώμα. 1.2. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Ως κατασκευή, ονομάζουμε το σύνολο ενός κτίσματος ή ένα μικρότερο σύνολο (π.χ. ένα έπιπλο), αλλά εννοούμε και τη Μορφή και τη Λειτουργία του. Αυτό δείχνει την έντονη σχέση και τη «ροή» ανάμεσα στους τρεις παράγοντες. Με τον όρο Κατασκευή εννοείται κάθε αντικείμενο που σχηματοποιείται από τον άνθρωπο. Στην περίπτωση του επίπλου, οι μηχανισμοί μέθοδοι κατασκευής δίνουν είτε μια 5
μονολιθική κατασκευή, δηλαδή ένα ασύνδετο σύνολο (π.χ. με καλούπι) είτε μια σύνθετη κατασκευή,από επιμέρους μικροσύνολα, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους είτε με σταθερό και μη λυόμενο τρόπο (κόλλες) είτε με σταθερό και λυόμενο τρόπο (κοχλιώσεις, ηλώσεις, κ.λ.π.). Η Κατασκευή είναι αποφασιστικός παράγοντας : 1. Ολοκληρώνει τις λειτουργίες και διαμορφώνει τη συνολική Μορφή 2. Ολοκληρώνει τη στατική λειτουργία, δηλαδή τη σταθερότητα και την ασφάλεια του συνόλου του επίπλου. Η μέθοδος κατασκευής είναι αποφασιστικής σημασίας για τα αισθητικά και συμβολικά γνωρίσματα : π.χ. ο Κονστρουκτιβισμός, συνέθετε βασικές κατασκευαστικές μονάδες σε συνδυασμό με την τεχνολογική εποχή. Η κατασκευή αυτή έχει τις ρίζες της σε φυσικούς μηχανισμούς και στις αρχές της «Γενετικής Στερεομετρίας», όπως διατυπώθηκαν από τον Heinze το 1886. Ο Κονστρουκτιβισμός και η «χωροπλαστική πραγματικότητα» εκφράστηκε σε όλες τις μορφές της τέχνης παράλληλα. Ο Κονστρουκτιβισμός ήταν πολύ κοντά στην ομάδα De Stjl (κόκκινη-μπλε πολυθρόνα του Rietveld) και αναζητούσε δομικά αρχέτυπα για τις βασικές μονάδες ανάπτυξης της βιομηχανικής κοινωνίας. Μερικές φορές μάλιστα, η τάση για σύγκλιση δημιουργικών επιπέδων και στα δύο κινήματα είναι ολοφάνερη, όπως π.χ στα καθίσματα του Rietveld και στη γλυπτική του Ρόντσενκο, η απλότητα και η ομοιότητα των συνθετικών επιπέδων είναι εμφανής. Η «κόκκινη-μπλε καρέκλα» του Rietveld είναι μια συμβολική μορφή για την εξέλιξη του μοντέρνου επίπλου. Δεν ικανοποιεί βέβαια την καθιστική ανάγκη, αλλά ξεχωρίζει για την πρωτοτυπία της. Η υποβαθμισμένη λειτουργικότητα της καρέκλας zig-zag ήταν η αιτία του επίπλου Mendini, ως αντίλογο. Κόκκινη-μπλε καρέκλα», Rietveld Ο Rietveld και γενικά η ομάδα De Stjl αναζητούσε μια νέα κατανομή και κατανόηση του χώρου. Οι καρέκλες του Rietveld είναι περισσότερο κατασκευές σύμβολα, αλλά με αισθητικό χαρακτήρα, που πηγάζει από την καθαρότητα της κατασκευής, την τυποποίησή της, τη λιτότητα και την οικονομία που ο ίδιος και όλη η ομάδα De Stjl επιθυμούσε : η σύνδεση ελαφρών, μεταβλητών συστημάτων δικτυωμάτωνχωροδικτυωμάτωνεπιτρέπει την ευελιξία, την ελαφρότητα και τη μεταβλητότητα της κατασκευής. Τα συστήματα αυτά αναδείχθηκαν μέσα από το Μοντέρνο κίνημα και από αυτήν την οπτική γωνία, τα καθίσματα του Rietveld αποτελούν σταθμό στην εξέλιξη του επίπλου. Η υπερβολική όμως προβολή ενός από τους τρεις παράγοντες καταλήγει συνήθως σε χαμηλή αισθητική ποιότητα, όπως είναι η τορναριστή ξύλινη πολυθρόνα, τα μεταλλικά έπιπλα κήπου και τα πολυεστερικά έπιπλα μαζικής παραγωγής. Η Αγγλική τορναριστή πολυθρόνα αποτελεί μια σχεδιαστική υπερβολή, που οδηγεί σε μανιερισμό και υποβαθμίζει αισθητικά το «zig-zag», Rietveld αποτέλεσμα, με έναν πρόχειρο και επιφανειακό εντυπωσιακό χαρακτήρα. 6
Mendini 1.3. ΜΟΡΦΗ Ο τρίτος παράγοντας στη διαδικασία μορφοποίησης της χρηστικής λειτουργίας είναι η Μορφή: ο πιο συζητημένος παράγοντας, το αποτέλεσμα, η αντανάκλαση των λειτουργιών και η «ενσάρκωση» του περιεχομένου. Οι διεργασίες, πριν αποκρυσταλλωθεί η Μορφή, έχουν μεγαλύτερη αξία, γιατί περιέχουν πολύτιμο υλικό διαλογισμού, το περισσότερο από το οποίο διαφεύγει από το τελικό αποτέλεσμα. Η Μορφή προσδιορίζεται από το ιδιαίτερο πεδίο στο οποίο λειτουργεί και από την αιτία της δημιουργίας του επίπλου. Επίσης, η Μορφή επηρεάζεται και από όλους τους επιμέρους παράγοντες που μεσολαβούν μέχρι την χρηστική αποκρυστάλλωσή της, όπως : Υλικό και ιδιαιτερότητες Η Μηχανική και οι νόμοι της Το ανθρώπινο σώμα και οι λειτουργίες του Τεχνικές αλληλοϋποστήριξκης των επιμέρους στοιχείων και δομών Οι παράγοντες αυτοί είναι τεχνικά καθοριστικοί και φανερώνουν τις αποστάσεις μεταξύ της εφαρμοσμένης και της καθαρής τέχνης. Αυτό δε σημαίνει ότι οι επιλογές στο σχεδιασμό επίπλου περιορίζονται τόσο, ώστε να υπάρχει μορφολογικός κορεσμός. Η στροφή προς έναν όλο και περισσότερο καλλιτεχνικό σχεδιασμό στο σύγχρονο έπιπλο, φανερώνει μια διάθεση για μεγαλύτερη ελευθερία στο μορφολογικό - αισθητιικό συμβολικό θέμα. 1.3.1. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ & ΥΠΟΔΙΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ Το εύρος των μορφών συνήθως είναι απεριόριστο, με ατελείωτες παραλλαγές. Αντίθετα, ο αριθμός των υλικών για την κατασκευή των μορφών, είναι μεν μεγάλος, αλλά περιορισμένος. Με την έννοια Μορφή, προσδιορίζεται ένα σύνολο γνωρισμάτων, εννοιών και διαδικασιών, για την ολοκλήρωση ενός χρηστικού αντικειμένου, μικρής ή μεγάλης κλίμακας. Στη γενική αυτή έννοια, συμπεριλαμβάνονται όλες οι επιμέρους διαμορφώσεις (επιμέρους μικροσύνολα μορφών ) που σχηματίζουν τα στοιχεία-μέλη με τα χαρακτηριστικά τους : υφή, χρώμα, σχήμα, γεωμετρία). Η διαδικασία των επιμέρους διαμορφώσεων μέχρι την τελική Μορφή περιλαμβάνει όλες τις μεθόδους αλληλοεξάρτησης και σύνδεσης των επιμέρους στοιχείων-μελών. 7
Η συνολική Μορφή μπορεί να οργανωθεί ανάλογα με τη γεωμετρία της, τα υλικά της, τις δομές της, αλλά ειδικότερα η μορφή του επίπλου με βάση την ιστορική εξέλιξη, το είδος της χρήσης, κ.λ.π. Τα επιμέρους γνωρίσματα της Μορφής γίνονται αντιληπτά με όλες τις αισθήσεις, αλλά κυρίως με την όραση. Σαν κύρια σχέση αντίληψης του χώρου ή ενός συνόλου του, όπως είναι η κατασκευή, θεωρείται η σχέση της αφής και της όρασης με την αντίληψη. Η σχέση αφής όρασης είναι τόσο στενή, ώστε σταδιακά μεταβιβάζονται απτικές εμπειρίες στην όραση, χωρίς απαραίτητα να μεσολαβήσει η αφή. Αυτό συμβάλλει σε ένα ταχύτερο αισθητικό αποτέλεσμα, που όμως διαφοροποιείται, εξαιτίας της βιολογικής ιδιαιτερότητας κάθε ατόμου και του τρόπου, με τον οποία κάθε άτομο επεξεργάζεται τις πληροφορίες. Οι ιδιαιτερότητες αυτές συνδέονται με το κατά πόσο αντικειμενικά το άτομο κατανοεί τα αντικείμενα και πολύ περισσότερο την αισθητική συμβολική λειτουργία του σχεδιαζόμενου αντικειμένου επίπλου. Κατανόηση του αντικειμένου είναι η αντίληψη της Μορφής. Η αντίληψη εμποδίζεται από διάφορους παράγοντες, που επιδρούν διαφορετικά σε κάθε άτομο. Η Μορφή συνδέεται με την αισθητική διάσταση της αντίληψης, η οποία ελέγχεται από υποκειμενικούς μηχανισμού και, στην περίπτωση του επίπλου, από τη λειτουργία της χρήσης του. Η Μορφή και τα επιμέρους στοιχεία - μέρη της συνδέονται με ένα ευρύ φάσμα ποιοτήτων. Παρόλο που το άτομο καθημερινά συνδέεται με άσχημα και όμορφα μορφολογικά σύμβολα, ο Μ. Bill θεωρεί τη Μορφή ταυτόσημη με την ομορφιά ή έστω με μια σχετική ομορφιά, επειδή κάθε Μορφή αντιπροσωπεύει μια ιδέα, όπως και η Τέχνη. Ωστόσο, εφόσον η Μορφή γίνει αντιληπτή, άλλοτε με αρνητικές κι άλλοτε με θετικές επιπτώσεις, η άποψη του Μ. Bill οδηγεί σε αδιέξοδο. Από την άλλη πλευρά, είναι δύσκολο να βρεθούν αντικειμενικές αισθητικές αξίες που να καθορίζουν αισθητικές ποιότητες. Η δυσκολία αυτή αυξάνεται στην περίπτωση της Τέχνης, όπως π.χ. στη ζωγραφική, όπου η αισθητική εκτίμηση συνδέεται με τις δυνατότητες και την ιδιοφυΐα του κριτικού ή του ζωγράφου. Κάθε εξέλιξη προς έναν επιστημονιικότερο σχεδιασμό διευκολύνει τη διαμορφωτική διαδικασία του επίπλου και τις αισθητικές της διαστάσεις. Η ερμηνεία όμως των επιμέρους στοιχείων εννοιών θα μπορούσε να επιτευχθεί με λιτά σε περιεχόμενο τυπολόγια - κωδικούς, ώστε να μην καταλήγουμε σε πολύπλοκα και υπερβολικά αποτελέσματα. Με λίγες πληροφορίες επιτυγχάνεται καλύτερα η αισθητική αντίληψη, εφόσον όμως συνυπάρχουν οι βασικές γνώσεις, η καλλιτεχνική καλλιέργεια και οι αντιληπτικές ικανότητες, το ταλέντο. 1.3.2. ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ- ΜΕΡΗ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΕΠΙΠΛΟΥ 1. Οι επιμέρους διαμορφώσεις, οι οποίες αποτελούν τις επιμέρους δομές του επίπλου και που, ανάλογα με την τοποθέτησή τους, οι επιδράσεις στον παρατηρητή/χρήστη εναλλάσσονται (διαμορφώσεις 2 ή 3 διαστάσεων, με κυρτά, κοίλα και επίπεδα στοιχεία) 2. Τα υλικά και οι μεταξύ τους σχέσεις, ως προς τις βασικές λειτουργίες του επίπλου. 3. Η υφή και η γεωμετρία των επιφανειών, καθώς και η άμεση ή έμμεση σχέση τους (επαφή) με 8
τον χρήστη. 4. Το χρώμα και οι ποικίλοι τρόποι αξιοποίησής του ως προς το συμβολισμό, την αρμονία, την αυτοτέλεια των μερών της συνολικής μορφής, την αποφυγή της μονοτονίας, κλπ. 5. Οι μέθοδοι κατασκευής και τα συνδετικά στοιχεία (σφηνώσεις, κοχλιώσεις, ορατές ή αόρατες συνδέσεις). 6. Η απλότητα-κανονικότητα, η πολυπλοκότητα και η αντίφαση των σχέσεων δόμησης μεταξύ των επιμέρους στοιχείων και της συνολικής μορφής. 7. Οι ιδεολογικές απόψεις του σχεδιαστή. Όλα τα στοιχεία αυτά συνδέονται με τις ιδιαιτερότητες κάθε ατόμου, τις εμπειρίες του και τους επηρεασμούς του. Το σύνολο της αισθητικής λειτουργίας του σχεδιαζόμενου επίπλου περιλαμβάνει επιμέρους αισθητικές λειτουργίες, που επηρεάζουν την αισθητική αντίληψη του επίπλου αντικειμένου. Ο Β. Lobach αναγνωρίζει 5 επιμέρους αισθητικές λειτουργίες, μέσα από τις οποίες διοχετεύεται η συνολική αισθητική λειτουργία: 1. Η αισθητική του αντικειμένου 2. Η αισθητική των αξιών 3. Η Γενετική Αισθητική 4. Η αισθητική της πληροφόρησης 5. Η Εμπειρική αισθητική Πηγές των ερεθισμάτων και απαρχή της αισθητικής λειτουργίας είναι ο κόσμος των Μορφών - των επιμέρους διαμορφώσεων και των τελικών Μορφών. Οι Μορφές διαχωρίζονται σε 3 αρχικά κατηγορίες, για να κατανοήσουμε τον αχανή χώρο τους, αλλά και για να διευκολύνουμε τις επιμέρους διαμορφώσεις τους. 1. Φυσικές Μορφές 2. Τεχνικές Μορφές 3. Καλλιτεχνικές Μορφές Διάγραμμα αισθητικής επικοινωνίας του Β. Lobach, σελ. 40 1.3.3 ΦΥΣΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ 1.3.3.α. ΦΥΣΙΚΗ ΜΟΡΦΗ Φυσικές μορφές ή φυσικά αντικείμενα εννοούνται όλες οι μορφές που υπάρχουν στο ορατό ή αόρατο περιβάλλον του ανθρώπου Μορφές της μη ζωντανής φύσης (νερό, ηλιακά συστήματα, κλπ) και της ζωντανής φύσης (ζώα, φυτά, κλπ). 9
Ο φυσικός κόσμος των μορφών αποτελούσε πάντα για τον άνθρωπο πρότυπο τελειότητας και είναι επόμενο για τον άνθρωπο δημιουργό να αποθηκεύει πληροφορίες από το φυσικό περιβάλλον και να τις μεταποιεί για χρηστικές ή αισθητικές ανάγκες. Αν και το πρώτο στάδιο στις διαμορφωτικές διαδικασίες ήταν η Μίμηση, η Αντιγραφή και ο Παραλληλισμός των μορφών της φύσης, δεν είναι αποδεδειγμένο ότι ήταν και το μόνο. Από την αρχή ο άνθρωπος μεταποιούσε τις φυσικές μορφές σε τεχνητές μορφές, (επιφανειακή, εξωτερική σχέση) και τους φυσικούς μηχανισμούς λειτουργίας και διαμόρφωσης (εσωτερική σχέση). ωστόσο ο άνθρωπος δημιουργός μεταποιούσε τις φυσικές μορφές σε τεχνητές (επιφανειακή εξωτερική σχέση). Μέσα από αυτές της διαδικασίες δημιουργήθηκαν αρχετυπικά σύμβολα σχημάτων, που διοχετεύθηκαν σε κατασκευαστικά σύνολα μεγάλης κλίμακας (κτίσματα αρχιτεκτονική) και μικρής κλίμακας (αντικείμενα, έπιπλα), όπου ο ρόλος της μορφής είναι διακοσμητικός επιφανειακός, με στόχο να εντυπωσιάσει : το εξωτερικό φαντάζει, για να κρατήσει «κλειστό» το εσωτερικό του. Το κλειστό περιεχόμενο αντανακλά διεργασίες ανάλογες με τα αντίστοιχα κοινωνικά συστήματα που επικρατούσαν. Σχεδόν πάντα, ο τρόπος σύνδεσης των στοιχείων μελών, παραμένει κλειστός- μη ορατός, σαν να μην υπάρχει. Οι αισθητικές αξίες της μορφής συνδέονται με έννοιες, όπως πλούτος-εξουσία, επίδειξη, επισημότητα και λιγότερο με έννοιες, όπως άνεση, λιτότητα, λειτουργικότητα. Οι ρυθμοί και οι μορφολογίες τους εκφράζουν τρόπους ζωής, συστήματα, θέσεις. Ο φυσικομορφισμός ( κυριαρχεί ο φυτομορφισμός) είναι διάχυτος, καθώς ο άνθρωπος βρίσκεται σε μια σχέση άμεσου θαυμασμού των μορφών του περιβάλλοντός του. Μορφολογικά, το έπιπλο ακολουθεί την αρχιτεκτονική μεγάλης κλίμακας, σε μια «κλειστή, αρμονική διασύνδεση» των ομοίων, όπου το «μέσα» ακολουθεί την εξωτερική μορφολογία. Οι φυσικές μεταποιημένες μορφολογίες στο έπιπλο εξακολουθούν και σήμερα να έχουν μια φθίνουσα ισχύ, επειδή οι διαμορφωτικές αλλαγές εξαρτώνται περισσότερο από τις κοινωνικές αλλαγές, παρά από τις τεχνολογικές εξελίξεις. Ακόμα και μετά την κυριαρχία της μηχανής, όπου αναπόφευκτα κτίσματα, τέχνες, αντικείμενα λειτούργησαν αφαιρετικά, η μορφολογία φυσικής προέλευσης εξακολουθεί να λειτουργεί, έστω και διαφοροποιημένη. 1.3.3.β. ΤΕΧΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ Σε αντιπαράθεση με τη Φυσική μορφή, η Τεχνική μορφή είναι προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι τεχνικές μορφές βρίσκονται ανάμεσα στα αντικείμενα χρήσης και στα καλλιτεχνικά αντικείμενα. Οι δύο αυτοί πόλοι έχουν κοινά στοιχεία, αλλά και σημεία που τους διαφοροποιούν. Ο F.Otto υποστηρίζει ότι κάθε αντικείμενο εξωθείται από τη διαδικασία της δημιουργίας του και αυτό το καταλαβαίνουμε συνειδητοποιώντας τη μορφή του. Η μεταβλητότητα της Μορφής συνδέεται στενά και με την κίνηση του αντικειμένου και με την αλλοίωσή του με το πέρασμα του χρόνου. Κίνηση και αλλοίωση είναι δύο ιδιότητες της Μορφής που συνδέονται στενά με την Κατασκευή, τη Λειτουργία και την Αισθητική. Τα αντικείμενα που υφίστανται γρήγορη μεταβολή της Μορφής τους χαρακτηρίζονται ως μη στατικά (π.χ. ένα ύφασμα που πέφτει), ενώ εκείνα που η Μορφή τους μεταβάλλεται αργά, λέγονται στατικά (κτίσματα, έπιπλα, κλπ). Οι Παρμενίδης και Χαραλαμπίδου Διβάνη υποστηρίζουν ότι το σχεδιαζόμενο αντικείμενοέπιπλο παραπέμπει στην κατανόηση της εμπειρίας του χώρου, μέσα από τις τεχνικές, λειτουργικές - μορφολογικές δομές της υλικής του συγκρότησης. 10
Ενώ τα αντικείμενα της Τεχνικής μορφής συνδέονται με τη λειτουργία χρήσης, τα αντικείμενα της καθαρής Τέχνης δεν έχουν πρακτική λειτουργία, και αναγνωρίζονται άμεσα σαν αισθητικά αντικείμενα μόνο. Αντίθετα, στα πρακτικά αντικείμενα, π.χ. στο έπιπλο, η αισθητική λειτουργία αντανακλάται μέσα από τη σύνθεση των δομών του και μέσα από την υποκειμενική αντίληψη του σχεδιαστή ή του χρήστη. Οποιαδήποτε διαφοροποίηση των επιμέρους στοιχείων που συνθέτουν τη συνολική μορφή και του τρόπου σύνθεσης σύνδεσής τους μεταβάλλει το μορφολογικό αποτέλεσμα και τον αντιληπτικό μηχανισμό. Η Τεχνική Μορφή προϋποθέτει σκοπό, ιδέα, υλικά στοιχεία και μεθόδους για να πραγματοποιηθεί. Ο σκοπός αναφέρεται στις βασικές ή επιμέρους ανάγκες του ανθρώπου για χρηστικά αντικείμενα, π.χ. έπιπλο- κάθισμα, όπου χρειάζεται ανάλυση της ανάγκης του καθίσματος, αλλά και ανάλυση των παραμέτρων που συνθέτουν την έννοια «κάθισμα», όπως άνεση, διάρκεια καθίσματος, εργονομία, καθαριότητα, κλπ. Οι αναλύσεις αυτών των παραμέτρων οδηγούν σε αποφάσεις, που ορίζουν ποιότητες και σχεδιαστικούς οδηγούς, όχι απαραίτητα άκαμπτους. Οι παράμετροι αυτοί έχουν επιπτώσεις και στην αισθητική λειτουργία, δηλαδή την ψυχική ικανοποίηση του χρήστη / σχεδιαστή. Η ιδέα, στο χρηστικό αντικείμενο, καθοδηγείται από το σκοπό της χρήσης του, συνδέεται με τις υπάρχουσες εμπειρίες (χρηστικές, αισθητικές, κατασκευαστικές), διαμορφώνεται από υποκειμενικούς παράγοντες και κριτήρια και πραγματώνεται με τη σύνθεση των επιλεγμένων υλικών στοιχείων μελών, μέσω συνδετικών & κατασκευαστικών μεθόδων (γνώση των μεθόδων και των επιπτώσεών τους). Σε όλη τη διαδικασία του σχεδιασμού από τη σύλληψη μέχρι την αποκρυστάλλωσή της- λειτουργεί και η αισθητική, μέσα από όλα αυτά τα δεδομένα. Νέες συνθέσεις, με άλλες αναλογίες, σχήματα, χρώματα, υφές, κλπ, δημιουργούν νέους αισθητικούς συνδυασμούς. Η τελική μορφή, σχεδόν ποτέ, δεν περιέχει την ιδέα αποκρυσταλλωμένη και στατική. Στο τελικό αντικείμενο έπιπλο, θα επιδράσουν κι άλλοι παράγοντες, όπως ο χώρος και ο χρόνος (παρελθόν-μέλλον), που θα μεταβάλλουν την αρχική ιδέα. Το τελικό αποτέλεσμα ίσως να πραγματώνει κάποιο από τα «πρόσωπα» της ιδέας. Τα υλικά στοιχεία-μέλη : η μορφή τους επηρεάζει τον τρόπο σύνδεσής τους, τη λειτουργία χρήσης και την αισθητική λειτουργία. Τα αισθητικά γνωρίσματα του ξύλου, για παράδειγμα, είναι διαφορετικά από του μετάλλου. Άλλα τα γνωρίσματα της βαμμένης επιφάνειας και άλλα της φυσικής επιφάνειας, χωρίς χρωματισμούς. Μερικά υλικά στοιχεία αξιοποιούνται καλύτερα σε χρηστικές λειτουργίες από κάποια άλλα. Αυτές οι παράμετροι, καθώς και κάποιες άλλες, είναι αποφασιστικές για το σχεδιασμό, όχι μόνο ως προς την καταλληλότητα της μεθόδου σύνδεσης των στοιχείων, αλλά και ως προς την λειτουργία και ως προς την αισθητική του λειτουργία. Οι μέθοδοι σύνθεσης σύνδεσης των επιμέρους στοιχείων - μελών. Η εξέλιξη της τεχνικής μορφής περνά μέσα από την εξέλιξη των μεθόδων συναρμογής. Κατά τη διάρκεια αυτών των τεχνικών διαδικασιών, η ιδέα παραμένει μετέωρη, περιμένοντας τα επιμέρους αποτελέσματα συναρμολόγησης των στοιχείων, για να διαμορφωθεί ξανά, ως την τελική της μορφή. Στις επιμέρους διαδικασίες συναρμογής, τα στοιχεία ολοκληρώνουν το επιμέρους σύνολο, μέσα από συνθέσεις μορφών και μεθόδων σύνδεσης. Στις διαδικασίες κατασκευής, ενέργεια και δύναμη είναι αποφασιστικοί και αναπόφευκτοι παράγοντες. Η ικανότητα στους τεχνικούς χειρισμούς διευκολύνει τη διαμορφωτική διαδικασία: μέσα από ασφαλέστερες συναρμογές ικανοποιείται, όχι μόνο η στατικότητα, αλλά και η αισθητική διάσταση του συνολικού αντικειμένου-επίπλου. Η τεχνική δεν είναι απλά το μέσο των μεταμορφώσεων, αλλά η ζωή των μορφών, κατά τον Focillon. Μερικές φορές η τεχνική διαμορφώνει μια νέα μετατροπή της αρχικής ιδέας ή μιας νέας ιδέας. Η τεχνική δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ανεξάρτητα από το 11
σύνολο και την αισθητική του συνόλου.ένας άλλος παράγοντας που επηρεάζει τις μεθόδους συναρμογής είναι η οικονομία των μέσων. Παρά τα παραδείγματα σπατάλης, η οικονομία είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Μια άλλη έμφυτη τάση του ανθρώπου είναι να παράγει μεγάλο αριθμό άχρηστων αντικειμένων, με στόχο το εύκολο κέρδος. Αυτή η ιδεολογική αντίθεση μπορεί να στηρίξει και ανάλογο σχεδιασμό, με αντίκτυπο στο αισθητικό αποτέλεσμα. Στην πορεία της ιστορίας του επίπλου υπάρχουν παραδείγματα που φανερώνουν την τάση του σχεδιαστή σε μια οικονομικότερη Μορφή, η ποία κορυφώνεται στο Μοντέρνο κίνημα, μέσα από τη βιομηχανική παραγωγή. Η Μορφή μπορεί να ελαχιστοποιηθεί, μέσα από μια ανάλογη μορφοποίηση των στοιχείων-μελών της. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα επιμέρους στοιχεία θα αγγίζουν τα ελάχιστα όρια αντοχής τους, αλλά θα υπολογίζονται και σαν παράγοντες με ποιοτικές διαστάσεις (αρχή της οικονομίας των μέσων, ποιότητα όχι με την έννοια του καπιταλιστικού κέρδους). Η συνολική μορφή εξαρτάται αποφασιστικά από την πρακτική λειτουργία. Η αισθητική λειτουργία θα πηγάζει από αυτές τις αρχές και από τους σχεδιαστικούς συνδυασμούς.επειδή όμως η αισθητική λειτουργία δε σχετίζεται μόνο με την οικονομία, αλλά και με μορφές, σχήματα, δομές και πολύπλοκα συναισθηματικά νοήματα, δεν υπάρχει μια αντικειμενική τοποθέτηση. Η κατανόηση των αντικειμένων επιτυγχάνεται μόνον υποκειμενικά. Ο παράγοντας οικονομία και το φαινόμενο της ελαχιστοποίησης, ορίζει μια σημαντική παράμετρο του σχεδιασμού, που έχει να κάνει με υποκειμενικές αισθητικές θέσεις. Η αισθητική λειτουργία δεν καθοδηγείται πάντα από ορθολογιστικούς κανόνες. Η διαπίστωση αυτή χαρακτηρίζει και το πέρασμα από το Μοντέρνο στο Μετα-μοντέρνο κίνημα. Το Μετα-μοντέρνο, σαν αντίδραση στις εξαντλητικές συνθήκες της «προσφοράς» του Μοντέρνου, εμφανίζεται και σαν φυσιολογικό επακόλουθο ωριμότητας συνθηκών, εποχής, μέσων, πνευματικού επιπέδου, κ.λ.π. Ο συμβιβασμός με τον καπιταλισμό είναι αναπόφευκτος και αυτό συνέβαινε πάντα σε όλες τις εποχές. Οι νέες τάσεις πληθωρικών εκφράσεων στα νέα σχεδιαζόμενα έπιπλα, φανερώνουν ανατροπή των καθιερωμένων συμμετριών αναλογιών συνθέσεων. Οι μορφές απορρέουν από τις λειτουργίες χρήσης, με αποτέλεσμα να επαναλαμβάνονται. Εμφανίζονται νέα υλικά, τεχνολογίες και μέθοδοι μορφοποίησης. Οι διαδικασίες εντυπωσιασμού δεν συμβαδίζουν με τον δημιουργικό σχεδιασμό. Γι αυτό αναζητήθηκαν νέοι στόχοι και νοήματα στο σύγχρονο σχεδιασμό, μέσα από την Τέχνη, που αντιβαίνουν πολλές φορές τη λιτότητα του Μοντέρνου κινήματος. Η αντιοικονομική διάσταση αυτών των σχεδιασμένων επίπλων, δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται επιφανειακά : σπατάλη και οικονομία είναι έννοιες, που για την οριστικοποίησή τους απαιτούνται αναλυτικότερες διαδικασίες : αυτό που φαντάζει σαν σπάταλο, μπορεί τελικά να είναι οικονομικότερο, μέσα από την ικανοποίηση της ψυχής. Η αντιμετώπιση του σχεδιαζόμενου επίπλου από την οπτική γωνία της καλλιτεχνικής του διάστασης, περιέχει τα στοιχεία της ψυχικής ικανοποίησης του χρήστη/σχεδιαστή. 1.3.3 ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ Η έννοια της καλλιτεχνικής Μορφής αναφέρεται κατ αρχήν στην καθαρή ή πηγαία Τέχνη. Στην Καλλιτεχνική Μορφή δεν υπάρχει η πρακτική Λειτουργία, η οποία συνεπάγεται λειτουργίες εργονομικές, υφής, υλικών στοιχείων, κλπ, οι οποίες αντανακλούν την αισθητική λειτουργία του χρηστικού αντικειμένου. 12
Το έργο τέχνης λειτουργεί άμεσα στην αντιληπτική διαδικασία, με ιδιαίτερες πληροφορίες που γίνονται ταυτόχρονα κατανοητές (Lobach) αλλά και έμμεσα (μέσω των αναμνήσεων και του χρόνου). Στο χρηστικό αντικείμενο, μεσολαβούν οι λειτουργίες χρήσης του (έμμεση ψυχική επικοινωνία), ενώ στο έργο τέχνης μεσολαβεί άμεση ψυχική επικοινωνία, καθώς και ο χρόνος μέχρι να γίνει κατανοητό. Η όποια αισθητική επικοινωνία, πριν τη χρήση, έχει να κάνει με τα ίδια στοιχεία που υπάρχουν σε όλα τα έργα, χρηστικά και τέχνης (αισθητική των και μορφών), που λειτουργούν πάντα άμεσα. Η αντιληπτική διαδικασία στο χρηστικό αντικείμενο, αναφέρεται συχνά σε πολύπλοκους μηχανισμούς και η αισθητική λειτουργεί έμμεσα, μέσα από τα επιμέρους και τα συνολικά στοιχεία. Αμεσότερη αντίληψη της αισθητικής του επίπλου έχουμε όταν λειτουργία μορφή συνυπάρχουν αρμονικά, δηλαδή, είτε η λειτουργία χρήσης ικανοποιείται σε τέτοιο βαθμό που, μέσα από την ικανοποίηση του σώματος, ικανοποιείται και η ψυχή είτε όλο το έπιπλο αντανακλά σαν έργο τέχνης Αν αυτά δεν συμβαίνουν, τότε οι πρακτικές λειτουργίες έχουν υποβαθμιστεί και το αντικείμενο ωθείται σε καλλιτεχνικά επίπεδα, όπου - όπως σημειώνει η Σόνταγκ για την Αντι-Τέχνη - «εξαφανίζεται το «υποκείμενο» (εικόνα), γεγονός που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη τέχνη και το σύγχρονο έπιπλο. Στο έργο τέχνης, η τελική μορφή θέλει ν αγγίξει το συναίσθημα άμεσα, ενώ αντίθετα στο χρηστικό αντικείμενο, η αισθητική λειτουργία πρέπει να ισορροπήσει μέσα από πολλούς παράγοντες (ιδιαιτερότητες, τεχνικές, εργονομικές και πρακτικές ). Στο έργο τέχνης η αισθητική λειτουργία δεν έχει περιορισμούς, αρχές, αφετηρίες και τέρματα. Ο Ματίς έλεγε πως για εκφράσει ζωγραφικά ένα πρωινό, χρησιμοποιεί χρώματα, που γι αυτόν σημαίνουν δροσιά και τα οποία διαφοροποιούνται από τη γνωστή γκάμα θερμών και ψυχρών χρωμάτων. Η διαφοροποίηση του τρόπου συμμετοχής της αισθητικής λειτουργίας μεταξύ ενός χρηστικού αντικειμένου και ενός έργου τέχνης, σηματοδοτεί και την μεταξύ τους απόσταση, καθώς και την ταύτισή τους, όταν τα χρηστικά αντικείμενα λειτουργούν και αισθητικά. Η καλλιτεχνική μορφή είναι αποτέλεσμα ισορροπιών και εκφράσεων αβέβαιων συναισθημάτων (φόβος, έρωτας, κλπ). Στο χρηστικό αντικείμενο, το αισθητικό αποτέλεσμα προκύπτει μέσα από ευκολότερες ισορροπίες, που αφορούν την πρακτική χρήση. Με το σύγχρονο σχεδιασμό αναζητείται η καλλιτεχνική διέξοδος στα έπιπλα, όχι μέσα από παρελθοντικούς ή ιστορικούς ρυθμούς, αλλά με βάση σύγχρονα κριτήρια. Ο σύγχρονος σχεδιασμός επίπλων αναζητά μια διαφορετική «γλυπτική» του χώρου, με αμεσότερες εκφράσεις όπου το έπιπλο, είτε θα απορροφηθεί από την καθαρή τέχνη είτε θα παραμείνει ένα καλλιτεχνικό αντικείμενο με χρηστικές ρίζες. 2. ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΖΟΜΕΝΟΥ ΕΠΙΠΛΟΥ Γενικά : Το έπιπλο, ανεξάρτητα από τις όποιες αισθητικές του προεκτάσεις, σχετίζεται με τον άνθρωπο και τις ανάγκες του. Από τη σχέση αυτή προκύπτουν έπιπλα πρακτικής λειτουργίας, εύκολα κατανοητά. Ο Lobach τα χαρακτηρίζει ως αντικείμενα προϊόντα, χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με λίγες αισθητικές λειτουργίες. 13
Οι αισθητικές όμως προεκτάσεις αγγίζουν την ανθρώπινη ψυχή. Πολλά έπιπλα ξεπέρασαν το λειτουργικό τους σκοπό, μέσα από τις συμβολικές αισθητικές τους λειτουργίες. Παρά τις δυσλειτουργίες που επιφέρει αυτή η εξέλιξη, η σχεδιαστική διαδικασία «ανοίγεται» προς την Τέχνη και την Ποίηση, δηλαδή στην ουσία των δημιουργημάτων του ανθρώπου. Σήμερα, η σχεδιαστική αυτή διαδικασία είναι επιτακτική, μέσα σε μία αγορά υπερκατανάλωσης, κέρδους και εντυπωσιασμού της «βιτρίνας». Στο σχεδιάγραμμα 3. σελ. 55, σκιαγραφούνται οι «ρευστές» τάσεις που εξελίχθηκαν ή εξελίσσονται, μεταξύ του χρηστικού αντικειμένου και του έργου τέχνης. 2.1. Αρμονία; ή Απλόητα - Πολυπλοκότητα Στον ευρύτερο χώρο της Τέχνης και της αρχιτεκτονικής, αλλά και στο χώρο σχεδιασμού αντικειμένων μικρής ή μεγάλης κλίμακας, οι απόψεις για την ΑΡΜΟΝΙΑ του αποτελέσματος διαφοροποιούνται, ταυτίζονται ή τείνουν προς την ταύτιση. Ο όρος «Αρμονία» είναι ζητούμενο σε όλους τους τομείς της ζωής μας, από τη φιλοσοφία ως την επιστήμη και την τέχνη. Ο Ruskin σημειώνει για την αρμονία στην αρχιτεκτονική : η Λειτουργία και η Μορφή της αρχιτεκτονικής κατασκευής πρέπει να συμβάλλουν στην ικανοποίηση των σωματικών και ψυχικών αναγκών του ανθρώπου. Άλλοι δημιουργοί αναζητούν την Αρμονία μέσα από τη γνώση της Φύσης, των μεθόδων και των νόμων της, άλλοι αναζητούν την Αρμονία στη συνύπαρξη των αντιθέτων (παλιό καινούριο). Ολόκληρα κινήματα ταύτισαν την Αρμονία με την μίμηση της φύσης ή με απουσία κάθε περιττού στοιχείου. Η αρμονία, γενικά, αναζητήθηκε παντού, προς όλες τις κατευθύνσεις, γιατί παντού υπάρχουν στοιχεία που την συγκροτούν ή την εκφράζουν. Εκεί που υπάρχει μια ταύτιση είναι στο ότι η αρμονική εκφραστικότητα των αντικειμένων κινείται στα πλαίσια τριών θεμελιακών παραγόντων : της Λειτουργίας, της Μορφής και της Κατασκευής, που άλλοτε ισορροπούν μεταξύ τους και άλλοτε υπερισχύει ο ένας έναντι του άλλου. Το εκφραστικό παιχνίδι ανάμεσα σε αυτούς τους παράγοντες, εκδηλώνεται με πολύμορφα αποτελέσματα, μέσα από διαμορφωτική διαδικασία των μερών δομής του αντικειμένου επίπλου. Οι διαμορφωτικές διαδικασίες αντανακλούν φαινόμενα που σχετίζονται άμεσα με τον αντιληπτικό μηχανισμό. Τα φαινόμενα αυτά, που αποδίδουν τους τρόπους έκφρασης δια μέσου του επίπλου, είναι τα φαινόμενα της ΑΠΛΟΤΗΤΑΣ και της ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑΣ (με όλες τις υπό έννοιες που μπορούν να υπάρξουν στο μεταξύ τους διάστημα). Η Απλότητα θα μπορούσε να αντικατασταθεί με την κανονικότητα ή την τάξη των μερών και του συνόλου του επίπλου. Η τακτοποίηση, επομένως, των μερών (π.χ. δομικά μέρη, χρώματα, γεωμετρικά σχήματα, κ.λ.π.) έχει σαν αποτέλεσμα τη γρήγορη αντίληψη του συνολικού επίπλου και την προσήλωση του θεατή σε άλλες επιθυμητές κατευθύνσεις. Αυτό μπορεί να είναι θετικό ή αρνητικό, ανάλογα με τις απαιτήσεις του χρήστη ή του σχεδιαστή : η απλότητα γενικά των επίπλων μπορεί να είναι θετική για εκείνους που η ιδιοσυγκρασία τους λειτουργεί ευνοϊκά σε χώρους, όπου το στοιχείο της απλότητας προσφέρει ηρεμία και σιγουριά. Τα απλά δομημένα έπιπλα γίνονται γρήγορα αντιληπτά και κατανοητά και συμβάλλουν σε μια κατάσταση οικειότητας. Η κανονικότητα μπορεί να οδηγήσει σε αισθητικό αποτέλεσμα, όπως 14
στα έπιπλα του Mascintosh, που η επιμονή του στην πειθαρχία οδηγεί άλλοτε στην υπερβολή των δομικών και διακοσμητικών στοιχείων των επίπλων του που, γίνονται μονότονα φορτίζοντας το σύνολο με πολλά στοιχεία διαφορετικών επιπέδων που οδηγούν στον Μανιερισμό. Το αισθητικό αποτέλεσμα στις απλές μορφές μπορεί να ικανοποιηθεί μέσα από την εξελιγμένη εξελιγμένη γλυπτική τέχνη ( Μπρανκούζι, Χέπγουερθ, κ.α.) Η τακτοποίηση αντιπροσωπεύει την τάση των ανθρώπων σε μια γεωμετρικότητα και μάλιστα ορθογωνικότητα. Η ικανοποίηση του χρήστη /θεατή από τα πειθαρχημένα, τακτοποιημένα σύνολα μορφών προέρχεται κατά τον Μακαρόβσκι - από τη σύμπτωση οριζοντίων και καθέτων σχέσεων που κυριαρχεί στις λειτουργίες του ανθρώπου και το οποίο ο άνθρωπος αναγνωρίζει εύκολα σαν οικείο. Η πειθαρχία, η τακτοποίηση, όταν δομείται με τρόπους που στερούνται εσωτερικής ζωντάνιας και ουσιαστικού περιεχομένου, το αποτέλεσμα είναι μονότονο και θλιβερό, «κενό» ή «γυμνό», και φυσικά χωρίς αισθητική Η Πολυπλοκότητα επιτυγχάνεται με αποκλίσεις από το «οριζόντιο κάθετο σύστημα» και τη συμμετρία, μέσα από την ακανόνιστη εναλλαγή των επιμέρους στοιχείων. Τα πολύπλοκα σύνολα και οι διάφοροι μέθοδοι πολύπλοκων συνόλων (φωτισμοί, υφές, χρώματα, εναλλαγές σχημάτων, κλπ) λειτουργούν εξίσου αποτελεσματικά με τα τακτοποιημένα, απλά σύνολα. Μπορούν όμως και να έχουν και αρνητικές επιπτώσεις, λόγω της λαβυρινθικής δομήε τους. Ένα πολύπλοκο σύνολο επίπλου ή και επίπλων, μπορεί να δυσκολέψει την αντιληπτική διαδικασία και να την καθυστερήσει : όσο πιο πολύπλοκη είναι η δομή του συνόλου, τόσο περισσότερο ιδιαιτερότητες του χρήστη/δημιουργού ενεργοποιούνται. Ένα πολύπλοκο έπιπλο μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία του. Ο νους εμπλέκεται σε πολύπλοκα πεδία, που απαιτούν ατέλειωτες πληροφορίες και πολύ χρόνο για την αντιληπτική διαδικασία, δημιουργώντας απωθητικά αποτελέσματα (ανασφάλεια, απογοήτευση, κ.λ.π.). Ωστόσο, η μνήμη και η φαντασία μπορεί να λειτουργήσουν μέσα από πολύπλοκα συστήματα και να οδηγήσουν προς την αισθητική ικανοποίηση. Ο Backelard δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ψυχολογική πλευρά της πολυπλοκότητας του επίπλου. Με την πολυπλοκότητα ή τις αντιφάσεις των δομικών του στοιχείων, το έπιπλο μπορεί να οδηγήσει σε ποικίλα ερεθίσματα και από εκεί στο καλλιτεχνικό αντικείμενο. Ο Venturi υποστηρίζει τα πλούσια περιεχόμενα της πολύπλοκης απόδοσης. Οι σύγχρονοι αρχιτέκτονες (και κατ επέκταση οι σχεδιαστές δημιουργοί) «είναι πολύ σπουδαγμένοι, για να είναι πρωτόγονοι» και επομένως η απλότητα της έκφρασης τους δεν μπορεί να θεωρείται σαν κατόρθωμα. Θεωρεί πως οι διαδικασίες της εποχής απαιτούν πολύπλοκες διαρρυθμίσεις, για την ικανοποίηση πολύπλοκων διαλογισμών του σύγχρονου ανθρώπου. Σαν παράδειγμα πολύπλοκου συνόλου φέρνει το έπιπλο τουαλέτας του αρχιτέκτονα Gaudi και το κάθισμα του Aalto από λυγισμένο ξύλο και μέταλλο (εναλλαγή ευθειών και τεθλασμένων). Ο Πικάσσο, αναζητούσε την απλή μορφή, μέσα από πολύπλοκες και κουραστικές διαδικασίες, έψαχνε για σύμβολα, αρχέτυπα απλών μορφών με συγκινησιακά στοιχεία. Το ίδιο συμβαινει στο έργο των Μουρ, Μπρανκούζι, Χέπγουερθ, όπου η απλότητα της μορφής προσεγγίζει τις ανάλογες μορφές της φύσης. Τα έπιπλα των Aalto & Gaudi που παρουσιάζει ο Venturi, καθώς και το αυτοκρατορικό κάθισμα της Caserta έχουν πολλές συγγένειες, αλλά και διαφορές με τα έπιπλα του σύγχρονου κινήματος των Memphis, ως προς την πολυπλοκότητα και τη αντίφαση των μερών τους, οι οποίες έχουν 15
να κάνουν με τις ιδεολογίες των δημιουργών τους : Ο Gaudi, αποζητά τον εντυπωσιασμό, με τον πλούτο των υλικών, το βαρύ και πληθωρικό στυλ ηγεμονικών ρυθμών του παρελθόντος και της εποχής του, καθώς και με τις κατασκευαστικές τεχνικές δυνατότητες. Ακόμα και το κόστος του επίπλου συνδέεται με την πολυπλοκότητα του συνόλου, γεγονός που στην περίπτωση των Memphis δεν συμβαίνει : το κόστος του επίπλου, ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, παραμένει υψηλό, αλλά συνδέεται με τη σχετική του αξία σαν καλλιτεχνικό αντικείμενο και όχι σαν δαπάνη κατασκευής. Το περιεχόμενο στα έπιπλα Memphis κινείται σε υψηλά επίπεδα και όχι η κατασκευή. Το κάθισμα του Aalto, συγγενεύει περισσότερο με το έπιπλο του Sottsass (δημιουργός των Memphis) Το έπιπλο αυτό είναι πρώτα συμβολικό και μετά χρηστικό. Στο κάθισμα του Aalto, η εναλλαγή «ευθεία-τεθλασμένη» συμβαδίζει με την εναλλαγή «μετάλλου ξύλου». Aalto Gaudi Memphis Sottsass Η ΑΠΛΟΤΗΤΑ & Η ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑ είναι δύο φαινομενικές αντιθέσεις, που συγκλίνουν προς τον ίδιο στόχο : την αισθητική ικανοποίηση. Μέσα από αυτές επιτυγχάνονται θετικά και αρνητικά εκφραστικά αποτελέσματα, γεγονός που εξηγεί την ποικιλία των τρόπων που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο των συμβόλων. 2.2. H ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΤΑ ΕΠΙΠΛΑ ΚΥΠΟΥ (Fer Forge ) Για να μπορέσουμε να συνειδητοποιήσουμε το συμβολικό χαρακτήρα στα έπιπλα Fer Forge (σίδηρος, τεχνική σιδηρουργείου, χρήση σε κήπους, εξώστες, κλπ), θα πρέπει να ερευνήσουμε τους κοινωνικούς χώρους μέσα από τους οποίους αναδείχθηκαν τα συγκεκριμένα έπιπλα και τους σκοπούς που ικανοποιούσαν. Καρέκλες και πολυθρόνες, με παρόμοια μορφή και ίδια λειτουργία, συναντάμε για πρώτη φορά στη Γαλλία, μετά το 1850, από μορφοποιημένη σιδερένια βέργα ή από χυτό σίδηρο (ίδια εποχή στην Αγγλία) ή από λυγαριά (ίδια εποχή στην Αμερική). Είναι μια εποχή έντονων αλλαγών στην Ευρώπη, λόγω της ραγδαίας εξέλιξης της τεχνολογίας (βιομηχανική επανάσταση). 16
Τα σημαντικότερα αίτια της εξέλιξης ήταν : 1. η οικονομική άνθηση 2. η ανάπτυξη της βιομηχανικής παραγωγής. Τα αίτια αυτά, επέτρεψαν στα μεσαία στρώματα να σχηματίσουν μια αστική τάξη με πολλές αγοραστικές επιθυμίες, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολλά ετερόκλητα αντικείμενα χαμηλού ποιοτικού σχεδιασμού. Η από χρόνια «βουβή» επιθυμία των χαμηλών στρωμάτων για τα πλούτη και τον τρόπο ζωής της αριστοκρατίας βρήκε διέξοδο στα βιομηχανοποιημένα έπιπλα, με μορφολογικά χαρακτηριστικά του παρελθόντος. Ο μεγάλος αριθμός διαφορετικών μορφών που χρησιμοποιήθηκαν, οφείλεται στο κύμα του νεοπλουτισμού και των εγλωβισμένων επιθυμιών, αλλά και στις τεχνολογικές δυνατότητες της εποχής για κάλυψη της ζήτησης, οι οποίες καθορίζουν τη μορφή, ενώ θα έπρεπε να ακολουθούν έναν αισθητικό σχεδιασμό με κοινωνικές αξίες. Η οικονομική άνθηση πάντα οδηγεί σε αισθητές αλλαγές στην κατοικία, σαν χώρο προβολής και δημιουργίας. Με τις αναβιώσεις και τις μεταποιήσεις παρελθοντικών μορφών, εμφανίστηκαν πολλά νέα αντικείμενα, σκαλιστά έπιπλα και αντικείμενα καθημερινής χρήσης (σκαλιστά βάζα, πορσελάνες, κ.λ.π.), με χρήση νέων υλικών (σίδηρο, μπρούτζος), αλλά και με βελτιωμένες μεθόδους παραγωγής ( χυτός σίδηρος, σφυρηλατημένος, λυγισμένος, λυόμενη κατασκευή, για πρώτη φορά σε τέτοια έκταση. Αποτέλεσμα ήταν να εμφανιστεί ένας νέος συμβολισμός στα μεταλλικά έπιπλα κήπων, που πηγάζει από την επιθυμία της επαναφοράς της αίγλης του παρελθόντος, που λειτούργησε όμως κάτω όμως από διαφορετικές συνθήκες και αιτίες. Διαφορετικές αντιλήψεις, ταχύτερες κατασκευαστικές μέθοδοι, διαφορετική χρήση υλικών, οδηγούν στην αντιγραφή ή και την παραλλαγή μορφολογικών στοιχείων μορφολογικών στοιχείων, χωρίς αισθητικό χαρακτήρα. Αυτό συμβαίνει σε κοινωνίες, όπου τα τμήματα τους ανέρχονται από τα κατώτερα στα ανώτερα στρώματα ξαφνικά και γρήγορα, καθώς το κέρδος τους επιτρέπει την απόκτηση υλικών αγαθών, χωρίς αντίστοιχη πνευματική άνοδο. Η εξάρτηση της Ελληνικής οικονομίας από τα ξένα κέντρα σχεδιασμού, είχε σαν αποτέλεσμα να εισβάλλουν στη χώρα μας στοιχεία, που δεν μπορούν να αφομοιωθούν και να προσαρμοστούν στις συνθήκες του τόπου. Τα ξενόφερτα αυτά στοιχεία, με την αντιγραφή ή των παραλλαγή των πρωτοτύπων, ανάλογα με το γούστο καθενός, διοχετεύθηκαν σε πρόχειρες κατασκευές, που εκφράζουν ένα χαμηλό αισθητικό επίπεδο. Δεν υπάρχει ο αποφασιστικός κρίκος του σχεδιαστή designer. Το κέρδος, από την παραγωγή τέτοιου είδους επίπλων ήταν και είναι μέχρι σήμερα σημαντικό και κυρίως στα μικρομεσαία στρώματα που, μοιραία, δίνουν το βάρος στην αγοραστική τους ικανότητα και στην προβολή, παρά στην αισθητική τους αγωγή. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να γεμίσουν τα μπαλκόνια και οι κήποι από μεταλλικά, χυτά ή σφυρηλατημένα έπιπλα, όπου στυλιζαρισμένες γιρλάντες στόλιζαν τις πλάτες και τα πόδια των καθισμάτων, για να θυμίζουν την αίγλη του παρελθόντος.. Τα μοτίβα των βασιλιάδων της Ευρωπαϊκής Δύσης από τη μια μεριά και τα αρχαϊκά από την άλλη, έγιναν σύμβολα ανόδου. Τελευταία, παρατηρείται μία στασιμότητα ή υποχώρηση τέτοιων επίπλων, τη θέση των οποίων καταλαμβάνει το πλαστικό έπιπλο (από καλούπι), με ταχύτητα επιδημίας. 17
Προϊόντα, χωρίς συνολικό σχεδιασμό, υποβαθμισμένης αισθητικής, χωρίς πνευματικό υπόβαθρο, συνεχίζουν να παράγονται, συσσωρεύοντας υλικά αγαθά για εντυπωσιασμό και μια κακώς εννοούμενη απόλαυση. 2.3. ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΤΙΚΟΤΗΤΑ Στην καθαρή Τέχνη, το εκφραστικό αποτέλεσμα μεταφέρει στον παρατηρητή τις αισθητικές πλευρές του δημιουργού μέσα από τις μορφές, τα συνολικά ή επιμέρους σχήματα, τα χρώματα και τους ποικίλους συνδυασμούς τους. Η έκφραση αποκτά χαρακτήρα ατομικό, προσωπικό ή φανερώνεται με τη διάσταση του παγκόσμιου. Η έκφραση μπορεί να διοχετευθεί και μέσα από τη λειτουργία /χρηστικότητα, όπου τα ίδια εκφραστικά μέσα καταλήγουν στον αισθητικό συμβολικό στόχο. Από τις συγκρίσεις μεταξύ καθαρών έργων τέχνης και χρηστικών αντικειμένων με αισθητικά γνωρίσματα, μπορεί να κερδίσει η ευρύτερη δομή του χώρου. Τα ιστορικά παραδείγματα της καθαρής τέχνης περιέχουν πολύτιμο υλικό που διευκολύνουν τις συγκρίσεις. Τα κύρια χαρακτηριστικά του ζωγραφικού έργου του Greco, είναι η ασκητικότητα των μορφών. Ο εκκλησιαστικός αυτός ζωγράφος εκφράζει την πεμπτουσία της θρησκευτικής ζωής μέσα από την πίστη: εκστατικές μορφές, επιμηκύνονται από μια εσωτερική δύναμη και πνευματική φλόγα προς τον ουρανό. Τα σώματα έλκονται από την ενέργεια του πνεύματος, όχι υπερβολικά, παραμένοντας γήινα. Η ασκητική λιτότητα και η επιμήκυνση των μορφών προσδίδουν έναν έντονο αντινατουραλιστικό Μανιερισμό. Παρόμοια ασκητική λιτότητα αντανακλούν τα έπιπλα των Shakers : τα καθίσματα, σαν χρηστικά αντικείμενα στενών σχέσεων με τον άνθρωπο και συνδέονται με σημαντικές θέσεις που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος και έχουν άμεση σχέση με κύριες λειτουργίες του σώματος και του πνεύματός του. Το κάθισμα είναι μια αγκαλιά για τον άνθρωπο και τα όνειρά του και το γεγονός αυτό μεταφέρεται στις διαδικασίες του σχεδιασμού του επίπλου αυτού. Τα καθίσματα των Shakers αντανακλούν τις ιδεολογίες τους : η ήρεμη σχέση των ευθειών και των καθέτων είναι τα αρχέτυπα της καθαρότητας της ψυχής. Η απλότητα και η λειτουργικότητα του συνόλου εκφράζουν την ισότητα στόχος της ιδεολογίας τους. Ο Mang αναγνωρίζει την κρυμμένη πνευματικότητα ως κύρια δύναμη που οδήγησε στην ενότητα της μορφής και της κατασκευής στο έπιπλο αυτό. Το σύνολο όμως του επίπλου αποκτά και πνευματικότητα, όταν στα υπάρχοντα αισθητικά γνωρίσματα προστίθενται νέα, για την υπερύψωση και διαμόρφωση της πλάτης. Ιστορικά, η ψηλή πλάτη στα έπιπλα συνδέεται με την εξουσία και τον εντυπωσιασμό. Στη συγκεκριμένη όμως περίπτωση, η υπερύψωση της πλάτης έχει μια ιδεολογική στήριξη : η ψηλή πλάτη αντανακλά εντονότερα το ανθρώπινο σώμα (κορμός, κεφάλι) και την προστασία από το υλικό (ξύλο). Έτσι, το σύνολο αποκτά νέα αισθητικά και συμβολικά γνωρίσματα. Η όλη δομή (λειτουργικότητα, άψογη κατασκευή), μαζί με την απλότητα, τη λιτότητα, την πνευματικότητα δημιουργούν ένα διαχρονικό αντικείμενο. Το κάθισμα των Shakers φανερώνει την αισθητική-καλλιτεχνική του διάσταση, χωρίς όμως να ταυτίζεται με την ανάλογη λιτή ασκητική και πνευματική ποιότητα του Greco. Μια άλλη περίπτωση σχεδιασμένου επίπλου με καλλιτεχνική έκφραση είναι αυτή του Mascintosh. Οι επιρροές του ρυθμού Mascintosh προέρχονται από : 18
1. Την εξελισσόμενη βιομηχανοποίηση και στη μετάβαση από το χειροποίητο προς το βιομηχανοποιημένο προϊόν, όπου είναι φανερή η αδυναμία κατασκευής των μορφών του παρελθόντος και τα έπιπλα τείνουν προς την απλούστευση. εποχές. 2. Η Ιαπωνική τέχνη που επηρεάζει τον ευρωπαϊκό χώρο. Η Ιαπωνική κατοικία είναι αποτέλεσμα κοινωνικών και θρησκευτικών παραγόντων. Ο Γιαπωνέζικος εσωτερικός χώρος χαρακτηρίζεται από μια ισορροπία μεταξύ Φύσης Ανθρώπου Χώρου. Τα στοιχεία Λιτότητας, της Αφαίρεσης, του Ελάχιστου και του Φωτισμένου προσδίδουν μια γαλήνη στο σύνολο, που είναι ο «πρόναος» για ενδοσκόπηση και πνευματικότητα. Η ιδιαίτερη εκφραστική συμπεριφορά των Γιαπωνέζων αναδεικνύεται και από τον τρόπο που ο τεχνίτης τοποθετεί το σώμα του, για να κατασκευάσει και από το πώς χειρίζεται τα εργαλεία του : το κάθισμα ή το γονάτισμα στο έδαφος είναι γι αυτόν τόσο φυσικό όσο και το να στέκεται όρθιος. Τραβάει την πλάνη ή το πριόνι προς το σώμα του, αντί να το σπρώχνει προς τα έξω. Ο τρόπος αυτός, ναι μεν παρέχει λιγότερη δύναμη, αλλά η όλη λειτουργία της κατασκευής γίνεται προσεκτικότερη και η συμμετοχή του συναισθήματος μεγαλύτερη. Οι επιρροές του Γιαπωνέζικου σχεδιασμού στο έργο του Mascintosh εντοπίζονται πειθαρχημένα, λιτά και προσεκτικά διακοσμημένα σύνολά του. Κυρίως, το έργο του χαρακτηρίζεται από αφαιρετικότητα, που οδηγείται συχνά στην αυστηρότητα, στο εκλεπτυσμένο και στο πνευματικό, μέσα από τις καθέτους και τα ορθογώνια, τη διακριτική διακόσμηση και την υπερυψωμένη πλάτη. Μερικές φορές, το παιχνίδι με τα σχήματα οδηγείται στην υπερβολή και στο Μανιερισμό, θέλονατς να πρωτοτυπήσει. Ο Μανιερισμός, στα έπιπλα του Mascintosh, εκδηλώνεται με υπερβολικά στοιχεία σε επανάληψη ή με πλούσιο διάκοσμο, η μη λειτουργικότητα ορισμένων στοιχείων, όπως η πολύ ψηλή πλάτη και η άκαμπτη, φουσκωτή έδραση, καθώς και η τάση προς την τελειότητα. Αυτό όμως δεν συμβαίνει πάντα. Το συνολικό του έργο είναι διαχρονικό, έστω κι αν καλύπτει όλο το φάσμα : από την επισημότητα στη διακόσμηση και την πνευματικότητα μέχρι την λεπτότητα και την ποίηση. Στα έργα των Mascintosh, Greco, Shakers και στον Γιαπωνέζικο σχεδιασμό, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, αλλά και κοινά γνωρίσματα : τη λιτότητα και την πνευματικότητα. Τα κοινά στοιχεία, όμως, υποδηλώνουν ότι η Τέχνη διοχετεύεται από διαφορετικούς δρόμους, γεγονός που έχει ιδιαίτερη σημασία για το χρηστικό αντικείμενο. Η προσέγγιση της Τέχνης, μέσα από τη σχεδιαστική διαδικασία του επίπλου, συμβάλλει σε αρμονικότερες σχέσεις μεταξύ ανθρώπου χώρου. Μascintosh 19
2.4. H περίπτωση των επίπλων ΜEMPHIS Τα αισθητικά γνωρίσματα των αντικειμένων ορίζονται από δύο πόλους : το καλλιτεχνικό αντικείμενο και το χρηστικό αντικείμενο. Στη διαδρομή ανάμεσα στους δύο πόλους, τα αισθητικά γνωρίσματα προέχουν ή έπονται ή αποτελούν το μοναδικό γνώρισμα του αντικειμένου. Στο καλλιτεχνικό αντικείμενο έργο τέχνης, αναγνωρίζουμε την ελευθερία της ανθρώπινης υποκειμενικότητας, μέσα από ένα πλαίσιο συμβολικών αισθητικών στοιχείων. Στο έργο τέχνης καλλιτεχνικό αντικείμενο λειτουργεί άμεσα η αισθητική λειτουργία, χωρίς πρακτικό υπόβαθρο (λειτουργία χρήσης), ενώ στο χρηστικό αντικείμενο η λειτουργία χρήσης πρέπει να προέχει της αισθητικής του λειτουργίας ή να γίνεται αντιληπτή. Όταν το έργο τέχνης διαθέτει στοιχεία πρακτικής λειτουργίας χάνει την «καθαρότητά του» και την «ελευθερία» του. Η ομάδα ΜEMPHIS, Ιταλών σχεδιαστών και αρχιτεκτόνων, που δημιούργησε ο Ettore Sottsass, το 1980 στο Μιλάνο, είναι συνέχεια της ομάδας Studio Alchimia, του 1976. Τα έπιπλα ΜEMPHIS χαρακτηρίζονται από μια καλλιτεχνική έκφραση ή «καθαρή αισθητική συνείδηση». Ο σχεδιασμός των επίπλων ΜEMPHIS στοχεύει καταρχήν στην αισθητική τους λειτουργία, χωρίς όμως να χάνουν τη χρηστική τους λειτουργία. Τα έπιπλα ΜEMPHIS αποτελούν στοιχεία εξέλιξης μεταξύ του έργου τέχνης και του χρηστικού αντικειμένου, «γεφυρώνουν» τη μεταξύ τους απόσταση, μέσα από μια συνεχή «ροή» από την Αισθητική Συμβολική Λειτουργία προς την Πρακτική Λειτουργία. Το ποσοστό συμμετοχής της μιας ή της άλλης Λειτουργίας εξαρτάται από την υποκειμενικότητα του σχεδιαστή (κριτική θέση). Τα αντικείμενα έπιπλα διαφοροποιούνται μεταξύ τους ανάλογα με το αν η αισθητική τους λειτουργία αντανακλά άμεσα στην αισθητική αντίληψη ή ακολουθεί τη χρηστική λειτουργία. Τα αίτια που οδήγησαν στις αισθητικές κατευθύνσεις των επίπλων ΜEMPHIS, αναφέρονται στους σύγχρονους τρόπους ζωής (άγχος, ταχύτητες, πολυπλοκότητες διαλογισμών, πολυεδρικότητα απαιτήσεων, τεχνολογικές δυνατότητες, κ.λ.π.), οι οποίοι αντανακλούν αντίστοιχες δημιουργικές εκφράσεις. Η νέα αυτή έκφραση των αντικειμένων λειτουργεί περισσότερο σαν σύμβολο-αφετηρία μιας νέας εποχής. Εκφράζει το σύγχρονο δημιουργό του χώρου, αλλά και το χρήστη προς μια πιο αισθητική κατεύθυνση. Είναι μια φυσική εξέλιξη του τρόπου, με τον οποίο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Ο σχεδιαστής - δημιουργός αναζητά το καθαρότερο και ατομικότερο εσωτερικό περιεχόμενο, γεγονός που οδηγεί τον χρήστη σε μια βαθύτερη γνώση των εκφράσεων και της δημιουργίας. Οι όποιες υπερβολές ή κακοτεχνίες (μόδα, εντυπωσιασμός, εύκολο κέρδος, κ.λ.π.) είναι φυσικά επακόλουθα. Εξάλλου, και η γνώση της κακής τέχνης λειτουργεί τελικά θετικά για όσους μπορούν και γνωρίζουν να αντιληφθούν σωστά. Το σύγχρονο έπιπλο ξεπέρασε την «Αναγεννησιακή» εποχή του. Ο σχεδιασμός του επίπλου ήταν πάντα ένας διάλογος μεταξύ ανθρώπου-αντικειμένου. Για μεγάλα χρονικά διαστήματα, η πρακτική χρήση του επίπλου εκπλήρωνε βασικές ανάγκες, αλλά πάντα είχε το στοιχείο μιας ψυχικής επικοινωνίας με τον άνθρωπο. 20